«In between» (միջանկյալ) լինելու հոգեբանական բարդույթները իրանական սփյուռքի արձակում

Իրանական սփյուռքի արձակագիրներից շատերն են իրենց երկերում անդրադարձել օտարության մեջ ապրող մարդու խնդիրներին։ Հաճախ այն երազանքներն ու հույսերը, որոնք գտնելու հույսով անձը բռնում է պանդխտության ուղին, կարճ ժամանակ անց հօդս են ցնդում, երբ մարդը բախվում է իրականությանը՝ սառն ու զերծ որևէ հեքիաթային պատկերացումներից։ Այստեղ ի չիք են դառնում Ամերիկյան երազանքի մասին ունեցած բոլոր պատկերացումները, նորանոր խնդիրներ են ծառանում հերոսի առաջ, որոնց մասին նա գուցե նախկինում չէր էլ մտածել։ Հենց այս խնդիրներն են, որ առաջացնում են այնպիսի տպավորություն, կարծես մարդն օտարության մեջ փորձում է ապրել միաժամանակ երկու աշխարհներում՝ իր լքած հայրենիքում և իրեն հյուրընկալածում, սակայն, բնականաբար, չկարողանալով հասնել այդ նպատակին՝ հասնում է մի վիճակի, որ հոգեբանության մեջ ընդունված է կոչել «In  between»[1] (Միջանկյալ) վիճակ։        

Այս երկու աշխարհները գոյություն ունեն ինչպես իրականում, այնպես էլ՝ հեղինակների գեղարվեստական պատկերացումներում: Երկու աշխարհներից մեկը Իրանն է, մյուսը՝ օտարությունը, մեկը՝ ազատությունն է, հաջորդը՝ իսլամական օրենքները և այլն: Իրանցի հեղինակների երկերում երկու աշխարհների գոյությունն ասես փորձ է՝ հաղթահարելու դրանց միջև գոյացած անդունդը, ազատվել միջանկյալության դրոշմից:  

Ինչպես նշում է հայտնի փիլիսոփա Ս. Կիերկեգորը՝ էկզիստենցիալ գրականության մեջ հաճախ է հանդիպում երկու աշխարհը: Ըստ նրա՝ աշխարհը բաղկացած է երկու տարածքներից՝ երկրային և երկնային, Աստծո և մարդու հանդիպումը հնարավոր է միայն այս երկու տարածքների սահմանագծին, և այդ սահմանը հատել հնարավոր չէ: Այս պարագայում Աստծուց մարդ անցումը ձեռք է բերում էկզիստենցիալ նշանակություն: Ըստ մեկ այլ մոտեցման` երկրային այդ տարածքները հնարավոր է հաղթահարել՝ անցնելով սահմանները, երբ Աստված իջնում է դեպի մարդը, իսկ մարդը բարձրանում է առ Աստված, և մարդուց-Աստված սահմանազանցումը կոչվում է տրանսցենդենցիա: Տրանսցենդենտալությունը երկրային և երկնային սահմանների հաղթահարումն է[2]:   

Որպես օրինակ կարող ենք բերել Գ. Թարաղիի պատմվածքները, որն ասես երկու տարբեր, բայց միևնույն ժամանակ, իրար շատ ամուր թելով կապված աշխարհների համադրության արդյունքն է: Այս առումով ուշագրավ է հեղինակի «Երկու աշխարհ» ժողովածուն. թերևս վերնագիրն էլ ինքնանպատակ չէ: Իր կառուցվածքի, գրելու ոճի և տեխնիկայի առումով ևս այս ժողովածուն արժանի է ուշադրության:     
Այն բաղկացած է թվով յոթ պատմվածքներից, որոնցում հատկապես նշանակալից են առաջին և վերջին պատմվածքները՝ «Առաջին օր» և «Վերջին օր» վերնագրերով:  
«Առաջին օր» պատմվածքում հերոսուհին հայտնվում է հոգեբուժարանում և իր առաջ նպատակ է դնում գտնել սեփական Ես-ը, վերջ տալ անցյալ ճամփորդելուց, հուշերի գիրկն ընկնելուց, ապրել այսօրով ու ներկայով, և այդ ամենը միայն հնարավոր է գրելով: Ժողովածուի արդեն վերջին՝ «Վերջին օր» պատմվածքում տեսնում ենք հոգեպես կատարյալ առողջ, իր նպատակներին հասած հերոսի, որը դուրս է գրվում հոգեբուժարանից:   

