Հայկ Համբարձումյան. «Սասնա ծռեր» էպոսի կառուցվածքաբանական-նշանագիտական ընթերցումը

«Ընթերցում» հասկացությունը կարևոր նշանակություն ունի կառուցվածքաբանության ու նշանագիտության մեջ: Այն իրականության ընկալման, աշխարհի մասին պատմող տեքստի հետ աշխատանքի առաջնային ձև է և միավորում է տեքստի հետ հարաբերության կառուցվածքաբանական-նշանագիտական հիմնական սկզբունքները` կազմաքանդումը և մեկնաբանությունը: Միաժամանակ այն առնչվում է այնպիսի հիմնարար թեզիսների հետ ինչպիսիք են օրինակ` տեքստի միակ ճիշտ ընթերցման հնարավորության բացակայությունը, ընթերցումից դուրս տեքստի անիմաստությունը և այլն: «Սասնա ծռեր» էպոսի կառուցվածքաբանական-նշանագիտական ուսումնասիրություններն իրենց բնույթով հիմնականում համապատասխանում են «ընթերցում» հասկացությանը և այդ համատեքստում էլ դրանց կանդրադառնանք ստորև:

Հայ բանագիտության, ի մասնավորի էպոսագիտության մեջ վերոգրյալ հասկացությունները, ընդհանրապես որևէ մեթոդի ընտրության հարցերն ի սկզբանե առանձին քննության առարկա չեն դարձել և ավելի շատ տարերային ու մասնավոր բնույթ են կրել: Մյուս կողմից, խնդիրը միայն բանագիտության հետ չի կապված, այլև առնչվում է գրականագիտության, ընդհանրապես հումանիտար գիտությունների մեթոդաբանության ճգնաժամի հետ: Ըստ այդմ էլ` գրականագիտության, բանագիտության մեթոդաբանության, հատկապես արդիական ու մեզանում հաճախ ոչ գիտակցված օգտագործվող կառուցվածքաբանության ու նշանագիտության մեթոդների մասին խոսելը բավական դժվար է:

Կարճ անդրադարձ կատարելով հարցի պատմությանը` պետք է փաստել, որ թեև կային առասպելաբանության ուսումնասիրության դպրոցներ, սակայն բանագիտության յուրահատուկ մեթոդաբանության խնդիրն առաջացավ բավական ուշ, քանի որ ի սկզբանե բանագիտությունը չէր գիտակցվում գրականագիտությունից առանձին և օգտագործում էր գրականագիտության մեթոդներն ու գործիքները:

Գրական ու բանահյուսական տեքստերի վերլուծության ավելի ճշգրիտ մեթոդների անհրաժեշտությունը նպաստեց գրականագիտության ու բանագիտության առանձնացմանը, իսկ նոր մեթոդները, մասնավարապես կառուցվածքաբանականը, բանագիտական ուսումնասիրությունները մոտեցրին լեզվաբանությանը: Սա տրամաբանական է, քանի որ կառուցվածքաբանական-նշանագիտական ուսումնասիրությունները իբրև հիմք ընդունում են լեզուն որպես առաջնային մոդելավորող համակարգ, իսկ մնացածը, այդ թվում` բանահյուսությունն ու գրականությունը` որպես երկրորդական համակարգեր: Հատկապես բանահյուսությունն ու առասպելաբանությունը իբրև երկրորդական մոդելավորող համակարգեր շատ հարմար են այդ ուսումնասիրությունների համար, քանի որ ներկայացնում են ավանդական տեքստեր, անփոփոխ կառուցվածքներ. «…ասացողը կողմնորոշվելով իրեն հայտնի ոճի, բանաստեղծական բառապաշարի, որոշակի բանաձևերի և այլնի միջոցով, առաջին հերթին վերարտադրում է որոշակի բանաստեղծական համակարգեր (բոլոր մակարդակներում), խստորեն մնալով խորհրդանշային մոդելավորող համակարգի սահմաններում: Կաղապարվածությունը, համակարգայնությունը, Մ. Պերրի, Ա. Լորդի և այլ ուսումնասիրողների հայտնի աշխատանքներում դարձել են հոմերոսյան և այլ գրքային էպոսների բանահյուսական ծագումնաբանությունը փաստող կռվան»[1],-գրում է Ե. Մելիտինսկին իր «Բանագիտության մեջ կառուցվածքաբանական-նշանագիտական մեթոդի կիրառության հարցի շուրջ» հոդվածում, ըստ էության սահմանելով բանահյուսական նշանագիտական ուսումնասիրությունների հիմնական շեշտադրումները:

Խորհրդային բանագիտության մեջ կառուցվածքաբանական ու նշանագիտական ուսումնասիրությունների համար հող նախապատրաստեցին Ա. Վեսելովսկու և Ա.Պոտեբնիայի ուսումնասիրությունները: Մասնավորապես «Պատմական պոետիկայում» Ա.Վեսելովսկու առաջ քաշած մոտիվների տեսությունը շատ կողմերով մոտենում էր կառուցվածքաբանության սկզբունքներին[2]: Ավելի ուշ, բանահյուսությանն անդրադարձները աստիճանաբար մեծ տեղ են գրավում Տարտուի դպրոցի ծրագրերում: Արդեն 1969 թվականին հրատարակված «Նշանային համակարգերի ուսումնասիրությունների» 4-րդ հատորում կար առանձին բաժին` «Միթոսը, բանահյուսությունը, կրոնը որպես մոդելավորող համակարգեր» վերնագրով[3]:

Բանահյուսական թեմատիկան երևան է գալիս նաև Տարտուի և Մոսկվայի նշանագիտական դպրոցների այլ ուսումնասիրություններում ևս: Կառուցվածքաբանական մեթոդի կիրառության տեսանկյունից նշանակալի են 1969 թվականին վերահրատարակված Վ.Պրոպի «Հեքիաթի ձևաբանությունը»[4], «Արևելքի բանահյուսության և առասպելաբանության ուսումնասիրությունները» շարքի այլ գրքեր[5] և բոլորիս հայտի «Աշխարհի ժողովուրդների առասպելները» հանրագիտարանը[6], որտեղ ևս շատ բառահոդվածներ ստեղծվել էին հենց այս մեթոդներով:

Անդրադառնալով կառուցվածքաբանության տեսական հիմքերին, պետք է նշել, որ Ա. Վեսելովսկու կողմից մշակված նվազագույն անտրոհելի միավորների` մոտիվների տեսությունը, որը հնարավորություն է տալիս առանձնացնել բանահյուսական տեքստերի, մասնավորապես էպոսների կրկնվող ու կայուն միավորները, զուգահեռելի է Վ. Պրոպի հեքիաթի ձևաբանական ուսումնասիրությանը, որտեղ հեղինակն առանձնացնում է բոլոր հեքիաթներին բնորոշ հերոսների որոշակի թվով գործառույթներ: Արևմտյան կառուցվածքաբանները Վ.Պրոպին իրավացիորեն համարում էին իրենց ուսուցիչը, թեև նա համաձայն չէր այդ կոչմանը:

Ե´վ Ա.Վեսելովսկու և´ Վ. Պրոպի ուսումնասիրությունների դեպքում գործ ունենք կայուն, իմաստային որոշակի ծանրաբեռնվածություն ու գործառույթ ունեցող, տեղեկատվություն փոխանցող միավորների հետ, որոնցով ի վերջո կառուցվում են գրական կամ բանահյուսական տեքստերը: Եվ այս սկզբունքները բավարարում են նշանագիտական ուսումնասիրությունների հիմնական պահանջին` տեքստերի ստատիկ քննությանը, առանց ծագումնաբանության ու զարգացման:

Կառուցվածքաբանական-նշանագիտական բանագիտութունը բանահյուսական տեքստերի համադրականության պատճառով առնչություններ ունի մշակութային մարդաբանության ու լեզվաբանության հետ, սակայն տարբեր են ուսումնասիրության նյութն ու նպատակները. «Կառուցվածքաբանական վերլուծությունն ամենից շատ հարմար է համեմատաբար միատարր, ժամանակի մեջ փոփոխությունների նկատմամբ կայուն, մշակութային օբյեկտների համաժամանակյա նկարագրության համար: Այն նպատակահարմար է առաջին հերթին որպես որոշակի գաղափարական ու գեղարվեստական համակարգերի գործառնականության մեխանիզմների ուսումնասիրության գործիք: Այնպիսի համակարգերի, որոնք աշխատում են իրենց ծագման ու այլ ենթակառուցվածքների ազդեցությունից առանձին, որոնք ի վերջո բերում են այդ ենթակառուցվածքների կործանմանը կամ արմատական վերակառուցմանը»[7],-գրում է Ե. Մելիտինսկին:

Մեթոդի այս հիմնական սկզբունքը հակասում է հայ բանագիտության, մասնավորապես էպոսագիտության երկու հիմնարար մեթոդներին` պատմահամեմատականին ու ծագումնաբանականին, հետևաբար մեզանում խորհրդային շրջանում գրեթե չի կիրառվել իսկ ետանկախության շրջանում կիրառվում է մասնակիորեն, առանձին ուսումնասիրողների կողմից, այն էլ` զուգահեռվելով էպոսի քննության ավանդական մեթոդներին:

Եթե բանահյուսական հայտնի ժանրերը` առասպելը, հեքիաթը իրենց համադրականության, տեղային առանձնահատկություններից որոշակի վերացարկվածության հանգամանքով շատ հարմար են նման ուսումնասիրությունների համար, ապա դասական էպոսի դեպքում խնդիրը մի փոքր բարդ է, քանի որ այն պատմական հիմք ունի և կան պատմական շերտեր: Սակայն, սա չի բացառում կառուցվածքաբանական-նշանագիտական մեթոդների օգտագործումը:

Էպոսի ուսումնասիրության ավանդական ու նոր մեթոդները լուծելով տարբեր խնդիրներ, տարբեր կողմերից մոտենալով ուսումնասիրվող նյութին, փոխլրացնում են միմյանց: Օրինակ, եթե պատմահամեմատական մեթոդով քննելով «Սասնա ծռեր» էպոսի կազմավորման պատմությունը` առանձնացնում ենք տարբեր վաղեմություն ունեցող մշակութային, պատմական շերտեր, տարբեր ժամանակաշրջաններ ներկայացնող ազգագրական ու պատմական իրողություններ, կերպարներ, ուսումնասիրում դրանց միմյանց միանալու ամբողջական էպիկական պատում ստեղծելու առանձնահատկությունները, ապա կառուցվածքաբանական-նշանագիտական մեթոդը պետք է կազմաքանդի էպոսի տեքստը առանձին կրկնվող ու կայուն, իմաստակիր ու գործառնական միավորների, որոնք կապված են գծային-հարացուցային կապերով: Նաև առանձնացնի որոշակի շերտեր` լեզվական, ոճական, տաղաչափական, դիպաշարային-մոտիվային և քննի դրանց կապերի ու միմյանց հետ հաղորդակցման կերպն ու հնարավորությունները:

Կառուցվածքաբանությունը, ծագելով որպես ազգաբանական ու հասարակագիտական ուսումնասիրությունների մեթոդ, մեզանում նույնպես կիրառվել է ոչ թե բանասերների ու բանագետների, այլ առավել չափով փիլիսոփաների, սոցիոլոգների, ազգագրագետների ու պատմաբանների կողմից, ինչով էլ պայմանավորված է այս ուսումնասիրությունների ուղղվածությունն ու որոշակի միակողմանիությունը:

Կառուցվածքաբանական մեթոդի կիրառման դրսևորումները «Սասնա ծռեր» էպոսի դեպքում կարելի է խմբավորել ըստ չորս հիմնական ոլորտների`

1. էպոսի պատումների տիպաբանություն,

2. մոտիվային համակարգի քննություն,

3. առասպելաբանական-համեմատական ուսումնասիրություններ,

4. հասարակագիտական, հոգեբանական ու փիլիսոփայական ընթերցումներ:

Այսպես, կառուցվածքաբանական որոշակի սկզբունքներ կիրառվել են Ա. Սահակյանի կողմից էպոսի պատումների տիպաբանական քննության ժամանակ` ««Սասնա ծռերի» պատումների քննական համեմատություն» ուսումնասիրության մեջ[8]: Այստեղ բանագետը գնալով հիմնականում ազգագրական տարբեր շրջաններից ծագող, տարբեր վայրերում գրառված պատումների դիպաշարային նմանությունների ուսումնասիրության ճանապարհով` արձանագրում է, որ գրառման հանգամանքներից (ժամանակ, վայր, վիպասաց, բանահավաք և այլն) անկախ, վեպը ձևավորվել է նույն հիմքով, և բոլոր պատումներում գործում են դիպաշարաստեղծման միևնույն սկզբունքները: Այդ սկզբունքներն էլ, ըստ բանագետի, կապված են վեպի չորս հիմնական թեմաների` յուրային-օտար հակադրության, ամուսնության, հզոր ժառանգի և շինարարական, տարբեր կիրառություններով: Ըստ այսմ էլ` ստեղծվում են չորս հիմնական անփոփոխ բանաձև-թեմաներ, որոնց էլ հանգեցվում են բոլոր պատումների դիպաշարերը:

Կառուցվածքաբանական նմանատիպ սկզբունքներ կիրառվել են նաև մեր կողմից` էպոսի պատումների տիպաբանական խմբերի դասակարգման նաև պատումների մոտիվային ուղեցույցի կազմության աշխատանքներում: Այդ աշխատանքները շարունակվում են մինչև օրս: Մեր ուսումնասիրության մեջ որպես անփոփոխ, կայուն ու դիպաշարաստեղծ միավորներ դիտվում են վիպական մոտիվները և դրանց ստորադասվող այլ միավորներ[9]:

Առավել ծավալուն ու տևական է կառուցվածքաբանական մեթոդի կիրառությունը առասպելաբանական համեմատական ուսումնասիրություններում: Այսպես, 1985 թվականին «Պատմա-բանասիրական հանդեսում» հրատարակվում է Ստեփան Ահյանի ««Սասնա ծռեր» հայկական էպոսն ու հնդեվրոպական երեք ֆունկցիաները» հոդվածը: Այստեղ փարիզաբնակ ուսումնասիրողը «Սասնա ծռեր» էպոսի կերպարները, ընդհանրապես էպոսի քառաճյուղ համակարգը համադրում է ֆրանսիացի ուսումնասիրող Ժորժ Դյումեզիլի հայտնաբերած հնդեվրոպական մշակույթի եռաճյուղ գործառութային հարացույցի հետ. «Մենք այստեղ նպատակ ունենք ցույց տալ, որ «Սասնա ծռեր» էպոսի հիմնական հերոսների իշխանության հաջորդականությունը հորից որդի կազմում է հնդեվրոպական եռաֆունկցիա մի կառուցվածք, որը տարբերվում է մինչ այդ ծանոթ կառուցվածքներից»[10],-նշում Ահյանը: Բանն այն է, որ եռաֆունկցիոնալ համակարգի տեսության հեղինակ Ժորժ Դյումեզիլը համարվում է կառուցվածքաբանության հիմնադիր Կլոդ Լևի Ստրոսի անմիջական նախորդը: Նա թեև ժամանակակից համեմատական առասպելագիտության հիմնադիրն է, սակայն նրա տեսությունն իր ֆունկցիոնալ ուղղվածությամբ ու միաժամանակ համակարգերի առանձնացմամբ ու գործառույթների հետ համադրությամբ մոտենում է կառուցվածքաբանությանը: Այդ հարացույցն, ըստ Դյումեզիլի, հնդեվրոպական մշակույթի առանձնահատուկ հատկանիշն է, որն ի վերջո հանգում է հասարակության եռամաս սոցիալական կառույցին, որը տեսանելի է հնդկական, իրանական, հունական, լատինական ցեղերի կենցաղում, ծեսերում ու ստեղծագործություններում: Ըստ Դյումեզիլի հնդեվրոպական առասպելներում և կրոնական համակարգերում գործող հերոսներին կարելի է դասակարգել ըստ երեք հիմնական գործառույթների` գերագույն իշխանություն (քրմական, հմայաիրավական), ռազմական և տնտեսական-համայնական (պտղաբերություն, առատություն):

