Վահէ Օշական. Այլեւս չենք հանդիպի, պարոն Վահէ

Վահէ Օշական

Ուրուագիծ դիմանկարի համար*

Սփիւռքահայ մեծանուն բանաստեղծ, արձակագիր

Վ․Օշականի ծննդդեան 100-ամեակի առթիւ

Հորմէս, մօրմէս ողբերգական տխրութիւն մը, կրակ

ու բոց երեւակայութեան ու հսկայ բարկութիւն մը

ժառանգած եմ․․․

                                      Վ․Օշական

Ընդունուած է ասել, որ առաջին ծանօթութիւնները, հանդիպումները երբեմն ճակատագրական են լինում, որոնք գոնէ ինձ համար մշտաբար եղել են շարժառիթային, յատկապէս երբ «հին» ծանօթներ լինելով հանդիպում ենք տարիներ անց։

 Վահէ Օշականին /1922-2000/ չափազանց ջերմ յիշողութիւններով հանդիպեցի առաջին անգամ «Քաղաքը» /1993/ բանաստեղծութիւնների ժողովածուի հրատարակումից երեսուն տարի անց․ Արցախեան պատերազմի ամենավճռական տարին էր, հրադադար դեռ չէր հաստատուել։ Վահէ Օշականը Փենսելվանիայի, Բէյրութի Ամերիկեան եւ Հայկազեան համալսարաններում դասախօելու իր փորձառութիւնը որոշել էր փոխանցել Երեւանի եւ Արցախի համալսարաններում, բայց ես դեռ «Քաղաքը» ժողովածուի բանաստեղծական յանդուգն փոռթկումներով էի ներշնչուած, ժողովածու, որ նոր էջ էր բացել, նոր արահետներ՝ դասականութեան բաւիղները տրորելով՝ վերընթաց լայնահուն մի ճանապարհ Սփիւռքի պոեզիայի տարեգրութեան մէջ՝ Նիկողոս Սարաֆեանից յետոյ, այն նաեւ որոշապէս ազդակ հանդիսացաւ 60-ական թուականների հայաստանեան գրական սերնդի մտածողական հորիզոնի ընդլայնման համար․․․

Առաջին հանդիպումը․ անակնկալ զանգ․ «Ես Վահէ Օշականն եմ, կ՛ուզեմ հանդիպիլ քեզի, ատեն ունի՞ս»։ Զարմացած  ու զմայլուած եմ, աւելի քան եւ առաջին իսկ հարցը, երբ դեռ չէինք հասցրել տեղ գտնել համալսարանի հիւրատան ընդունարանի բազմոցին․ «Ի՞նչ խորհեցար, ատ չափազանց անսպասելի, յանդուգն յօդուածը գրած ատենին։ Մինչ այդ անունդ լսած էի»։ Նկատի ունէր Փարիզի «Յառաջ» օրաթերթում տպագրուած «Չյայտարարուած պատերազմ Յակոբ Օշականին» /1990/ յօդուածը։ Ինքը իրապէս իրաւունք ունէր զարմանալու։ Յօդուածն աւելի շատ հայաստանեան գրականագիտական, գրաքննադատական դարն ապրած բարքերի կրող այն կառավարիչների դէմ էր, որոնք Օշականին ոչ միայն քամահրում, արհամարհում էին, այլեւ գիտական հիմնարկներում եւ հանրային պահոցներում «եօթ փակի» տակ էին պահում։ Օշականն արգելուած էր՝ բանաւոր եւ գրաւոր եւ բնական է, որ մի տեսակ շինծու լռութեամբ շրջանցեցի նրա հարցումը, որքան յիշում եմ միայն մի կերպ, կերկերուն ձայնով ասացի․ «Յակոբ Մեծն Օշականին» օր մը վստահ եմ կը հայտնաբերենք, նոր սերունդը չի կրնար հանդուրժել անոր բանտարկումը։ Բարեհոգի ժտտա՞ց, թէ՞ ինձ թվաց։ Մտախոհ տխրեց․ դէմքի արտայայտութիւնն անորոշ էր, կարծես մի երկարաւուալիքաձեւ հարցական էր կախուել հայեացքն ի վար եւ ինչ որ բան էր մտաբերում կկոցուած աչքերով։ Բուլղարիայի Ֆիլիպէ /Պշովդիվ/ քաղաքում ծնուած, յետագային Սփիւռքի տարբեր գաղթօջախներում ապրած եւ վերջին տարիներին Ավստրալիայում հաստատուած Վահէ Օշականը վերադարձած հայութեան մարմնաւորումն էր այնպէս եւ այնքան ոգեւոր․․․

