Զապէլ Եսայեան (1978-1943). Աննահանջ հոգեյատակ (հատված)

Ծննդեան 145-ամեակի առթիւ

Արարատը չենք տեսած, բայց անոր ալեւոր եւ վեհաշուք

բարձրութեան զգացումը ունինք․․․ երբ օր մը զայն մեր աչքերուն

առաջք ունենանք, վստահ եմ անծանօթ լերան մը

տպաւորութիւնը չը պիտի ընէ մեր վրայ․ անոր գաղափարը

դրոշմուած է մեր էութեան մէջ եւ այդ գաղափարին ընտելացած

ու անով ապրած ենք․․․

 Զապէլ Եսայեան

Զապէլ Եսայեանի հաւատա՞մքն է․ բաղձանքի տեսիլքների թեւառումով արբեցած մեծանուն գրողը, որ ճակատագրի բերումով պէտք է ականատեսը լիներ Ադանայի ողբերգութեան, այնուհետեւ խոյս տար թուրքական յատուկ ծառայութիւնների հետապնդումներից՝ լինեով միակ կինը, որ 1915 թ․ ձերբակալութիւնների ենթակայ շուրջ երկու հարիւր մտաւորականների՝ ազգային, հանրային գործիչների ցուցակում էր, խուսափելու համար 20 օր թաքնւում է Կ․Պոլսի օտարերկրեայ հիւանդանոցում, այնուհետեւ թրքուհու տարազ կրելով, փոխելով բնակավայրը, դերձակուհու անուան տակ՝ ծպտեալ,- որոշ տուեալներով կաշառելով ոստիկանատան պաշտօնեաներին,- ձեռք է բերում Ադրիանապոլսի անցագիր եւ մեկնում է Բուլղարիա, ամիսներ անց, Ռումինիայի տարածքով անցնում է Այսրկովկաս, որդու՝ Հրանդի հետ։

Յիշատակելի է, Յովհաննէս Թումանեանի հոգածութիւնը Զ․Եսայեանի նկատմամբ։ Տարագրութեան առաջին իսկ օրերին օգնելով, որ բնակուի Թիֆլիսում /Կազբեկսկայա 16/; Մինչ այդ, Առաջին աշխարհամարտից յետոյ Յովհ․ Թումանեանը խնդրանքով դիմում է փարիզաբնակ Զ․ Եսայեանին՝ կազմելու Կիլիկիայի եւ Սուրիոյ ողբերգութիւնների մասին տեղեկագիր՝ քաջ գիտենալով ոչ միայն Ադանա յատուկ յանձնախմբի հետ նրա ուղեւորութեան, այլեւ վստահ ենք, տպաւորուած  «Աւերակներուն մէջ» ուղեգրութեամբ։

