Կինս նորից է համառում։ Թախանձում է։ Բարկացած կողքերն է պտտվում և ասում․  

- Սիրելի՛ս, կմրսես, բորոտ կդառնաս, մազերդ կթափվեն։           

Նայում է ոտքերիս, պարանոցիս թուլացած կաշվին, որ փոնթ է տվել կոկորդիս տակ՝ ասելով․       

- Հավատա՛, սիրելի՛ս, մարմինդ կհոտի, ոտքերդ կթարախակալեն, կաշվիդ գույնը կփոխվի։     

Պատուհանն է բաց անում, որ թարմ օդ գա։ Ինձ համար մրգահյութ է բերում, գլխիս ու դեմքիս վրայից քշում ճանճերին։ Ձեքերիս օծանելիք է ցանում, քսում եղունգներիս անկյուններին։ Կռանում է, ծածկոցի վրայից զգուշությամբ թափ տալիս ծխախոտի մոխիրը։ Թեքվում եմ պատի կողմը։ Ծածկոցը քաշում եմ գլխիս՝ փորձելով քնել։ Անկողնուց յուղի ու կեղտի հոտ է գալիս, ճաշի ու ավելցուկի հոտ։ Նայում եմ ձեռքերիս, լղար ու կապույտ մատներիս, նայում եմ ծնկներս, ազդրերս շուրջկալած սև ու մանր բծերին։

- Սիրելի՛ս, քեզ համար եմ էդքան պնդում, որ գնաս բաղնիք, շորերդ փոխես, կոշիկներդ փայլեցնես ու նորից լիարժեք մարդ դառնաս։ Հանուն քեզ ու գալիք սերունդների։   

- Գրողի ծոցը, թե շան նման չեմ դառել, ու մարմնիցս հոտ է գալիս։ Գրողի ծոցը, թե բորոտ չեմ դառել, ու կաշիս քայքայվում է։ Ուր էր՝ ավելի վատ լինեի։ Երանի մի մահացու թունավոր կարիճ դառնայի կամ մարդկանց տանջող էն ոջիլներից։ Երանի փոսերի տակ ապրող միաբջիջ կենդանի լինեի, ու ոչ մեկ էլ չմտածեր ինձ օգնելու մասին։         

Կինս կյանքի մասին է մտածում, գիշերվա ու ցերեկվա մասին։ Հարցնում է․     

- Սիրելի՛ս, ե՞րբ ես սկսելու աշխատել, լիարժեք մտածել, մի բան գրել։

- Հարգարժա՛ն պարոն,- ասում է աներս,- ճիշտ չէ, որ առավոտից երեկո ուտում եք, քնում ու ուտում։   

- Ինչո՞ւ չեք անցնում ձեր գործին,- հանդիմանում է զոքանչս։ - Արդեն երեք տարի է՝ թախտին պառկած ծխում եք ու արևածաղիկ չրթում, իսկ ձեր վրայի քրնտքահոտն ուղղակի տանջամահ է անում կողքիններին։

Նրան բացատրում եմ, որ նախ՝ իր գործը չէ, երկրորդ՝ ամեն մեկը չի կարող ինձ նման օրը երկու կիլոգրամ արևածաղիկ չրթել, և երրորդ՝ առողջ ու բնական հոտը շատ հաճելի ու ցանկալի բան է։     
Կինս փորձում է պաշտպանել ինձ։ Բացատրում է, որ ինձ նման մարդու համար գրասեղանի առաջ նստելը հավասարազոր է մահվան։ Ասում է․         

- Չեմ ուզում, որ նրա հոգին, միտքը, բոլոր ունակությունները վնասվեն։ Չեմ ուզում ժամանակը վատնի էն մութ ու դատարկ բաների վրա։  
Գոռում եմ, հևում ու տնքում։ Ինձ քամի են անում, ուսերս շփում։ Բեհլիմուի[1] օշարակ են բերում, տակս բարձ դնում։    

- Թող ինչ ուզում են, ասեն,- ասում եմ ես։ - Թող փսփսան էլ իրար ականջի։ Թող թքեն իմ հետևից, հայհոյեն ու փսխեն։ Ես տեղիցս չեմ շարժվելու։ Էլ դառնամ, ի՞նչ ասեմ։ Գոռամ, թե եկել եմ՝ կառուցելո՞ւ, շենացնելո՞ւ, արարելո՞ւ։ Ո՜վ մարդիկ, սա ես եմ, սա իմ տարածքն է, իմ անցած պատմությունը, իսկ սա՝ հպարտությանս մեդա՞լը։ Չէ՜, ես կնստեմ հենց էստեղ ու իրար չեմ գա։