Ֆունկցիոնալ հարացույցի առաջին կետին համապատասխանում են գերագույն աստվածները, քրմերը, հոգևոր առաջնորդները, թագավորները, իշխանները, երկրորդ կետին` զորավարները, մարտիկները, երրորդ մասին` աստվածուհիները, տնտեսական գործառույթներ ունեցող երկվորյակ կերպարները: Այս համակարգը տեսանելի է հնդեվրոպական առասպելական, էպիկական և նույնիսկ պատմական տեքստերում:

Իր այս ուշագրավ տեսությամբ Ժ. Դյումեզիլը կարողացավ հասարակական ու պետական կառույցի մոդելը դարձնել տարբեր առասպելաբանական ու պաշտամունքային տեքստերի, կրոնական համակարգերի վերլուծության սխեմա ու գործիք[11]: Նա ձգտում էր ցույց տալ հնդեվրոպական ժողովուրդների համար ընդհանուր, կայուն նախակառուցվածքի, հիմք տեքստի առկայությունը, ի տարբերություն Կլոդ Լևի Ստրոսի, ով ավելի հակված էր փոփոխվող կառուցվածքների ուսումնասիրությանը:

Հետևելով Դյումեզիլի հարացույցին` Ահյանը ցույց է տալիս, որ «Սասնա ծռերի» առաջին ճյուղում ունենք հնդեվրոպական հիմք առասպելի տարրեր, մասնավորապես Սանասարը նույնանում է Ինդրային, Մեծ Մհերը` Միթրային, Դավիթը` Վայու հերոսին, իսկ Փոքր Մհերը` Վարունա աստծուն:

Ինչպես և Դյումեզիլը, Ահյանը նույնպես հակված է դեպի միասնական նախատեքստը. «Սկսվելով տիեզերական լեգենդով և վերջանալով հնդեվրոպական կատարածաբանական լեգենդի փոխադրությամբ, «Սասնա ծռեր» էպոսը ամենից առաջ աշխարհի պատմությունն է, այնպես, ինչպես այն պատկերացրել են հնդեվրոպացիներր: Կազմվելով Հայաստանում իրանական տիրապետությունից առաջ, այս էպիկական պոեմն ունի եռաֆունկցիա կառուցվածք, որր կենդանի է մնացել հայերի մոտ մինչև մ. թ. 7-րդ դարը։ Հայկական պատմագրության մեջ պահպանված մի շարք կիրառումները հենց այդ են վկայում»,[12]-եզրակացնում է Ահյանը:

Ուշագրավ է, որ ինքը` Ժ. Դյումեզիլը Ահյանի անդրադարձից հետո մի հոդված գրեց հայոց ազգածին ավանդության և «Սասնա ծռեր» էպոսի վերաբերյալ` վերլուծելով դրանցում առկա հնդեվրոպական որոշ տարրեր` հիմնականում կրկնելով Ահյանի ուսումնասիրությունը[13]:

Դյումեզիլի այս տեսությունը ոգևորեց ոչ միայն Ահյանին, այլև մեր առասպելաբանության և էպոսի այլ ուսումնասիրողների: Մասնավորապես Արմեն Պետրոսյանն իր` մեր էպոսին ու առասպելաբանությանը նվիրված մի քանի գրքերում` «Հայկական էպոսի հնագույն ակունքները»[14], «Армянский эпос и мифология. Истоки. Миф и история»[15] և բազմաթիվ հոդվածներում փոփոխական հաջողություններով կիրառում է այս հարացույցը: Սակայն, բանն այն է, որ ինչքան էլ ընդգրկուն լինեն այս գործառույթները, սակայն մեր էպոսի հերոսները միանշանակ չեն տեղավորվում տվյալ սխեմայի մեջ, քանի որ տարբեր հատկանիշներ են միավորում: Այսպես, Սանասարը երկվորյակ հերոս է, նաև` մարտիկ, Դավիթը մարտիկ է, նաև ունի գերագույն իշխանության գործառույթ, Փոքր Մհերին հատուկ են միաժամանակ մի քանի գործառույթներ և այլն:

Բացի այս, Դյումեզիլի ուսումնասիրության ֆունկցիոնալ կողմը հայ հետազոտողների կողմից հետագայում մասամբ անտեսվում և ավելի շատ կատարվում են առասպելաբանական համեմատական ուսումնասիրություններ:

Այս տեսանկյունից հատկանշական է Ս. Հարությունյանի «Հայ առասպելաբնություն» ուսումնասիրությունը: Հեղինակը թեև առանձնակի չի նշում կառուցվածքաբանական կամ նշանագիտական մեթոդների մասին, սակայն, հղում կատարելով Լևի Ստրոսի բնութագրմանը` առասպելը սահմանում է որպես միաժամանակ համաժամանակյա ու տարաժամանակյա իրողություն: Բացի այս, գրքում մասնավոր անդրադարձ է կատարվում էպոսի միջոցով ավանդված երկվորյակների, վիշապամարտի առասպելներին[16]: Հղումներ են կատարվում նաև Վյաչեսլավ Իվանովի և Վլադիմիր Տոպորովի կառուցվածքաբանական-նշանագիտական ուսումնասիրություններին: Մասնավորապես Իվանովի և Տոպորովի վերակազմած հնդեվրոպական նախնական առասպելի և դրա ստեղծման սկզբունք` երկհակադրության հիման վրա քննվում են մեր էպոսի հերոսները` Սանասարն ու Բաղդասարը, եղբայրներ` Դավիթն ու Մելիքը և այլն[17]:

Հետագայում հիմք առասպելի հետ համադրությունը շարունակվում է գրեթե բոլոր ուսումնասիրողների կողմից և դառնում է համեմատական քննության հիմնական սկզբունք: Պետք է նշել, սակայն, որ ինչպես Ս. Հարությունյանի, Ա. Պետրոսյանի, այնպես էլ համեմատական առասպելաբանության այլ ուսումնասիրողների դեպքում, հիմնականում գործ ունենք, ոչ թե էպոսի բուն տեքստի` այսինքն` պատումների քննության, այլ էպոսում առկա առասպելական շերտերի, առանձին` էպոսի բուն տեքստից առանձնացված դիտարկման հետ, ինչն իհարկե լիովին համապատասխանում է կառուցվածքաբանության վերևում բերված սկզբունքներին: Բացի այդ. հաճախ քննության առարկա է ոչ միայն էպոսը, այլև ամբողջ վիպական համակարգը` սկսյալ առասպելներից, ներառյալ «Վիպասանք», «Պարսից պատերազմ», «Տարոնի պատերազմ» ավանդավեպերը: Եվ ավելի հաճախ, թե´ հայ, և թե´ հատկապես օտարազգի ուսումնասիրողներն իրենց հետազոտությունները կառուցում են 1939 թվականին կազմված համահավաք բնագրի վրա, որը էպոսի բազմաթիվ պատումներից մեկը կարելի է համարել: Վերոգրյալը, թեև հիմնականում չի անդրադառնում ուսումնասիրությունների որակի վրա, սակայն որոշակի միակողմանիության տպավորություն է առաջանում:

Պատումների ու առանձին առասպելույթների քննության տեսանկյունից ուշագրավ են փիլիսոփա Աշոտ Ոսկանյանի 2005 թվականին «Ռուբիկոն» ամսագրում հրատարակած «Homo Trickster կամ էսթետիզմի ծուղակները» ուսումնասիրությունը և 2006 թվականին «Հայկական ժողովրդական էպոսն ու համաշխարհային էպիկական ժառանգությունը» միջազգային գիտաժողովում ընթերցած` «Առասպելի արդիականությունը Հայկական էպոսի «Փոքր Մհեր» ճյուղի մի տարբերակի մասին» ուշագրավ զեկուցումը[18], որը ներկայացնում էր «Homo Trickster» էսսեի Փոքր Մհերի ճյուղի վերաբերյալ հատվածի ամփոփումը: Այստեղ հեղինակը փորձում է ստեղծել էպոսի մի նոր տարբերակ, իր բնութագրմամբ` «ինտելեկտուալ գիր». «Գայթակղություն է առաջանում դիտարկել այն որպես էպոսի ընդհանուր մեծ պատումի բազմաթիվ ճյուղավորումներից մեկը, այսինքն` «Փոքր Մհերի» ճյուղը պատմելու ևս մեկ փորձ: Նման մոտեցումը սկզբունքորեն թույլատրելի է և ունի որոշակի գրավչություն. Դա արդեն ոչ թե մեկնաբանություն է (interpretation), այլ ելևէջում (variation), որն ի վերջո պետք է, որ նույն կարգավիճակն ունենա, ինչ ժողովրդական ասացողներից մեզ հասած տարբերակները` ոչ ավել, ոչ պակաս»[19]:

Ա. Ոսկանյանը էպիկական տեքստին մոտենում լայն մշակութաբանական-փիլիսոփայական հայացքով: Նրա համար, ինչպես նշանագիտության ուսումնասիրողների համար ընդհանրապես կարևոր են էպիկական տեքստի միջտեքստային կապերը, տարբեր համընկնումներ ու զուգորդումներ դրսևորելու հնարավորությունները, որոնցով էլ բացահայտվում են սոցիալական որոշ խնդիրներ և ճանապարհ է բացվում առասպելի կամ էպոսի որևէ մոտիվի արդիականացման համար:

Հեղինակը ցույց է տալիս, որ ըստ ծագման ու փոխանցման կերպի տարբեր` գրավոր ու բանավոր մշակույթները ներկայացնող կերպարները` էպոսի Փոքր Մհերը, Հր. Մաթևոսյանի Մեսրոպը, Կաֆկայի պարոն Կ.-ն նույն գործառույթներն ունեն և հանգում են «Տրիքստերի»` «հունար բանեցնողի», մշակութային հերոսի կենցաղային, կոմիկական երկվորյակի կերպարին, որն ըստ Լևի Ստրոսի միջին դիրք է գրավում երկու` մարդկային ու աստվածային աշխարհների միջև: Այստեղից էլ` հեղինակը ընդհանրացնում է ստանալով «home treckster» սոցիալական մոդելը:

Ըստ Ա.Ոսկանյանի հայ աշխարհի մոդելը կառուցվում է հերոսի հուսահատության ու հեռացման մոտիվի անընդհատ վերարտադրությամբ. Արտավազդ, Մհեր, Մեսրոպ և այլք: Այս դեպքում, ո՞րն է լուծումը, երբ չկա լուծում, և չկա նոր ընթերցման հնարավորություն. «Դրա համար անհրաժեշտ է ընդհատել առասպելի պարտադրած հոռի ցիկլայնությունը և դուրս գալ մեկ անգամ պատահածն անընդհատ վերարտադրող և դրանով սեփական հասունացումը հավերժորեն առկախող խոսքի շրջանակից»,[20]-գրում է Ա. Ոսկանյանը:

Մհերի առասպելի «խուսափուկ» թշնամու և «ղալբացած հողի» մոտիվներն ըստ Ոսկանյանի արտացոլում են հերոսի սոցիալական ինտեգրման տապալումը, նրա սոցիումի քայքայումը, որն իհարկե նրա մեղքը չէ միայն, այլ ամբողջ տոհմինը: Այս ողբերգությունն ընթանում է երեք մակարդակներում` ընտանիք-հասարակություն-տիեզերք: Ընտանեկան-հասարակական ճգնաժամը, այլ մակարդակում համընդհանուր տիեզերական արդարության ճգնաժամ է:

Հեղինակի մոտեցումները, ուսումնասիրության սկզբունքները ցույց են տալիս նրա հակվածությունը, դեպի տեքստերի նկատմամբ բարտյան նոր քննադատության տեսությունը: Սոցիումի քայքայման թեզիսով որոշակի հակադրություն է առաջանում է Ա. Ոսկանյանի և նրա հոդվածի համար որպես «վավերացնող արժեք» հանդիսացած Հր. Մաթևոսյանի «Ես ես եմ» էսսեի միջև: Մաթևոսյանի տեքստում առաջնային է Փոքր Մհերի ճյուղում «խուսափուկ թշնամու» մոտիվը, իսկ Ա. Ոսկանյանի համար կարևոր է հայ հասարակության ներկա վիճակի ճգնաժամի խնդիրը: Ա. Ոսկանյանը հիմնվում է այն ենթադրության վրա, որ Մհերը մեր ազգի խորհրդանիշն է ու նրա նեղացումն ու հեռացումը հանգեցնում է ոգեզուրկ մարմնին, ազգի ոչ հոգևոր, այլ կենցաղային, միաժամանակ հանդուրժող ու անտարբեր գոյությանը:

Ի վերջո, հեղինակը հանգում է պոստմոդեռնիստական քննադատությանը բնորոշ եզրակացության` կենսաշխարհի նորովի ընթերցման անհրաժեշտությանը. «Միայն այդ դեպքում հնարավոր կլինի ցույց տալ, որ այն ինչ պատումի բազմաթիվ ելևէջումներում որպես արտաքին թշնամի է երևան գալիս, բխում է առասպելի երկնած հանրության ներքին իրավիճակից, սեփական շրջապատի քայքայումից, արտաքին աշխարհի հետ բնականոն հաղորդակցման ընդհատումից, ուրեմն` պետք է իմաստավորվի և հաղթահարվի որպես սոցիումի ներքին պրոբլեմ: Խուսափուկ թշնամու մասին առասպելը կարող է նորովի իմաստավորվել միայն իռացիոնալ սոցիալական իրականության դիսկուրսիվ կազմաքանդման միջոցով»,[21]-գրում Ա. Ոսկանյանը:

Սա կառուցվածքաբանական-նշագիտական ուսումնասիրությունների մի ճանապարհ է, որն ավելի շատ տանում է դեպի սոցիոլոգիա ու փիլիսոփայություն: Էպոսի բուն նյութին ավելի մոտ են ազգագրական և համեմատական առասպելաբանական ուսումնասիրությունները:

Այսպես, նշանակալի են ազգագրագետ Լևոն Աբրահամյանի «Սասնա ծռեր» էպոսին նվիրված` ««Սասնա ծռերի» զույգ հերոսները, երկվորյակներ, խորթ եղբայրներ, երկատված հերոս»[22], «Հերոսն առանց մանկության և մանկությունից չբաժանվող հերոսը»[23], «Մսրա Մելիքի սպանությունը ծիսա-առասպելական համատեքստում»[24] հոդվածները: Այստեղ հեղինակը էպոսի հերոսներին քննում է ըստ նրանց ծիսական-առասպելական հնարավոր նախատիպերի, նրանց համապատասխան գործառնականության և նախնական առասպելի բազմամակարդակ իրացումների: Մասնավորապես անդրադառնալով մեր էպոսում հստակորեն դիտարկվող մանուկ հերոսների տեսակին` ուսումնասիրողը վիպական և առասպելական հերոսներին դասակարգում է երկու տիպի` մանկություն չունեցող և տևական մանկությամբ հերոսների: Առաջին տիպի հերոսները ծնվում են միանգամից հասունացած, կամ շատ արագ են մեծանում և զրկվում են մանկությունից: Երկրորդ խմբի հերոսների մանկությունը երկարում և չի ավարտվում: Կա նաև մեկ այլ տիպ, երբ երեխայի դիմակի տակ թաքնվում է հասուն հերոսը, կամ աստված: Մասամբ մանկության հետ է կապվում նաև էպոսի հերոսների ծռության յուրահատկությունը: Օրինակ` այդպես է Դավթի դեպքում: Լ. Աբրահամյանը լայնացնելով ծռության իմաստային դաշտը` քննում է այն կորության, ճանապարհից շեղվածության, հանճարեղ խենթության իմաստներով: Նա Դավթի` կենդանիներին խառնելու մոտիվի մեջ տեսնում է բնության ու մշակույթի միջև առկա ստրուկտուրալիստական հակադրությունը և Դավթի` այդ երկուսը տարբերելու անկարողությունը: Բացի այս, մասնակի նշանագիտական քննության է ենթարկվում Մելիքի գուրզախաղի ու մանուկ Դավթի մասնակցության մեջադեպը:

Մելիք-Դավիթ հակադրությունը առաջնային է Լ. Աբրահամյանի` մենամարտի ծիսա-առասպելական ընթերցմանը նվիրված հոդվածում: Այստեղ Մելիքի սպանության միջադեպը դիտարկվում է որպես մի կայուն կառուցվածք, որի շուրջ համախմբվում են շատ այլ դետալներ: Այստեղ քննվում են միջադեպում նկատելի մի քանի հակադրություն-համաչափություններ. հնդեվրոպական հիմնական առասպելին զուգահեռվող ուղղահայաց` վերև-ներքև` հերոս-հակահերոս, նաև` հորիզոնական` հերոսների հավասար հեռավորություն բախման ժամանակ, երկու համաչափ հորերի առկայություն` Դավթի բանտարկության ու Մելիքի պաշտպանվելու համար:

Բացի այս, կառուցվածքաբանական երկհակադրությունների սկզբունքով քննվում են Մելիքի մարմինը երկու հավասար կեսերի բաժանելու, մենամարտից առաջ սյունը մեջտեղից կիսելու միջադեպերը, որոնք էլ ավելի ընդհանրանալով կարող են հանգել մայր հողի ու հայր երկնքի բաժանմանը, ինչն էլ ի վերջո, այլ մակարդակում կարող է ընթերցվել որպես աշխարհի կործանում ու վերստեղծում. «Դավթի կողմից Մսրա Մելիքի սպանության մեջ կարելի էր «տեսնել» նաև այլ կոսմոգոնիկ սցենարներ (օրինակ` նախնական զոհաբերության), սակայն վախենում եմ, որ ուսումնասիրողի այդպիսի ուղղակի ընթերցումները կարող են վերածվել (և հաճախ վերածվում) են նոր առասպելաբանության, ծնելով նոր «ճյուղեր» և «տարբերակներ» գիտության, մերձգիտական բանահյուսության մեջ և ազգային դիսկուրսներում: Սա չի նշանակում, որ դիտարկված մենամարտը կապ չունի կոսմոգոնիկ առասպելաբանության հետ: Այն անկասկած ունի, բայց ոչ ուղղակի կրկնության, այլ անընդհատ նորացվող դեկոնստրուկցիաների»: Ուսումնասիրողի այս խոստովանությամբ էլ կարելի ավարտել մեր անդրադարձը: Այն փաստում է կառուցվածքաբանական-նշանագիտական մեթոդի կիրառությամբ ավանդական տեքստերն ընթերցելու լայն հնարավորություններն ու նշում նաև հնարավոր շեղումների մասին:

Ամփոփելով կարելի է նշել, որ թեև չունենք էպոսի ամբողջական կառուցվածքաբանական-նշանագիտական ընթերցում, սակայն այս մեթոդները կիրառվում են: Միայն այն, որ մեր գրեթե ամբողջ համեմատական առասպելաբանությունը հիմնված է մեր էպիկական հուշարձանների հնդեվրոպական մայր կամ հիմք առասպելի հետ ունեցած ընդհանրությունների քննության վրա, արդեն իսկ վկայում է կառուցվածքաբանական մոտեցումների կիրառության մասին:

Սա էլ ի վերջո հանգում է կառուցվածքաբանության հիմնադիր Կլոդ Լևի Ստրոսի տարբեր ուսումնասիրություններում արտահայտած այն գաղափարին, որ առանձին ու ծագումնաբանորեն բազմազան մոտիվները, էպիկական տարբեր ժանրերում` առասպելներում, հեքիաթներում պարբերաբար վերախմբավորվում են հարմարվելով հիմնական ու կայուն կառույցին, միմյանց հետ մտնելով բարդ համակարգային ու ենթահամակարգային կապերի մեջ[25]:

[1] Мелетинский Е.М., К вопросу о применении структурно-семиотического метода в фольклористике, Семиотика и художественное творчество, Москва, 1977, с. 159.