Ահաւասիկ, կենսագրական այն տուեալները, որոնցով չի սկսւում եւ աւարտւում Զ․Եսայեանի ոդիսականը, եւ ամենեւին նպատակադիր չենք նրա ծաւալած բեղուն հանրային գործունէութիւնից այլեւալ տեղեկութիւններ ներկայացնելով խճողել գրողական նրա վեհ ներկայանալիութիւնը․․․ Հայաստանի կառավարութեան հրաւերով /1925թ․/ հայրենադարձուած եւ Երեւանի պետական համալսարանում արտասահմանեան գրականութեան դասախօսի պաշտօնը ստանձնած գրողին մնացել էր ապրելու,- իրականում մաքառելու,- հաշուած տարիներ․ տաժանակրութիւն՝ Երեւանի եւ Բաքուի բանտերու՞մ, թէ՞ սիբիրեան տաժանավայրերում․ այլ տուեալներով որպէս աքսորեալ մինչ Բաքու հասնելը նրա խոշտանգուած, լլկուած մարմինը Կասպից ծով նետելու վարկածը՝ շրջանառուած սփիւռքեան մամուլում․․․ Խորհրդային գերատեսչական բանդիտիզմի լծկան հայ բոլշեւիկների արեան մէջ կոփուած ձեռքերով արուած հերթական վայրագութիւն․ նրա նկատմամբ, ով  միամտաբար հաւատ էր ընծայել անմասն չմնալ վերածնունդ ապրող իր երկրին, բայց զոհասեղանի պարտադիր զոհերից էր լինելու, նա, ով գրողական արուեստի ինքնակերպաւորմամբ գրականութեան նորամուտը նշանաւորել էր դեռեւս 1890 թուականին, 17-ամեայ հասակում, եւ որ հետագայում պէտք է համարուեր հայ գրականութեան մեծատարած փառքերից, թերեւս, ամենանշանաւորը՝ հայ կնոջ արժանապատւութեան ու հասարակութեան մէջ իր իդեալները ըստ էութեան ու հպարտօրէն բարձրաձայնելու իրաւ անհաւակնոտութեամբ օժտուած։ Վիպագրական եւ հրապարակագրական ժառանգութեամբ, ինչպէս նաեւ անկողմնակալ ու գործուն կենսագործունէութեամբ՝ կնոջ, եւ, ընդհանրապէս մարդու եւ մարդկայինի հոգեբանական տեղազննող ու ստուգաբան արդարացուցիչ վարուելակերպով պիտի հանդիսանար․ «արեւմտահայ գրականութեան ամենէն մեծ դեմքերից մէկը, եթէ ոչ ամենէն մեծը, իբրեւ տաղանդ եւ իբրեւ գործունէութիւն» /Յակոբ Օշական/ եւ ինչպիսի վիպական ժառանգութիւն է աւանդել, որ նոյնիսկ դասական  վիպագրութեանը առանձնայատուկ մտածողողութիւնը զանց առնելով տպաւորապաշտօրէն է մօտենում «նեքին կառուցմանը իր նոր թեմայի» /Ե․Չարենց/։ Դրանով իսկ,- մինչ այդ խստիւ բարոյական համարուղ,- մարդկային գեղագիտական հայեացքներն ընդլայնող այնպիսի եզրահանգումների առաջ «դուռ բացում՛, որոնք ցայսօր ոչ միայն համաժամանակային են, այլեւ «տարիների հեռուէն» բուռն բանավէճեր հարուցող․․․ Գրողական ներքին մենախօսութիւ՞ն, թէ՞ «Կեանքը ինչպէս որ է» ի զօհրապեան սկզբունքի աւելի ճշդիւ սկզբունքայնութեան հետեւորդ․ ժամանակի իրականութեան «տուայտանքները» հետեւողականօրէն, զգայնաբար զանազանելու՝ ի գին ճշմարտութեան, գեղարուեստական արտայատչագեղ փաստ ու իրողութիւն դարձնելու վեհ կոչմանը նուիրուած․․․

Այս խորհրդածումով է միայն ընթերցելի եւ վերարժեւորելի գրողի ոչ միայն նախաեղեռնեայ, այլեւ հետեղեռնեայ վիպագրութիւնը ։

«Իմ ներքին էութենէս իսկ բխող պատճառներով խորապէս համոզուած էի որ գրականութիւնը պերճանք մը չէ» , աւելին, ենթակայակա՞ն, թէ՞ առարկայական յանձնառում, երբ խոստովանանքի պէս է սրտաբաց վերաբերումը ինքն իր ստեղծագործութեան նկատմամբ․ գուցէ կանացի ներքին մենախօսութիւնից յորդա՞ծ․ «Ձեւով մը կինը իր կարդացած վէպերու հերոսուհիներու դէրը կը կատարէ, էրիկ մարդուն նախանձը գրգռող բնազդներու ընթացքով մը․․․» եւ «կիները աւելի վիպամոլ են» հարցադրումը հարցական /՞/ ենթիմաստ էլ ունի, գուցէ առաջին դէմքով չի ցանկացել «ներկայանալ»՝ կանացիական կենսասիրութիւնը չսքողելու համար․․․

Այս հանգամանքը խնդրայարոյց է․ ինքը՝ գրողը որոշապէս քօղակուն՝ առկայ է, մօտաւորապէս Ստենդալի ինքնախոստովանութեան,- «Տիկին Բովարին ես եմ»,- հետեւողականութեամբ․ «Տիկին Զապէլ բոլոր այս բաները,- կանացի տարատեսակ կամայական եւ խորհրադայոյզ զգայնութիւնները,- /Ա․Ա․/ կը գրէ առանց ճարտար հոգեբան մը, ոչ ալ եզական վերլուծող մը ըլլալու։ Կեանքի աներեւոյթ իրերու մէջ գաղտնիք մը փնտռելու չափ առաջ չ՛երթար, եւ ոչ ալ ընկերական արտակարգ պարագաներ, բարքեր ուսումնասիրելու չափ յանդուգն է։ Կնոջական վերապահութիւնմը թերեւս իր կէղմէ,  բայց իր վէպերուն մէջ դրած է եւ յաջողապէս այն անձները միայն, որոնք հոգեկան ներքին փոթորիկներու ծովախտէն բռնուած են եւ ենթակայ եղած ճակատագրային վտանգալիր պատահարնեուն․․․»։