Կինս ափսեներն է հավաքում։ Զգուշությամբ, ամենայն ուշադրությամբ ու եռանդով հատ առ հատ ուղղում հագուստները, դնում պոլիէթիլենային տոպրակի մեջ, դարսում իրար վրա։ Հիմիկվանից ձմեռվա մասին է մտածում՝ հագուստները հետոյի համար պահելու մասին։ Առավոտից երեկո պլաններ է գծում, հաշիվներ անում, սպասում լավ օրերի։ Նայում եմ նրա սմքած, տանջված ձեռքերին, հարթ, դարչնագույն մազերին։ Այս կինն ուզում է կյանքը նվաճել։ Պատվաստվել է խոլերայի, ծաղիկի, տետանուսի ու դիֆտերիայի դեմ, մի խնայգրքույկ է վերցրել և վստահ է՝ ցանկանալ նշանակում է կարողանալ։ Իր ակնափոսերն ու կնճռոտված այտերն եմ ցույց տալիս։ Հայելու մեջ՝ ձեռքերիս կողքին իր գլուխն եմ ցույց տալիս, որ տեսնի՝ ինքն էլ է կամաց-կամաց ինձ նման փտած մի բան է դառնում, ինքն էլ է աստիճանաբար նեխում, և չնայած հիգիենիկ, տրամաբանական, հասարակական, բարոյական, կրոնական ու մարդկային սկզբունքներին, այն ողջ պիտիների ու չպիտիների, բոլոր առողջ, անվնաս, իրար փոխկապակցված ուժերի պահպանմանը՝ մի տեղ կա, որտեղ միայն ես եմ՝ դեպի ոչինչ, դեպի կործանում և մոռացում։

Պետք է ոտքի կանգնեմ։ Ռողյեն է եկել՝ սպիտակեղենը փոխի։ Այս կացարանում սովոր են փոխելու, ավելի լավը տալու։ Լվանում են, արդուկում, ախտահանում, փայլեցնում և ամեն օրը ծախսում են՝ պատրաստվելով հաջորդ օրվան։    

- Հիգիենայի պահապան հետևորդնե՛ր,-ասում եմ ես,- Աստված սիրեք, մի մետրի չափ հող փորեք բակում, մառանում, զուգարանում և թողեք՝ սրտիս ուզածի չափ քնեմ։

- Սիրելի՛ս, ես գիտեմ, որ քեզ նման մարդը խորհելու, մտորելու, հանգստի ու լռության կարիք ունի, բայց մաքրությունը մարդու հարատևության նախապայմանն է,- ասում է կինս։           

Ամեն կերպ փորձում է հասկացնել Ռողյեին, որ պարոնը նման չէ ուրիշ տղամարդկանց։ Բայց ես գիտեմ, որ փոքրիկ ու ջրալի աչքերով, կոշտացած աչքերով, կոշտցած ձեռքերով այդ հավաքարարը ծիծաղում է նրա ասածների վրա։ Գիտեմ, որ մտածում է․ «Պարոնը ընդամենը մի կով է, փտած ու հիվանդ մի կով»։ Ուզում եմ մի օր նրան միայնակ բռնացնել ու ցույց տալ, որ պարոնը կովից էլ վատ է, որ պարոնը կենդանական դասակարգից վերածվել է բույսի և շուտով կվերածվի անօրգանական մի նյութի։         

Սպասում եմ Մահմուդին։ Հուսով եմ՝ շուտ կգա․ գուցե կարողանամ նրանից մի կերպ մի քանի թուման վերցնել։ Օրական ծախսս տասնհինգ թուման է։ Չորս թուման՝ ծխախոտին, երեք-չորս թուման՝ թերթերին, մնացածն էլ՝ արևածաղկին, սենդվիչին ու կինոթատրոնին։ Մինչև անցած տարի օրական եկամուտս յոթ թուման էր, և ստիպված էի կանոնավոր կերպով քամել Մահմուդին։ Բայց մտածեցի՝ մանկության լավ ընկերն ինչի՞ս է պետք։ Մանավանդ այն ժամանակվանից, երբ կինս գիշերները աշխատում է, օրական ծախսս ավելացել է, ամեն դեպքում Մահմուդի նման ախմախի վրա ֆռռալ ու ծիծաղել արժե։          

Կինս ոսկեզօծ երկու ափսեով միրգ, անձեռոցիկ, աղաման, դանակ, պատառաքաղ է բերում։ Ռողյեն հեռվում քայլում է գոռոզ աչքերով ու քթի տակ ինչ-որ բան փնթփնթում։ Ասում եմ՝ գրողը տանի բոլորիդ, թքում եմ գորգին, կոշիկներով անկողին մտնում․ ի սրտե ուրախ եմ, որ մայրս մահամերձ է։  