Եւս մի քանի հանդիպում եւ, իրապէս, հայութեամբ խանդավառ,  ի՜նչ  յորդորող պահուածքով, որ կենսակերպի էր վերածուել։ Առնուազն պէտք էր մտածել, որ տասնամեակներ շարունակ լինելով Հայաստանից հեռու՝ իր արգելուած ստեղծագործութիւններով հանդերձ, միշտ ապրել է վերածնութեան այդ օրերի լիայոյս հաւատով՝ հայութեան անցեալով, ներկայով, ապագայով։ Իրականում այդպիսին էր՝ դիւրահաղորդ, մտերմիկ, աշխարհի եւ հայութեան չարն ու բարին ծանրաբեռն ուսած, ուսումնասիրած։ Ի վերջոյ որդին էր Յակոբ Օշականի, եւ երբ հարցնում էի հօր մասին՝ լռում էր, որքան էլ ցանկանայի որեւէ յիշողութեան, միջադէպի՝ անմասն մնացի։ Բայց զգում էի, որ իմ հարցումներից փոթորկւում է՝ վերապրումներով։ Անշուշտ գիտէի, որ հայրն այնքան էլ ոգեւորուած չի եղել իր գրական գործունէութեամբ․․․

Վահէ Օշականին հանդիպեցի ամիսներ անց՝ Փարիզում /1993, հոկտեմբեր/ ինձ համար չափազանց ոգեշունչ միջավայրում՝ «Յառաջ» օրաթերթի խմբագրատանը։ Հայաստանեան իր տպաւորութիւններից բնաւ «չհրաժարած», իսկ տարիներ անց  /1996/ մեր հաղորդակցութիւնը արդէն հեռակայ «ոլորտում էր», Բեյրութում հրատարակուած բանաստեղծութիւններիս «Մերկասառոյց» ժողովածուն գրախօսել էր Կանադայի «Հօրիզոն» ամսաթերթում, որն ինձ համար առանց վարանելու կարող եմ ասել ներկայանալիութեան,- հոգեւոր լիութեան,- նշանակութիւն ունեցաւ․ «Արթուր Անդրանիկեանի բանաստեղծութիւնը իր ոճով, արուեստի իր ըմբռնումով դէպի ապագան դարձած է եւ թափ կու տայ նորերուն, որոնք արկածախնդրական ու նորարարական ոգիով տոգորուած են, բան մը, որ բաւական հազուագիւտ է Հայաստանիւն մէջ եւ նաեւ Սփիւռքին մէջ»։

Արթուր Անդրանիկեան

------------------------------------

*Յետագայ հրապարակումներով կ՛անդրադառնամ սփիւռքահայ մի շարք անուանի գրողների, որոնց հետ բարեբախտօրէն մտերիմ յարաբերութիւններ եմ ունեցել /Ա․Ա․/։