Ընդհանրապէս, որեւէ ստեղծագործութիւն մտայղանալիս Զապէլ Եսայեանը նախապէս մանրակերտում է կերպարների միջավայրային փոխառնչութիւնները, հոգեզննութեան ենթարկում նրանց առնչակցութիւնները․ մտերմիկ, անզիջում յարաբերութիւնների ընթացքում ուրուագծօրէն կամ շեշտադիր փնտրելով իրականութեան դրական կամ բացասական ներգործութիւնը նրանց հոգեաշխարհի եւ կենսագործունէութեան վրայ։ Յատկապէս ընդգծուն՝ նոյնիսկ դիմագծային մանրամասներով պատկերելով գլխաւոր հերոսներին,- բնականաբար իրեն առաւելս ճանաչելի,- նրանց անցեալը, ներկան դարձնելով իրադարձային։

Հանրութիւնը կարծես թէ պատրաստ չէր վիպակի ընկալմանը․ «Սպասման սրահին մէջ» վիպակը իրեն արժանաւոր եղանակով չըմբռնուեցաւ, չըմբոշխնեցաւ, չըգնահատուեցաւ, որո մէջ միակ այլ կանացի շնորհ մը կը տեսնայ Արաշէս Յարութիւնեան եւ լեզուի թեթեւ անտաշութիւններ․․․»։ Այն 25-ամեայ գրողի առաջին լրջագոյն յայտն էր․ 19-րդ դարավերջի եւ 20-րդ դարասկզբի համիդեան «սուրի եւ սովի» տարիներ․ արդեօ՞ք միայն հայութեան ծայրավատթար սերնդախեղման զարհուրելի ժամանակաշրջան․ «Վէպի գործողութիւնների հիմնական ժամանակային տիրոյթ» բրեխտեան ընկալմամբ․ կարելի է համարել , գուցե այլոց համար ենթադրելի ոչ միայն այն «տեղը» եւ «ժամանակը» որտեղ ծաւալւում են իրադարձութիւններ ըստ կառոյցի հեղինակային մտայղացմամբ, այլ նաեւ կերպարները եւ յատկապէս վիպակի շարժառիթը հանդիսացող կերպարը՝ Էւան, ընթերցողին ուղղորդում են ընկալելու տուեալ ժամանակի գաղափարական /ոչ քաղաքական իմաստով/ ուղղուածութեան բնոյթը ու փիլիսոփայութիւնը․ «Զապէլ Եսայեանը քայլ առ քայլ հետեւում է գլխաւոր հերոսուհու՝ Էւայի գեղարուեստական զարգացմանը։ Կերպարը արտայայտում է մի բարոյախօսութիւն, այն ամբողջապէս ուղղուած է ժամանակի սոցիալական ներհակութիւնների դէմ․․․ Էւայի կերպարը հոգեբանական զարգացման ինքնատիպ արահետով է ընթանում։ Միշտ նա պատկերւում է տարբեր վիճակներում եւ անդադար շարժման մէջ է»։  Եւ որ էական է Էւան տարագրի կեանքով ապրող կնոջ վհատութեան պահերից յետոյ, ակամա գորովալից զգօնութեամբ խորհում է իր որդու հիւանդութեան մասին․ «Տղան չ՛արթննար յանկարծ ու մնար կաթի կարօտ»։

Անտրէ-Էւա․ վատառողջ ամուսին, հիւծուած դեռատի կին․ կեանքի ճանաչողութեանը անընտել՝ մանկութեան վերյուշների շղարշներով էր երբեմն յագուրդ տալիս իր երեւակայութեանը․ «Ամօթն ու ցաւը իր մերկութեան մէջ է» ներկայանում նրան իրականութիւնը՝ ի դերեւ հանելով երկբեւեռ հակասութիւններով՝ աղքատի-հարուստի յաւէրժական գոյապայքարի փիլիսոփայութիւնը հիւանդանոցի սպասման սրահի մէջ դատապարտուած սպասելու․․․ սպասելու․․․

«Աշնան կարմիր արեւ անճառագայթ եւ ցուրտ» իրավիճակային ցնցումները միայն Էւայի՝ իբրեւ գլխաւոր հիւանդի էութեան մէջ չէր թափանցել, այդպիսի մանկամարդ կանայք նոյն զգացողութիւններն ապրում էին, ամեն մէկը իւրովի, բայց նոյն նկարագրով ու անխուսափելի ցանկութիւններով՝ ի գին ամեն բանի փրկել իրենց նորածիններին։

