Ուրուագիծ դիմանկարի համար. Պօղոս Սնապեան

Տա­րի­նե­րի այն տք­նան­քը, որ հա­մար­ժեք էր ար­դար վաս­տա­կի Պոօղոս Սնա­պեան /1927-2014/գրո­ղի, հրա­պա­րա­կագ­րի, գրա­կան քն­նա­դա­տի, ի վեր­ջո բազ­մե­րախտ ՈՒ­սուց­չի հա­մար, ե­ղել է ոչ ա­վե­լի, ոչ պա­կաս սո­վո­րա­կան ա­ռօ­րյա և կեն­սա­կերպ։ Այլ կերպ նա ապ­րել չէր կա­րող, կար­ծես ինքն էր իր էու­թյու­նը վե­րա­հայտ­նա­բե­րել տա­կա­վին Ե­րուսա­ղե­մի Ժա­ռան­գա­վո­րաց վար­ժա­րա­նում ու­սա­նե­լու տա­րի­նե­րից՝ Յա­կոբ Օ­շա­կանի ճա­կա­տա­գիր կեր­տող հա­յաց­քի ներ­քո ու խնա­մա­տա­րու­թյամբ։

Վար­ժա­րանն ա­վար­տե­լուց հե­տո (1950) ու­սում­նա­ռու­թյան ծա­րա­վը հա­գեց­նե­լու նպա­տա­կով ու­սա­նել է Փա­րի­զում, ի­մա­ցա­կան ու­նա­կու­թյուն­նե­րը կա­տա­րե­լա­գոր­ծել Ա­լիանս Ֆրան­սե­զում և Սոր­բո­նի հա­մալ­սա­րա­նում (1962-1964)։ Նա­խա­պատ­րաս­տա­կան մի տք­նա­ջան ժա­մա­նա­կաշր­ջան, փոր­ձու­թյուն­նե­րով առ­լի տա­րի­ներ և այս ա­մե­նը գրա­կան-ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան մտահ­ղա­ցում­նե­րի ձևա­վոր­ման և կեն­սու­նա­կա­նաց­ման հա­մար։ Բայց կյան­քը նրան մղում էր աշ­խարհն ի­րավ հայտ­նա­բե­րե­լու։ Երբ ա­ռա­ջին ան­գամ հան­դի­պե­ցինք (2000, Բեյ­րութ) ջերմ զրույց ու­նե­ցանք «Բա­գի­նի» իր աշ­խա­տա­սե­նյա­կում. «Եր­բեք պատ­վեր չեմ տված և ստա­ցած չեմ և միշտ խոր­շած եմ այդ երևույթ­նե­րեն»: Ա­զատ մտա­վո­րա­կա­նի ինք­նա­բուխ դրսևո­րում, սո­վե­տա­կան ի­րա­կա­նու­թյու­նում ապ­րա­ծիս հա­մար խիստ ան­սո­վոր։ Մա­նա­վանդ Պօղոս Սնապեանի պա­րա­գա­յին, որ տա­րի­ներ ա­նընդ­մեջ դա­սա­վան­դել է Այն­ճա­րի «Յա­ռաջ» քո­լե­ջում, Բեյ­րու­թի «Սո­ֆիա Յա­կո­բեան» երկ­րոր­դա­կան վար­ժա­րա­նում և Հա­մազ­գա­յին հա­յա­գի­տա­կան հա­մալ­սա­րա­նում՝ բա­րե­համ­բավ դա­սա­խո­սի հռ­չակ վա­յե­լե­լով Յա­կոբ Օ­շա­կա­նի մե­թո­դա­բա­նու­թյա­նը հա­վա­տա­րիմ՝ ու­նե­նա­լով նրա ար­դյու­նա­վետ ու­սու­ցա­նու­մը։