Այլեւս չենք հանդիպի, պարոն Վահէ

Ա

Ահա կու գայ դէպի ինծի Վահէ Օշասկանը, կ՛ըսէ, թէ․

«Հեռուի վիհերէն քեզի ճանչցայ, չես փոխուած, բայց

կարծեմ ատ մութի դէզերը կը խռովին հոգիդ,

մտիկ ըրէ՝ ամեն կաղմէն Հայը ամայութենէն կը հալածուի»։

Պարոն Վահէ, տեսիլքներէն շատ յոգնեցայ,

կը պահըտուին առասպելներն անհոգի,

կ՛ուտեն փշրանքները մեր ցամքած հաւատի։

Բայց ես երբեք չեմ դժգոհի, պատեհապաշտ

խօսքերու պատմուճանն ալ

շատոնց նետած եմ ուսերէս,

ու գաղտնիք մը մէջտեղ կու գայ,

կը մագլցէ ուսերէս վեր՝ ճամբայ մը

զոր կը փախի ինձմէ,

ես ալ չունիմ հայելի մը՝ ծածկուած

մերկութիւնով մարմիններու տարագնաց,

զգեստներս ալ պատառոտ են

հայացքներով կարօտ վիժող,

տենչեր ցկնող կիսամութի․․․

Ան կը լռէ,

ու անպաշտպան կը երկարէ

ձեռքի գաւաթը գինով լեցուն,

կ՛ըսէ․ «Խմէ, մահուան օրըս չէ հասունցած,

բայց կը տխրիմ, ինձմէ առաջ

ուրիշներ ալ կեանքի, մահուան շուրջ

գինովցած՝ խորհեցան,

բախտը անոնց ժպտեցաւ՝ տարագնաց

ելան ճամբայ,

սակայն տեղ մը դեռ չեն հասած»։

 Բ

Կեղծ խօսքերէն գիշերն այլայլ

աւելի կը մթնի․

փողոցները գիտակցութեան չեն գար,

սառնութենէն կը ճաքճքին ոսկորները

ճշմարտութեամբ ապրողներու –

ես դուրս կ՛ելլեմ իմ մարմնէս․

պարոն Վահէ,

ցուրտը շատոնց ներխուժած է հոգիներու մէջ

մոլորեալ,

ձեզի համար պատմութիւն մ՛է այս ամենը՝

երկարաձիգ շղթայ մ՛է անյոյսներու

վիզէն կախ,

չէ՞ք տրտմի այն շուքերէն

զորս մարդոց կերպարանօք

բառ մը մուրան,

կը պճնուին աղօթքներով քնահարամ,

առանց սիրոյ՝ կ՛ըսեն ամեն բան մը մեռնի,

ետ կը դառնան անձրեւները վերստին

երկրի ճամբով։

Կը հաւատա՞ս որ վերջ չունի

պատմութիւնը քնահարամ,

աճապարէ՝ ատեն չունիմ, որու՞ մահը

անպաշտպան մնացած է – մեզմէ անկախ,

Աստուծոյ կամօք վատ նշան է

ծերութիւնը՝

ամենքս ալ կ՛ուզենք ապրիլ

մահէն անդին,

կը լեցուինք գաւաթներու մէջ փրփրուն՝

օր մը աս դին, օր մը ան դին,

կը սըլքտանք դրան սեմին

ու կը լռեն մեր ձայնով

մեր մարմինները փխրեցնող

բարեկամները անծանօթ․․․

Գ

Նահանջ տարի՞ է, թէ՞ նահանջ երգով տարի․

առանց երգի,

առանց նահանջի ալ

տարին առաւել փետրաթափ կ՛ըլլայ՝

թռչունին նման՝ անխապրիկ ու հիւծ

ու կը նահանջէ․

-Մի թափառիր,- կը լսեմ խորերէն

լռութեան,-

ո՞վ պիտ ազատէ տարին

կապանքներէն

թուեցեալ ազատութեան

որ կը խնդայ աճապարարի մը պէս

ձեռքերը վեր պարզած․ կ՛ըսէ․

-Նայեցէք ձեռքերնիս՝

հոս թռչունի բոյն մ՛աներազ

փլած է շատոնց,

ու բազմութիւնը տարագիրրներու

անբոյն մնացած՝

չեն գիտեր ուրկէ՞ ձայն կու տան

կարօտ մսխողներուն՝

լերան ճամբան մոռցած․

չեն նայիր բնաւ

փոշեխողխող հերոսներուն

արտաքսուած։

Ատե՞նն է, պարոն Վահէ, կը հաւատա՞ս

որ երազի մ՛անդունդէն

ժպտին մարդիկը՝ արթնցած,

կը յագենա՞ն արդեօք անոնք

երբ իրենց բերնի համէն

ուշագնաց ըլլան՝ վախնալով

մութէն ծերութեան․․․