Ուրուագիծ դիմանկարի համար. Գասպար Իփէքեան
(Կ․Պոլիս, 1883-1952 ՞)
Ներկայացնել Գասպար Իփէքեանին որպես թատերական գործիչ, Հայ թատերարվեստի երախտավոր, թատերագետ, թատերագիր կամ թարգմանիչ, նշանակում է նրա հասարակական գործունեության լայն շրջածիրը թերի ներկայացնել, քանի որ չափազանց ինքնօրինակ, ազգային, հասարակական կյանք ապրած լինելով` ժամանակ առ ժամանակ տարբեր երկրներում ունեցել է տարամերժ,- բառի բարեմիտ իմաստով,- իրավիճակներում իրեն դրսևորելու ունակություն, հանձնառություն։ Միջանկյալ նշենք, որ բեմարվեստին նվիրվածությունը թերևս «կու գայ եղբօրմէ»։ Եղբայրը բեմադրիչ և դերասան Արմեն Արմենյանն է՝ քաջածանոթ 20-րդ դարասկզբի հայ, հատկապես խորհրդահայ հանդիսատեսին։
Լոզանի համալսարանի և Փարիզի Պոլ-Մանեի երաժշտանոցի դասընթացներում կրթված, այնուհետև Սորբոնի համալսարանի իրավիագիտության ֆակուլտետն ավարտած Գասպար Իփէքեանի ճակատագիրը այլ կերպ է «դասավորվում», հատկապես 1920թ․ Հայաստանում բոլշևիկյան հեղաշրջումից հետո, այդ տարիներին նա հաստատվում է Կահիրեում՝ զբաղվելով բացառապես ծխախոտի արդյունահանությամբ։ Միաժամանակ 1941 թ․ հիմնելով ցայժմ Բեյրութում լայն գործունեություն ծավալած Համազգային թատերախումբը։ Ինչպես վկայում են ժամանակակիցները, լինելով «Համազգայինի ղեկավարներէն մէկը, որպէս տաղանդաւոր դերուսոյց, բեմադրիչ եւ դերասան Գասպար Իփէքեանը թատերական մարզին մէջ անվիճելի հեղինակութիւն մըն էր։ Ամբողջ քառորդ դար Թիֆլիսի, Պոլսոյ, Թեհրանի, Բաղդադտի եւ Եգիպտոսի մէջ եղած է թատերական որոշ խլրտումներու գրգռիչը, առաջնորդը, թատերական բարձր արուեստի տեսակի մը քարոզիչը, եղած է այն առաքեալի մը յստակ խոր հաւատամքով ու նուիրումով»։
Վկայությունները բազում են․ նրա հեղիանակած թատերգություններից «Արա և Շամիրամ»ը տպագրվել է 1948թ․ և բեմադրվել Բեյրութում։ Բեմադրել է նաև Լևոն Շանթի «Օշիմ Պայլ» դրաման։
Մինչ այդ, /1916թ․/ երբ Թեհրանի Հայկազյան ազգային դպրոցի հոգաբարձության կողմից նշանակվել է հայոց լեզվի ուսուցիչ, կազմել է թատերախումբ՝ բեմադրելով Մոլիերի թատերգություններից, ինչպես նաև Հակոբ Պարոնյանի «Մեծապատիվ մուրացկանները»։ Եւ դրանից մի քանի տարի անց, երբ լայն ճանաչում է գտել ոչ միայն հայ, այլև պարսից հասարակության մեջ, երկրի վարչապետը որոշում է բարելավել մայրաքաղաք Թեհրանի վիճակը, «աչքի առաջ» ունենալով Լոնդոնի, Բեռլինի քաղաքապետարանների օրինակելի կարգավիճակը, և 1921թ․ Գասպար Իփէքեանին նշանակում է Թեհրանի քաղաքապետ, միակ հայազգի քաղաքապետը Թեհրանի ողջ պատմության ընթացքում։ Մեծ բարեփոխումների ջատագով Գասպար Իփէքեանը չափազանց կարճ ժամանակում իրագործում է նոր ծրագրեր․ Մեյտան Թուփ Խանայի հրապարակի /Հրետանու հրապարակ/ հյուսիսային մասում կառուցում է քաղաքապետարանի նոր շենքը։ Նրա նախաձեռնությամբ քաղաքապետարանում ստեղծվում են նոր բաժիններ․ «Իրանական հանրային աջակցության», «Ինքնության և վիճակագրության» և այլ, որոնք այդ տարիներին մեծապես նպաստել են մինչ այդ ոչ այնքան բարվոք վիճակում գտնվող ժողովրդի կյանքի և ընդհանրապես իրավագիտության զարգացմանը։