Ինչպես այս երկու պատմվածքները, այնպես էլ ողջ ժողովածուն մի շարք գրականագետների առիթ են տվել կարծելու, թե դրանք զուտ Թարաղիի ինքնակենսագրական հուշերն են, նրա ապրումները հոգեբուժարանում. այս հարցին ևս հեղինակն անդրադարձել է իր հարցազրույցներից մեկում: «….Երկու աշխարհ, այսինքն՝ երկու բևեռ` ծնունդ և մահ, կեղծիք և ճշմարտություն, Շեմիրանի ապահով ու բարեկեցիկ միջավայրը՝ ի հակադրություն դրսի խառնիճաղանջ աշխարհի, մանկության անեղծ ու քաղցր աշխարհ և աշխարհ մեծահասակների, խարդախ ու կեղծաբարո մեծահասակների: Ես չեմ սիրում մեկնաբանել իմ պատմվածքները, բայց սիրտս ցավում է, երբ տեսնում եմ` պատմվածքների այդ գիծը սակավ ուշադրության է արժանանում գրաքննադատների կողմից: Հոգեբուժարանում հայտնվելը կարող է լինել իրականություն կամ հորինվածք: Դրան նայեք գրական ստեղծագործության կամ գրական կառուցվածքի տեսանկյունից: Կարևորն այն է, թե արդյոք հոգեբուժարան ընդունվելն ու դուրս գրվելը` ժողովածուի սկզբում և վերջում, գրական կիրառություն ունե՞ն, թե՞ ոչ: Այս գրքում ամեն ինչ երկու երես ունի, հատկապես ժամանակն ու տարածությունը: Անցյալ և ներկա, Փարիզ և Թեհրան: Հոգեբուժարան ընդունվելիս հեղինակը հայացքը շրջել է դեպի անցյալ, և անցյալը միակ ժամանակն է, որն իրական է: Այն, ինչը ձևավորվում  և շունչ է առնում ներկայում, նրան օտար է և ցավ է պատճառում: Ապագայի հորիզոնն էլ մութ ու փակ է թվում: Հետևաբար, նա նետվում է անցյալի գիրկը, որտեղ ծնվում են հիշողությունները: Հոգեբանական առումով վերադարձը դեպի անցյալ ունի ամոքիչ հատկություն: Ըմբռնման ու բացահայտման ճամփորդություն է: Հերոսը պետք է ընկնի ջրհորի անհատակ խորքը և այնտեղից դուրս գա, վերադառնա կյանքով լի, ոչ ձեռնունայն: Դա է վերածնվելու պայմանը: Վերջին պատմվածքում հերոսուհին հայացքը հառել է ապագային: Սպասումի ժամանակ է, լավ իրադարձությունների սպասումի: Շարժման, առաջընթացի, ընտրության, ճախրանքի ժամանակ է: Հոգեբուժարանում հայտնվելն ու այնտեղից դուրս գալը իրական փորձություն է:  Այն որպես սեփական պատմություն վերապատմելն անիմաստ է: Ես այն օգտագործել եմ պատմվածքներ գրելու, վեպի կառուցվածքի և մարդու հոգեկերտվածքի, գոյության, ժամանակի  երկվությունը բացահայտելու համար»[3]:  

Ընթերցելով այս ժողովածուի պատմվածքները՝ տեսնում ենք, որ դրանցից յուրաքանչյուրում էլ է առկա այդ երկու աշխարհը, որոնք ինչ-որ չափով հակադրվում, գալիս են՝ լրացնելու միմյանց: Այսպես, «Առաջին օր» պատմվածքում երկու հակադիր բևեռներն են հոգեբուժարանը, ներկան և Շեմիրանի այգին, մանկության լուսավոր հերոսները, անհոգ կյանքի տարիները:  