[2] Веселовский А. Н., Историческая поэтика, Ленинград, 1940.

[3] Труды по знаковым системам IV, Тарту, 1969.

[4] Пропп В.Я. Морфология сказки, Москва, 1969.

[5] Այս տեսանկյունից պետք է առանձնացնել շարքի մի քանի գրքեր. Типологические исследования по фольклору, Сб. статей памяти Владимира Проппа (1895—1970), Москва, 1975, Е.М. Мелетинский, Поэтика мифа, Москва,1976, B. Я. Пропп, Фольклор и действительность. Избранные статьи, Москва, 1976, Ж.Дюмезиль, Осетинский эпос и мифология, Москва, 1976, Ж. Дюмезиль, Верховные боги индоевропейцев, Москва, 1986 և այլն:

[6] Мифы народов мира, энциклопедия, т.1-2, Москва, 1991-1992 (2-րդ հրատ.):

[7] Мелетинский Е.М., там же, с. 153.

[8] Սահակյան Ա., «Սասնա ծռերի» պատումների քննական համեմատություն, Երևան, 1976:

[9]Համբարձումյան Հ., «Սասնա ծռեր» էպոսի մոտիվային ուղեցույցի ստեղծման սկզբունքներն ու առանձնահատկությունները, Հայկական էպոսը և համաշխարհային էպիկական ժառանգությունը, երրորդ միջազգային գիտաժողովի նյութերի ժողովածու, Երևան, 2012, էջ`206-216:

[10] Ահյան Ստ., «Սասնա ծռեր» հայկական էպոսն ու հնդեվրոպական երեք ֆունկցիաները, ՊԲՀ, 1985/1, էջ 32:

[11] Տե'ս Дюмезиль Ж., Верховние боги индоевропейцев, Москва, 1986.

[12] Ահյան Ստ., նշված ուսումնասիրություն, Էջ 43-44:

[13] Այս մասին տե’ս Ա. Պետրոսյան, Մեծ Անատոլիան և հնդխեթական լեզվընտանիքը (Հնդեվրոպական ուսումնասիրություններ հանդեսի մենագրությունների շարք, թիվ 38, Վաշինգտոն, 2001), Լրաբեր հասարակական գիտությունների, Երևան, 2003/2, էջ 213-214:

[14] Պետրոսյան Ա., Հայկական էպոսի հնագույն ակունքները, Երևան, 1997:

[15] Петросян А., Армянский эпос и мифология. Истоки. Миф и история, Ереван, 2002..

[16] Հարությունյան Ս., Հայ առասպելաբանություն, Բեյրութ, 2000:

[17] Նույն տեղում, էջ 181-192:

[18] Փոքր Մհերի խնդրին Ա. Ոսկանյանը նոր իրականության, պատմական, ավանդական ժառանգության վերաիմաստավորման և հաղթահարման տեսանկյունից անդրադարձել է նաև այլ հրապարակումներում. Արդյո՞ք Հայաստանը եվրոպա է, Հայաստանի Հանրապետություն, 16.12.1993, Ագռավի քարը, Արվեստ հանդես, 6, 2002:

[19] Հայկական ժողովրդական էպոսն ու համաշխարհային էպիկական ժառանգությունը, երկրորդ միջազգային գիտաժողովի նյութերի ժողովածու, Երևան, 2006, էջ 18:

[20] Հայկական ժողովրդական էպոսն ու համաշխարհային էպիկական ժառանգությունը, Էջ 28:

[21] Նույն տեղը, էջ 29:

[22] Абрамян Л., Парные образы «Сасна Црер»: близнецы, сводные братья, двойственные герои, Հայկական «Սասնա ծռեր» էպոսը և համաշխարհային էպիկական ժառանգությունը, Երևան, 2004:

[23] Абрамян Л.,Герой без детства и герой, не расстающийся с детством, Հայկական ժողովրդական էպոսն ու համաշխարհային էպիկական ժառանգությունը, երկրորդ միջազգային գիտաժողովի նյութերի ժողովածու, Երևան, 2006:

[24] Абрамян Л., Убийство Мсра Мелика в ритуально-мифологическом контексте, Հայկական էպոսը և համաշխարհային էպիկական ժառանգությունը, երրորդ միջազգային գիտաժողովի նյութերի ժողովածու, Երևան, 2012:

[25] Մասնավորապես, այս մասին տե´ս Леви-Строс К., Структурная антропология / Пер. с фр. Вяч. Вс. Иванова/, Москва, 2001.