Իրանի Ռեզա շահի իշխանության գալուց հետո, 1923 թ․ Գասպար Իփէքեանը պաշտոնազրկվում է՝ տեղափոխվում Կահիրե, որտեղ և զբաղվում է առևտրային գործունեությամբ։ Իսկ մինչ հիմա կարելի է ասել, որ անհայտ է Գասպար Իփէքեանի մահվան տարեթիվը և վայրը, ըստ որոշ տվյալների մահացել է 1952, թե 1954 թվականներին Պոլսում, թե՞ Բեյրութում։ Ըստ իս՝ 1955 թվականին Բեյրութում։ Բայց պատմությանը հայտնի է, որ նրա գործունեությունը Բեյրութում ժամանակին մեծ բարեփոխումների հետևանքով աշխուժացրել է լիբանանահայության կյանքը։
Գասպար Իփէքեանի անունը սերտորեն առնչվում է Լևոն Շանթի անվան հետ, իբրև Համազգային մշակութային միության անխոնջ երախտավոր գործիչներ։ Այս մասին ժամանակակիցները բազում ուշագրավ վկայություններ են թողել։ 1951թ․, երբ մահանում է Լևոն Շանթը, Համազգային թատերախումբը ի հիշատակ գրողի, ձեռնարկում է «Հին աստվածներ»ի նոր բեմադրությունը, որ բեմադրվում է բազմիցս, և հերթական՝ չորրորդ բեմադրությունից հետո, երբ այցելում են իրենց «ոգու առաջնորդ» Գասպար Իփէքեանին, ուժասպառ, մահվան սեմը գրեթե կիսով չափ հատած ծերունազարդ բեմադրիչը նրանց ասում է․ «Շատ ապրիք, տղաքս, հիմա հանգիստ սրտով կրնամ մեռնիլ»։ Եւ օրեր անց մահանում է ․․․
Նամակ խմբագրութեան
․․․Բալույեան
Ստացայ Ձեր երկտողը, որով կ՛ուզէք որ մասնակցութիւնս բերեմ Ահարոնեանի նուիրուած «Զուարթնոց»ին։ Այ սիրելիս, մեր սերունդը ինչ որ կարելի է ըսել՝ ըսել է Ահարոնեանի մասին։ Իսկ մենք հիմա պիտի ուզեինք լսել նոր սերունդներու կամ մեզ անմիջապէս յաջորդողներու խօսքը իր մասին։ Այդ առիթ մը պիտի ըլլար, մանաւանդ, ճշդելու Ահարոնեանի գործին ազդեցութիւնը ժամանակի տեսակէտէն։ Մեր պայմաններուն մէջ 30-40 տարիներ , հաւասար են՝ իբրեւ տեւողութեան չափանիշ՝ առ նուազն մէկ ու կէս դսարի։ Գրականութիւնն ալ, վերին երեսնամեակին, խեցապարտութեան /օսթրասիզմ/ դատապարտուած, թէ մեր «Հայրենիք»ի պատնէշներուն ետեւ եւ թէ դուրսը՝ գաղութահայութեան մէջ, ուր կարծես կը սկսի տարածուիլ այդ հրեղէն անթափանցելի բոցերուն ոյժն ու ազդեցութիւնը։
Ո՞ր աստիճան պիտի կրնայ հակազդել մտքի եւ խօսքի ազատութեան մէջ հասակ նետած գաղութահայ սերունդը այդ խանձումին եւ փոշիացումին, ահա այդ է, որ սիրով պիտի ուզենք ճշդել եւ Ահարոնեանի գործին գնահատումը այդ սերունդէն, կրկնակի հետաքրքրութիւն կը ներկայացնէ հիներուս համար՝ այդ տեսակէտէն դիտուած։
