Յակոբ Պարոնեան. մեծանուն երգիծաբանի ծննդեան 180-ամյակի առթիվ

-Պարո՛ն Յակոբ, ի՞նչ էք ըննելու այս իրիկուն, Ձեր ծննդեան օրը․․․ հարկաւ մոռցած էք, չնայած Ձեր ձայնը տակաւին կը լսուի Հայաստանի բեմերէն։ Բայց, մինչ այդ կ՛ուզէ՞ք գիտնալ․․․ ի՞նչ ըսեմ, պիտի հարկ եղածին չափ տխրիք․․․ Հայաստան հիմա երկու տէրով ծառայ մըն է, ուրիշներ կ՛ըսեն․․․

-․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․

-Կը հասկնամ, մի վախնար,- քիչիկ մը մտերմիկ կ՛ուզեմ խօսիլ,- ինծի կ՛ըսեն «Աս ի՞նչ դժբախտութիւն գլուխդ եկաւ, թերեւս՝ կու գայ որ որոշած ես զրուցել Յակոբ Պարոնեանի հետ․ կը յիշէ՞ք, առածը կ՛ըսէ․ «Կամաց  քալողը բնաւ չհոգնիր»։ Ես կամաց-կամաց կը խորհիմ՝ քալելու համար ատեն չունիմ արդէն վարժուած եմ կամ վարժեցուցած են հայաստանեան անցեալ, ներկայ իշխանութիւնները։ Կ՛արծեմ ապագայ իշխանութիւններն ալ սա պէս պիտի վարուին։ Չնայած «ապագայ կայ» կարգախօս մը մէջտեղ նետած են՝ շուներուն հաց նետելու հանգոյն։ Բայց Ձեզի չեմ ուզեր  վրդովեցուցիչ բաներու վրայոք խօսիլ, հիմա կ՛աշխատին Ձեզի ծառայութիւն մը ընել, բայց չեմ գիտեր որու՞ օգնութեամբ:

-․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․։

․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․

-Ոչ, ոչ, Ձեր ծննդեան օրը նշելը չեմ ակնարկէ, որու՞ ակնարկեմ․․․ Դուք ինծի շատոնց ըսած էք՝ համբերեցէք քիչ մըն ալ։ Գիտեմ, Ձեր ըսածները  ճշմարիտ են ու ես անոնց ուշի ուշով կը հետեւիմ, ինչպէս Թափառնիկոսը իր ցանկութիւններու իրականացմանը, բայց դժուարութեամբ, վասնզի Թափառնիկոս չեմ, ան բնաւ չհոգնիր, եւ ինչպէս կը յիշէք Մարկոսին  կ՛ըսէր․ «Պապանձէ, քիչ մըն ալ համբերէ, թող որ պարծենամ իմ արուեստիս մէջ»,  ու ակռայ կը քաշէր։ Հիմա Թափառնիկոս մը կամ թափառնիկոսները կ՛ուզեն կարեւոր չէ՝ ի՞մ, թէ՞ ժողովուրդին ակռաները քաշել, բայց կը սխալին ուրիշ ակռաներ կը քաշէն ու ցաւէն պոռացողներու աղաղակները սահմանակից երկիրներու մէջ ալ կը լսուի։ Ակռաներու արուեստի տեսաբաններն ալ կ՛արծես շատցած են, զորախումբ կազմած են․․․ Կը գրեն, կը խօսին, կը լռէն․․․ պարգեւավճարներով՝ պետութեան ու պետականութեան անունէն։

-․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․

- Հիմա կը լսեմ Ձեր ձայնը․ կ՛ըսէք խարդախին մէկն է այն զոր ստանձնած է ողջ,- մնացած,-  ժողովուրդի ակռաները քաշելու «լուծը», թէ՞ նախապէս արդէն ակռաները հատ-հատ հաշուած է, ըսել կ՛ուզեմ գոց գիտէ  թուլութիւնները, թերութիւնները, ցանկութիւնները եւ մանաւանդ դժգոհութիւնները․․․  երկտասնամեակ տարիներ առաջ խոստացած էին ժողովուրդին, որ իրենք ալ կը տիրապետեն, փորձառութիւն ունին, թէ ժողովուրդի ո՞ր ակռան է փչացած եւ որը պէտք է շուտափոյթ քաշել։ Դարմանումի խնդիր ալ առաջ քաշած էին, բայց զուր, տեսակ մը խաբեութիւն ցուցաբերած էին, մինչեւ որ ․․․

-․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․

-Շատ ճիշդ, մինչ այն ատեն, որ ժողովուրդը անակռայ մնայ․․․ հազարամեայ ժողովուրդ է հայ ժողովուրդը, պարոն Յակոբ, երբեւէ տեսա՞ծ էք 90-100-ամեայ մարդու մը՝ բոլոր ակռաներով յանդերձ։ Տարիքի խնդիր է․․․