Բայց այս ա­մե­նով չի սահ­մա­նա­փա­կվում Պօղոս Սնապեանի առ Յա­կոբ Օ­շա­կան՝ Հայ գրա­կա­նու­թյան մե­ծա­տա­րած փառքն ու­նե­ցած ե­րախ­տիքն ու որ­դիա­կան պար­տա­վո­րու­թյու­նը, որ յու­րա­հա­տուկ պա­տաս­խա­նատ­վու­թյան է վե­րած­վել տա­րի­ներ շա­րու­նակ։ Իր ժա­մա­նա­կին, Օ­շա­կա­նի կեն­դա­նու­թյան իսկ օ­րոք «Մնա­ցոր­դաց» վե­պի ա­ռի­թով զրույց­նե­րի ժա­մա­նակ, Սնապեանը իր ու­սուց­չին փոքր-ինչ հա­կա­դար­ձե­լով ա­սել է. «Պա­րոն Օ­շա­կան, «Մնա­ցոր­դաց»-ը դա­սա­կան ըմ­բռ­նու­մով վեպ չէ. վեպ է, պատ­մու­թյուն է, հո­գե­բա­նա­կան վեր­լու­ծում է, սե­ռա­գի­տու­թյուն է, քա­ղա­քա­կան տե­սու­թյուն է, աշ­խար­հագ­րու­թյուն է, ազ­գագ­րու­թյուն է...» «Մտա­ծում­նե­րու ու չա­փա­նիշ­նե­րու այ­լա­զա­նու­թյուն­նե­րու» կրող գրողն ու հրա­պա­րա­կա­գիրն էր Պօղոս Սնապեանը, թերևս «պատ­նե­շին վրայ»

ե­ղած սե­րուն­դի վեր­ջին մո­հի­կան­նե­րից։ Վկա­յու­թյու­նը նրա գե­ղար­վես­տա­կան ար­ձակն է («Ժա­մա­նակ չկա» 1953, «Այդ շու­նը ես եմ» 1960, 2006) և այլ ժո­ղո­վա­ծու­ներ, սփյուռ­քյան մա­մու­լում, հան­դես­նե­րում հրա­տա­րակ­ված հոդ­ված­ներ, գրա­դա­տա­կան մեկ­նա­բա­նություն­ներ, ազ­գա­յին-քա­ղա­քա­կան մտա­ծում­ներ, և միշտ ըն­թեր­ցո­ղի հա­յաց­քի դեմ մու­սա­լեռ­ցու իր կեր­պա­րը և խո­հըն­կա­լու­մը ազն­վա­բար ամ­բող­ջաց­նող։

Եր­բեմն շատ ա­զատ էր իր մտա­ծում­նե­րում. «Մենք՝ հա­յերս, շատ ալ դժ­գոհ ենք. տե­սակ մը ան­գո­հա­ցում կապ­րինք տա­կա­վին»: Ինձ հո­գե­հա­րա­զատ նրա խոս­քից օգտ­վե­լով ան­մի­ջա­պես ընդ­մի­ջե­ցի. «Ան­րի Վեռ­նո­յի «Մայ­րիկ» ֆիլ­մը դի­տե­լուց հե­տո այս­պի­սի կար­ծիք-տրտն­ջոց­ներ շր­ջա­նառ­վե­ցին, իբր մի հայ դե­րա­սա­նու­հի չգտն­վեց Ա­րաք­սիի (Ա­զա­տի մոր) դե­րա­կա­տար­ման հա­մար: Ես կար­ծում եմ, որ աշ­խար­հահռ­չակ Կլաու­դիա Կար­դի­նա­լեն հայ կնո­ջը ուղ­ղա­կի ման­րա­կեր­տեց իր դե­րով, ոչ մի հայ դե­րա­սա­նու­հի չէր կա­րող նրան գե­րա­զան­ցել»: Ժպ­տա­լով ընդ­հա­տեց. «Ճիշտ այդ կը­սեի՝ մեզ­մե կդժ­գո­հինք, ու­րիշ­նե­րեն կդժ­գո­հինք, չենք հավ­նի, ուր կեր­թանք»:

Մի ա­ռի­թով ի­րեն հարց­րի. «Պա­րոն Սնապեան, աղ­քատ­նե­րի ա­վան­դու­թյունն ընդ­հան­րա­պես խոր­հր­դա­վո­րու­թյուն ու­նի՞ ար­դյոք, ի­րենք կրողն ու վեր­ծա­նո՞ղն են այդ ա­վան­դու­թյան»։ Նկա­տի ու­նեի իր «Աղ­քատ­նե­րու ա­վան­դու­թյու­նը» ժո­ղո­վա­ծուն: Մի պահ լռե­լուց հե­տո շա­րու­նա­կեց. «Շատ դժ­վար է ին­ծի հաս­տա­տում մը ը­նել, ար­դեն գրած եմ՝ ըն­թեր­ցո­ղին հետ բա­խու­մի հան­գա­ման­քը միշտ առ­կա է միտ­քիս մեջ, չեմ գի­տեր ով ինչ­պես կըն­կա­լե ան, նաև սե­րունդ­նե­րու խն­դիր կա. աղ­քա­տու­թյու­նը մեզ­մէ հա­յե­րես ան­պա­կաս է, ը­սել կու­զեմ մեզ­մե ան­կախ...»։ Ես ժպ­տա­լով շա­րու­նա­կե­ցի. «Ե­րա­նի հո­գով աղ­քատ­նե­րին...»։ Հա­մակ­րա­լից շա­րու­նա­կեց. «Ե­թե կու­զես նաև ատ է իմ միտք բա­նին»: Ես ընդ­մի­ջե­ցի. «Ձեր հա­տոր­նե­րը՝ հոդ­ված­նե­րը, գրա­դա­տակ­նե­րը չեն վեր­լուծ­վել...» և ու­զում էի շա­րու­նա­կել, կտ­րուկ ա­սաց. «Ես պի­տի հա­մար­ձա­կիմ տալ Վա­րու­ժա­նի ա­նու­նը, ար­դյոք արևմտա­հայ գրա­կա­նու­թյան այդ բարձ­րա­գույն ա­նու­նը կար­դաց­վա՞ծ է, ինչ­պես կը­սես. մեկ վեր­լու­ծում կամ գրա­դա­տա­կան փորձ կր­նաս հի­շեց­նել ին­ծի... Կու­զեմ գիտ­նաս, որ ցան­կա­ցած վեր­լու­ծում շատ ալ են­թա­կա­յա­կան բնույթ ու խորք ու­նի, մեր գրա­կա­նա­գետ­նե­րու մեծ մա­սը կը տար­վին նկա­րագ­րու­թյուն­նե­րով ու գրող­նե­րու ինք­նու­թյուն­նե­րը դուրս կմ­նան ա­նոնց հե­տաք­րք­րու­թյուն­նե­րու ծի­րեն ու չեն մեկ­նա­բան­վի...»։

Որ­տեղ էլ հան­դի­պե­լու լի­նեի Պօղոս Սնապեանին, ցան­կու­թյուն էր ա­ռա­ջաց­նում գրա­ռե­լու նրա մտ­քե­րը. սր­ճա­րա­նում, Ծաղ­կա­ձո­րի գրող­նե­րի հան­գս­տյան տա­նը, Հան­րա­պե­տու­թյան փո­ղո­ցում իր վար­ձա­կա­լած բնա­կա­րա­նում, բայց այն­քան հոր­դա­հոս էր ա­սե­լիքս և... լսե­լիքս, որ չէի կա­րո­ղա­նում կողմ­նո­րոշ­վել։ Վեր­ջին հան­դիպ­ման ժա­մա­նակ նվի­րեց իր խմ­բագ­րու­թյամբ հրա­տա­րակ­ված Յա­կոբ Օ­շա­կա­նի «Մայ­րիկ» վե­պը: Վերս­տին եր­կար խո­սե­ցինք և միշտ ա­նա­վարտ զրույ­ցի տպա­վո­րու­թյունն ու­նե­ցա՝ ինձ մե­նա­խո­սու­թյան մղող: Գրա­կա­նա­գետ, մշա­կու­թա­բան, անկ­րկ­նե­լի մտա­վո­րա­կան Ալ­բերտ Կոս­տա­նեա­նի հետ երկ­խո­սու­թյան ժա­մա­նակ Պօղոս Սնապեանը այս­պես է ներ­կա­յա­նում. «Ես Պօղոս Սնապեանն եմ: Ես չեմ գի­տեր, թե արևմտա­հա­յու­թյու­նը Արևմտյան Հա­յաս­տա­նին տեր կանգ­նե­լով ե՞րբ պի­տի կա­րե­նա ինք­նու­րույն պե­տա­կա­նու­թյա­նը տեր դառ­նալ»: Այս­պի­սին է ե­ղել Մնա­ցոր­դա­ցի սերն­դի գրե­թե բո­լոր ազ­գան­վի­րյալ մտա­վո­րա­կան­նե­րի հոգևոր փնտր­տու­քը: Ի վեր­ջո, ի խո­րոց սր­տի տես­լա­կա­նը, այս­պես և տա­կա­վին շա­րու­նա­կե­լի…

Արթուր Անդրանիկեան