Պատմվածքների այս ժողովածուն ավարտվում է «Վերջին օր» պատմվածքով, որի հերոսուհին երկար փորձություններից, տանջանքներից հետո ի վերջո գտնում  է լույսը իր էկզիստենցիալ որոնումների արդյունքում՝ ասելով. «Այս այգու գորշ պատերից այն կողմ ինձ է սպասում  ուրիշ աշխարհ, արթուն աշխարհ` սրճարանների ու փողոցների բույրով, մարդկանցով, խոսքերով, բառերով, սիրառատ տրոփյուններով, գունավոր խոստումներով, անուշ զգացողություններով, համերով, արևով, ընկերներով…»[4]:   

Թեպետ այստեղ տեսնում ենք իր վերջնական նպատակակետին՝ լույսին հասած գլխավոր հերոսուհուն, սակայն կա ևս մեկ կարևոր կերպար՝ հոգեբուժարանում (խնդիրների, ապրածդ կյանքը գնահատելու, արժևորելու, քեզ տանջող հարցերին պատասխան տալու աշխարհ) հայտնված կերպարը, որն անընդհատ մտորում է. «Ուզում է հասկանալ` ինչո՞ւ է ողջ ու ինչո՞ւ պիտի շարունակի ապրել: Ինչո՞ւ է եկել այս աշխարհ և  ինչո՞ւ պիտի գնա այս աշխարհից: Ուզում է բացահայտել մահվան առեղծվածը: Ասում է` մանկուց փնտրում է այդ հարցի պատասխանը. ծնողներն ի զորու չեն եղել բավարար պատասխան տալու: Ուսուցիչները տնտղել են հարցի ուղնուծուծը ու շրջանցել: Հոգևորականն ավելի քիչ բան է իմացել, քան մյուսները և դատարկաբանել է: Ասում է. «Մինչև համոզիչ պատասխան չստանամ, չեմ ապաքինվի»…[5]:   

Ինչպես «Երկու աշխարհ» ժողովածուում, այնպես էլ «Վերջին օրը» պատմվածքում անհրաժեշտ է ուշադրություն դարձնել սերունդների միջև շղթայական կապին, որը արտահայտված է Կ. Յունգի «Կոլեկտիվ անգիտակցականության» սկզբունքում: Այս պատմվածքում առկա է կնոջ և մոր՝ իբրև սերնդակցական շղթայի առկայությունը: «….Մայրս էլ է այնտեղ: Գլխի է ընկել, որ հիվանդ եմ: Ոչ ոք նրան չի ասել. Հիվանդանոցում հայտնվելու հենց առաջին օրը նրա աչքերի առաջ ենք հայտնվել ես` հիվանդասենյակի թախտին պառկած, և բժշկուհին` սպիտակ խալաթը հագին: Հայրս էլ մահանալուց հետո շարունակում է կապը նրա հետ: Մայրս հաճախ է պնդում, որ լսել է հորս ձայնը, նրա պատգամը: Ութսունամյա մայրս, որ դժվարությամբ է քայլում և հազիվ տեսնում, մի ազնվական գերդաստանի վերջին օղակն է` հեռուներից եկած, տարբեր ժամանակաշրջանների միջով անցած. Կրողը իմ տոհմի ժամանակի ու լեզվի: Պատկերացնում եմ ինձ` մորս ու երեխաներիս միջև կանգնած. Այն հատվածը, որտեղ հիմա ես եմ, հանգույց է անցած օրերի ու գալիք ժամերի միջև»[6]:     