Ահարոնեանի ստեղծագործութիւնը,- կրնայ բաժանուիլ երկու շրջաններու,- Ա․ Հայութեան կրած աղէտներու՝ ողբի, լացի, ըմբոստացման եւ տառապանքի շրջան․ Բ․ Հայրենասէրի կարօտակէզ վերյիշումներու, վերապրումներու շրջան։
Բ․ Շրջանի Ահարոնեանը կը պարզէ, կը բացատրէ, կը լրացնէ Ա շրջանի Ահարոնեանը։ Աւելի կը յստականայ մեր մտքին ու սրտին, հայկական կոտորածներու, հայ սպանդի Ողբերգակին զգայունութիւնը, իր տառապանքի խորութիւնը, իր շեշտի անկեղծութիւնը, իր հաղորդականութեան ամբողջ գաղտնիքը։ Որովհետեւ, Բ․ շրջանի հայրենի գանձը կը թրթռացնէ այնպիսի լարեր սիրոյ ու յափշտակութեան այնպիսի թռիչք մը, եւ կարօտի այնքան խոր ու զուսպ թախիծ մը, /զոր մէջ ընդ մէջ ընդհատող սրամիտ ժպիտներ ոչ միայն չեն մեղմեր, այլ աւելի կը շեշտեն կարծես այդ թախիծը/, որոնք կը կոթողէն հայրենասէրը։
Հարազատ էր մեր սերունդի հոգիներուն եւ ապրումներուն Ահարոնեանը իր սգերգով, տեսակ մը արձագանգն էր ամբողջ հայութեան տառապանքին։
Որքան հարազատ է ան գաղութահայ սերունդին, իբրեւ կարօտակէզ հայրեներգակ։ Ահա այդ է, որ կրկնակի պիտի հետաքրքրէր մեզի, հիներս։ Պիտի ուզէինք որ նոր սերունդը տարուէր երկրորդ շրջանի Ահարոնեանով եւ զգար իր էութեան նոյնքան հարազատ։ Դառնար անոր կարօտի երգը նոյնքան իրը,- այս եւ մնացեալ ընդգծումները բնագրային են, Ա․Ա․,- որքան մերն է երբեմնի վիշտի եւ սուգի ցնցող ողբը։
Այն ատեն Ահարոնեանի ստեղծագործութիւնը պիտի ստանար այլապէս շքեղ ու ճաճանչող նշանակութիւն հայ գրականութեան համար։ Ան՝ ոչ միայն ծառայած պիտի ըլլար փաստելու հոգեկան-զգայական կապի տեւականացումը հայութեան, այլ պիտի դառնար հզորագոյն ազդակ, այդ կապի ամրապնդումին ու տեւականցումին։
Ահարոնեանի ստեղծագործութիւնը, որ գերազանցօրէն հոգիի եւ սիրտի ստեղծագործութիւն մըն է, պիտի ստանայ այն ատեն այն դիրքը, հայ գրականութեան մէջ, որուն արժանի է․ հարազատ ծնունդ եւ արտայայտութիւն․ հայ կեանքի․ հայ երգի․ հայ սիրտի։
Այն ատեն, ապագայ բանասէրը պիտի կրնայ հպարտօրէն բարձրացնել իր գլուխը աշխատանքի սեղանէն, գոչելու համար․
«Մեր հայրենեաց պսակագիր Գողթան քնարները չեն լռէր երբեք, եւ հնչէր են ու պիտի հնչեն իրենց հոգեզմայլ երգերը ժամանակի եւ տարածութեան ընդմէջէն»;
Երկարեցաւ նամակս եւ շեղեցաւ իր նպատակէն, որ միմիայն քաղաքավարական բացատրութիւն մը ըլլալու սահմաններ էի։ Կը ներէք։ Գուցէ պատճառը՝ մերժումիս սխալ մեկնուելու վախն էր։
Ձեր պահանջածը աշխատանք մըն էր, որուն համար պէտք եղած կեդրոնացման եւ ինքնամփոփման ոչ միտքն ունիմ, ոչ սիրտը ներկայ օրերու։ Պէտք է հասկնաք եւ ներողամիտ ըլլաք։
Գասպար Իփէքեան
Պրիւքսէլ․ 20 հոկտ․, 1946
«Զուարթնոց, Փարիզ, 1947 Յունուար։
Արթուր Անդրանիկեան
WhatsApp +374 91 423 159
- Hits: 1003