Էւայի կերպարային զարգացումները,- վիպակի դիպաշարի սահուն ընթացքը բնաւ չխոչընդոտող,- բարոյական, ֆիզիկական ցանկութիւնների ետնամասում, բժշկի՝ պարոն Բրացի նկատմամբ ջղագրգռօրէն ունեցած ոչ միայն դեռատի կնոջ խեղուած ճակատագիրը գոնէ առժամապէս մոռանալու իղձ էին, ոչ միայն, եւ ոչ այնքան, որքան կեանքի կենսունակութիւնը զգալու, վերապրելու զուտ մարդկային ցանկութիւն։ Եւ ի վերջոյ, առկայ էր գրողի վերաբերմունքը նաեւ այդօրինակ կանանց նկատմամբ՝ վշտակցող ու խնամատար․ «բողոքը սգաւոր կուրծքի ներքեւ» ամփոփում էր իր միայնակութիւնը զգացող կնոջը,- կանանց։

Ընդհանրապէս, վիպակում եսայեանական բնութենապաշտութիւնը հոգեբանական դարձդարձիկ ելեւէջումներվ է ներկայանալի․ բուժառուի դերակատարում ստանձնած, բայց չափազանց բնական ու նկարչագեղ․ «Սէնը կ՛երկարեր ցեխոտ ու մթին գալարումներով, քաղաքի մէջէն սեւ օձի մը պէս»․ կանանց՝ ծննդկանների անօրինակ, եթէ ոչ անագորոյն վիճակի պատկերներ՝ նսպասասրահի ծննդատան մէջ․ նրանք սրտնեղ յոգնութեամբ են նկարագրում իրենց երկունքի ցաւերը, հիւանդապահուիների անտարբեր վերաբերմունքը։ Նրանք՝ «յուսաբեկ մայրութեան բոլոր դառնութիւնները» ըմբոշխնած եւ իրենց մանկիկների ճակատագրային դժբախտութեանը անգիտակ․ սա սպասասրահ չէր, այլ մի աշխարհ, բոլորովին այլ եւ ինքնակերպ հայեացքով տեղազննուած․․․

Ուշարժան է Ռուբէն Զարդարեանի հետեւեալ դիտարկումը Զ․Եսայեանի «անթերի արուեստին» վերաբերող․ «Ձեզի իմ խորին զմայլումս ու հիացումս Ձեր դիտելու եւ պատկերացնելու անթերի արուեստի մասին, մանաւանդ հոգիիի այն հազուագիւտ բանաստեղծութեան, որ մեր մէջ հազիւ թէ քիչեր վայելեն։ Առաջին օրէն իսկ անպայման սքանչացումով հետեւած եմ Ձեր գրութիւններուն, որոնց յիշատակն ու տպաւորութիւնը ոսկելոյս երազղի մը հետքին պէս կը գտնեմ յաճախ հոգիիս մէջ․ եւ հեռու տառապանքի շարք մը օրերուս՝ կարդալով «Սպասման սրահին մէջ» Ձեր սքանչելի կտորը, որուն նման էջեր մեր գրականութիւնը քիչ անգամ արձանագրած է»։

Երիտասարդ կնոջ, կանանց,- կերպարների եսայեանական կերպընկալումը առաւելապէս խորքային ընդգրկումների անկաշկանդ ընթացութեամբ յայտաբերում է գործողութիւնների այնպիսի ծաւալումներ ու մթնոլորտ, որոնց առկայութեամբ որքան էլ միջավայրը հայկական է, գործող անձինք հայեր, այնուհանդերձ, մարդկայինն  ու համաժամանակայինը նկատելի են ու առանձնորոշ, եւ, թերեւս Էւայի կերպարը չի յիշեցնում Դ․Դիդրոյի «Մարկիզուհին» վէպի «ստուերային հերոսի» գոյութիւնը, երբ մարկիզը «անյայտ» կնոջից ստանում է սիրոյ խոստովանութիւններով նամակներ, բայց երկու դէպքում էլ մտացածին վարքագիծը դրամատիկ ընթացք է ստանում․ Էւայի փոթորկուն վիճակի, մարկիզի ներաշխարհի ալեբախումների պատկերումներում․․․

Արթուր Անդրանիկեան