Իր վերջնական Ես-ը գտած, արդեն ֆիզիկական մենությունից չվախեցող հերոսուհին շարունակում է պահպանել իր սերնդակցական շղթան: Պատմվածքի վերջում հեղինակը ռուսական փայտե տիկնիկների կերպարն է դառնում կարևոր արտահայտչամիջոց. «Աչքս ընկնում է գիրուկ, փայտե տիկնիկին: Այն ռուսական տիկնիկներից է, որ գոտկատեղից երկու կես է լինում: Նրա փորի մեջ ավելի փոքր տիկնիկ կա, որը նույնպես բաժանվում է երկու մասի: Այդպես, հաջորդաբար, երրորդը, չորրորդը, ավելի ու ավելի փոքրերը, մինչև վերջին՝ սիսեռահատիկի չափ տիկնիկը: Գնում եմ այդ գիրուկ, հղի տիկնիկը: Նայում եմ նրան: Նմանություն եմ գտնում իմ ու նրա միջև: Իմ ներսում էլ են կուտակված մոր, տատի, քարանձավաբնակ քույրերի բազմաթիվ հին տիկնիկներ, որոնք, ամեն մեկը նստած ժամանակի իր աստիճանին, շղթայում են աշխարհի սկիզբն աշխարհի վերջին: Տեսնում եմ` այդ բեղմնավոր արգանդը նաև երեխաներիս ու թոռներիս ճակատագիրն է, պատմությունն է թոռներիս, ծոռներիս ու նրանց, որոնց չեմ տեսնելու»[7]:

Հալեհ Էսֆանդիարիի ստեղծագործություններում երկու աշխարհների գաղափարը ոչ այդքան հոգեբանական է, որքան՝ քաղաքական։ Նա, իր կյանքի զգալի հատվածը ապրելով ԱՄՆ-ում, այն համարում է իր երկրորդ հայրենիքը, հայրենիք, որն իրեն դաստիարակել է, իսկ ներկա աշխարհաքաղաքական պայմաններում նման մարդիկ իրենց զգում են երկու քարի արանքում՝ երկու աշխարհների միջև։ Հակամարտող երկու կողմերն էլ իրենցն են, իրենք երկուսի հետ էլ ապրած կյանք ու կերտած պատմություն ունեն։ Ահա մի հատված այդ հոգեբանական մտորումներից․ «Ինձ որդեգրած երկիրը և իմ ծննդավայրը ներգրավված էին մի վտանգավոր, անհասկանալի պատերազմի մեջ, և ես, ինչպես նաև ինձ նման շատերը, նրանց կրակների խաչմերուկում էինք»[8]։

Ամերիկաբնակ Ֆիրուզե Դումայի «Պարսկերեն զվարճալի է» վեպում ևս կարելի է նկատել երկու աշխարհների, դրանց միջև ձգվող կարոտի ու մենության թեմատիկան: Այս վեպում երկու աշխարհներից մեկը Իրանն է, մանկության քաղցր հուշերը, մյուսը՝ ԱՄՆ-ն՝ իր ամերիկյան երազանքի փնտրտուքներով, նորանոր արկածներով: Դուման, միաժամանակ ներկայացնելով այս երկու աշխարհների կյանքը, արծարծում է մի կարևոր խնդիր. օտարության մեջ ազգայինը պահելու հարցը: Նա նշում է, որ երբ պետք է ամուսնանար ֆրանսիացի քրիստոնյա Ֆրանսուայի հետ, նախ չփոխեց իր կրոնը, բացի այդ, պարտադրեց, որ հարսանեկան արարողությունը, քրիստոնեական ծիսակարգին զուգահեռ, ընթանար նաև իսլամական աշխարհին բնորոշ ծեսերով: Եվ միայն պատկերացնել կարելի է ոչ իրանցիների զարմացած հայացքը, երբ հարսի ու փեսայի գլխին շաքար էին թափ տալիս: Սրանք այն փոքրիկ, բայց կարևոր տարրերն են, որոնք օտարության մեջ թույլ են տալիս մարդուն պահպանել ազգային նկարագիրը, կուլ չգնալ օտար մշակույթին:      Վեպում ուշագրավ է Ֆիրուզեի հոր՝ Քազեմի կերպարը: Նա ասես միաժամանակ ապրում է այդ երկու աշխարհներում՝ փորձելով հեռատեսորեն րոպե առաջ տեսնել այդ աշխարհներից որևէ մեկում բարձրացող վտանգը, որպեսզի պաշտպանի իր ընտանիքին: Հեղինակը նրան անվանում է իրենց տոհմի Կոլումբոս, որը Ամերիկա բերեց ողջ ազգությանը: Նա իր դստեր լավագույն ընկերն ու խորհրդատուն է, սեփական օրինակով սովորեցրել է երբեք չպարտվել ու չհանձնվել:

Քազեմի կերպարում ասես ամբողջացվել է իրանցի մարդու, ծնողի հեռատեսությունը, իմաստությունը: Նա իր կյանքով դարձել է դստեր ապագայի ուղենիշը: Եվ պատահական չէ, որ վեպում թերևս հենց այս կերպարի շուրջ են ամենից շատ պատմություններն ու դեպքերը հյուսվում: Գրքի վերջաբանում հոր կերպարի մասին Դուման այսպես է ասում. «….Երբ ես սկսեցի գրել իմ հուշերը, չէի պատկերացնում, որ հայրս այսչափ աչքի կընկնի: Ես սկսեցի գրել պատմություն իմ մասին, իսկ երբ ավարտեցի, այն հորս մասին էր… ես էլ չգիտեմ՝ ինչպես եղավ»[9]:

Մարջանե Սաթրափիի «Պերսեպոլիս» վեպում երկու աշխարհների գոյությունը համընկնում է Դումայի «Ծիծաղը պարսկերենում» վեպում առկա երկու աշխարհների հետ: Սաթրափին պատկերել է իրարից միանգամայն տարբեր, բայց նույնքան նման աշխարհներ՝ իրանականն ու իտալականը, և այս երկուսի մեջտեղում, մի երկար թելով երկուսին էլ արմատացած հերոսուհին՝ Մարջին:   

Այս երկու աշխարհներում ապրելու պատճառը շատ հաճախ օտար հողում ներգաղթյալների նկատմամբ բացասական, երբեմն բռնություն գործադրելու դրսևորումներն են, որոնք ստիպում են առանց այն էլ մի շարք հոգեբանական խնդիրներ ունեցող մարդկանց ավելի օտարանալ նոր կյանքից։ Այդպիսի մի դեպք կարելի է հանդիպել ամերիկաբնակ արձակագիր Հոմա Ջասեմիի «Վերելակ» պատմվածքում, որտեղ գլխավոր հերոսը Սիրիայից իր մոր հետ արտագաղթած փոքրիկ Ֆարուղն է, որը ընտանիքի հոգսը թեթևացնելու համար դառնում է շենքի վերելակապանը։ Սակայն շատ դաժանություններ տեսած Ֆարողին կյանքը հասցնում է նաև հաջորդ մեծ հարվածը․ շենք նոր տեղափոխված գերմանացի բնակիչներից մեկը բռնաբարում է փոքրիկ տղային[10]։ Այս պատմվածքի միջոցով պատմվածքի՝ մասնագիտությամբ հոգեբան հեղինակը անդրադարձել է այն բարոյահոգեբանական դժվարություններին, որոնց շատ հաճախ բախվում են փախստականները։

Արեգ Բագրատյան

[1] Dimensions of life meaning: a qualitative investigation at mid-life https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/8794555/

[2] Տե՛ս V. Hong Howard and Hond H. Edna, The Essential Kierkegaard, Princton University Press, 2013, p. 264.

 [3] «Հարցազրույց Գոլի Թարաղի հետ - Կորած ժամանակի և տարածության որոնումը» - https://granish.org/harcazruuyc-goli-taragi/             

[4] «Գոլի Թարաղի-Վերջին օրը» - https://granish.org/verjin-ory/

[5] Նույն տեղում։  

[6] «Գոլի Թարաղի-Վերջին օրը» - https://granish.org/verjin-ory/

[7] Նույն տեղում:

[8] Esfandiari Haleh, My Prison, My Home: One Woman's Story of Captivity in Iran, HarperCollins e-books; Reissue edition, 2009, p. 95 (թարգմ․ անգլերենից՝ Ա․ Բ․)։

[9] Dumas F., Funny in Farsi: A Memoir of Growing up Iranian in America, Toronto: Random House, 2004, p.191(թարգմ. անգլերենից՝ Ա.Բ)

[10] Հոմա Ջասեմիի «Վերելակ» պատմվածքը հայերեն թարգմանությամբ հասանելի է https://granish.org/homa-jasemi-verelak/ հղումով։