-․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․

-Սխալ հասկցուցեր են  Ձեզի, էֆենտում, աֆերիմ, վեսալահ, ինչպէս կ՛ըսէին Տատեանները, Պալեանները, որոնք օսմանեան Թուրքիոյ պետութիւնը կը զորացնէին, կ՛անցնիմ՝ տեսակ մը զղջումով․․․

-․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․

-Ատիկա ինծի չ՛վերաբերիր, ես յոժարակամ անձնատուր եղած եմ՝ խորհելիքս չ՛կորսնցնելու արուեստին։ Կը գրեմ, կը խոկամ, որքան ալ բերնիս մէջ ակռայ չէ մնացած, բայց աւելի շատ արհեստականին կը վստահիմ, քան անվարժ արհեստաւորներուն, վասնզի լեզուս՝ վստահած եմ բերնիս։ Կը երեւակայէ՞ք, ինձմէ զատ ողջ մնացած ժողովուրդին վիճակը, որ տակաւին դիմադրած է, ու կը դիմադրէ, որ ակռաներու հետ լեզուէն ալ չը զրկուի՝ դառնայ չ՛խօսկան, մինչեւ այն ատեն, երբ բերանն ալ գոցեն ջրալի խոստումներով՝ հանուն պետական շահի ու չեմ գիտեր ի՞նչ շահերու։ Յիշեալ շահերու եւ մանաւանդ պարսից շահերու ժամանակն ալ շատոնց անցած է՝ ժողովուրդն ալ անշահ-անշահագրգիռ-անշահախնդիր մնացած է։

-․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․

Շատ աղեկ, կը հասկնամ, բայց ես ու շատեր հալումաշ ըլլալու գործընթացին մէջ տակաւին կը տապկուինք, Աստուծոյ հասցէն ալ մոռցած ենք։ Երեկ գացի թուղթ մը առի, որ Աստծոն նամակ մը գրեմ․ «Մեր Տէր Աստծոն՝ իր սրտակից հայ ժողովուրդէն․․․» տողերը գրած ատեն ձեռքս սկսաւ կամաց-կամաց բռունցքուել ու Յովհաննէս Շիրազը յիշեցի․ «Բռունցքուելն է փրկութիւնը Հայաստանի»; Ալ չէք երեւակայել, թէ ինչ պատահեցաւ․․․

-․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․

-Ճիշդ այդպէս, ձայն մը լսեցի․ «Նամակդ պիտի անպատասխան մնայ, տեղդ իմացուր ինծի,- կ՛ըսէ ձայնը,- ուր ալ ըլլաս, հոն կու գամ, ես տակաւին անժամկետ- անհասցէ եմ,  ու՞ր ինծի չեն մոռցած՝ ես հոն եմ․․․»։ Ի՞նչ պիտի ըննէի, ի՞նչ կ՛ուզէիք ընէի, որ չեմ ըրած, պարոն Յակոբ, բան մը չըրի, սա պէս պապանձուած Ձեր խօսքերը կը յիշեմ․

«Մեր պանդուխտ եղբայրները հազիւ կրնան իրենց օրական ապրուստը ճարել՝ հեռու հայրենիքէն,- ու հայրենիքին մէջ,- /Ա․Ա․/ զուրկ ընտանիքէն եւ թերեւս ոմանք ալ բոլորովին յուսաբեկ հայրենիք դառնալէն, ահ ու դողով կ՛անցնեն իրենց ժամերը, այդպիսի գթաշարժ տեսարանի մ՛առջեւ, որ հայն կրնայ անտարբեր հանդիսատես մնալ, որովհետեւ ազգին վիճակն իմանալ կ՛ուզես, բաց ականջներդ, լսէ, խորհէ եւ թող աչքերէդ արտասուած յորդառատ վտակներ իջնան ծնոտդ ի վար, անոնց համար կը խօսիմ, վասնզի  Հայաստանի զաւակունք են եւ հայրենիքը իր ազատութեան յոյսը անոնց բազուկներու վրայ դրած է, այն բազուկներուն, որք այսօր տկարանալու վրայ են, եւ թերեւս օր մը բոլորովին ոչնչանան հայրենեաց յուսոյ հետ․․․»։

-․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․

-Արդար եւ իրաւացի են Ձեր խօսքերը, պարոն Յակոբ Պարոնեան եւ աւաղ, չ՛հասկցուած, չ՛գիտակցուած Երջանիկ եղէք,- գիտեմ, կենդանութեան ատեն բնաւ չէք եղած,- գոնէ հիմա եղէք եւ սա պէս․․․ մեզ յաւիտենապէս նեցուկ․․․

Ներկայէն անդենական զրուցեց` Արթուր Անդրանիկեան