Կինս ասում է, որ լավ կլինի՝ բժիշկ կանչի։ Ասում եմ, որ միտք ունեմ Մահմուդի հետ գնալ կինոթատրոն․ երեք թուման պակասում է։ Ասում է․ «Առավոտից սիրտը ծակում էր։ Վիճակը լավ չի»։ Փորձում եմ նրան հասկացնել, որ այդ կինն ուշ թե շուտ գնալու է, ոչ ոք ձմեռային շոր չէ, որ հնարավոր լինի պահել նավթալինի մեջ։ Բարկանում է, ձեռքերն օդում տարուբերում։ Բացատրություն է պահանջում։ Բացատրություն է տալիս․ նրա հավեսը չունեմ։ Միջանցք եմ գալիս։ Կաշիս ծակծկում է։ Ուզում եմ փախչել, գնալ մի տեղ, որ ընդհանրապես չիմանամ՝ որտեղ է, մի տեղ, որի մարդկանց չճանաչեմ, չիմանամ՝ ամսվա ու շաբաթվա որ օրն է, արևելքն ու արևմուտքը որտեղ են, մի տեղ, որ այդտեղից, այդ տարածությունից անդին մի անվերջանալի ու չբացահայտված վայր լինի։ Դռան մոտ Ռողյեն բռնում է ձեռքիցս, փնթփնթալով մի կողմ հրում։ Պատին եմ բախվում։ Ասում է․  

- Ո՞ւր ես գնում, հը՞ն։ Էլի գնում ես՝ փողոցներում թրև գա՞ս։ Էն խեղճ կինն էնտեղ մեռնում է, քո հեչ պետքը չի։ Գնա, գոնե հարցրու՝ ոնց է։  

Կռանում է, քորում ոտքի կոճը։ Նրա ձեռքերում անասնական, առողջ ինչ-որ բան կա, մի տեսակ կախարդական ուժ, մի տեսակ կայուն ու հավիտենական ուժ, որն ինձ մորս ժամանակներն է հիշեցնում։ Կանգ եմ առնում։ Երկմտում եմ։ Դռան ճեղքից մի ձեռք ու ոտք է երևում։ Ասում եմ, որ ավելի լավ է՝ մեռնի, մեռնի, մեռնի, մեռնի։ Հնարավորինս շուտ՝ հենց հիմա։ Չեմ ուզում տեսնել նրան, չեմ ուզում դիպչել նրան։ Մի կողմ եմ հրում Ռողյեին ու դուրս գալիս։ Հայհոյում եմ՝ դուռը շրխկացնելով։ Սիրտս ուզում է գիտակցել տանը լինելս ու նրա մոտ չգնալս, գիտակցել, որ ես՝ նրա սիրելի ու լավ որդին, անգամ չցանկացա իմանալ՝ ողջ է, թե՝ մեռած։      

- Ներեցե՛ք, կարո՞ղ եմ վերցնել այս պարոնին,- հարցնում է տաքսու վարորդը։

- Չէ՛, չէ՛, չե՛մ թողնի։ Գրողը տանի նրան, էնքան մնա արևի տակ, որ մեռնի։

Զարմացած նայում է ինձ։ Ուզում եմ մի բառ ասել ու խփել նրա ականջներին։ Դուրս չի գալիս։ Զզվելս գալիս է նրա փոս ընկած գանգից ու վեր ցցված քթից։ «Երանի խփես ավտոն, երանի խփես բեռնատարի ու տեղում մնաս»։       

Զոքանչս լայնաբերան ժպտում է կողքի մեքենայի միջից։ Ձեռքով է անում։ Ոնց որ բու լինի։ Ամեն անգամ երբ տեսնում եմ նրան, գիտեմ, որ ձախորդության մեջ է ընկնում։          

Մեհրիի տուն եմ գնում, որ հանգիստ սրտով քնեմ։ Որոշել են նրան վռնդել այս թաղամասից։ Հարևանները եկել են ձայնի վրա, և սոցիալական ճիշտ սկզբունքների ջատագովները դատապարտել են նրան։ Մենակ է։ Կոշիկները հագին՝ քնած է։ Մի ոտքը դուրս է կախվել մահճակալից։ Հետևի կոճակները բաց են։ Տեղից չի շարժվում։ Հանում եմ կոշիկները։ Շոգ է։ Մարմնի հոտ է գալիս։         

- Լուցկի ունե՞ս,- հարցնում է՝ թեյամանի միջից իր կիսահանգած ծխախոտը վերցնելով։ Վառում եմ լուցկին։ Օդափոխիչն իր կողմն է թեքում։ Գոտկատեղը լի է մանր, դարչնագույն մազերով։ Նայում եմ հետույքի ընդարձակությանը, ազդրերն ի վար հոսող քրտինքի նեղ շերտին։ Մի կերպ բաց է անում աչքերը։

- Վատ օր չէր։ Ինը հոգի եկավ-գնաց։ Էս շոգին աչք կպցնելն էլ հաճույք է։         

Ծիծաղում է․ ատամները ուղիղ են ու ճերմակ։ Հարցնում եմ՝ ինչ է որոշել անել։ Ինչ-որ բան որոշե՞լ է, թե՝ չէ։ Ուսերը թոթվելով ասում է․

- Հանգի՛ստ, ա՛յ մարդ։ Մեր գործն էս է։      

Մի կտոր սառույց է գցում բերանը։ Հավից չի տարբերվում։ Պառկում եմ գետնին։         

- Եթե քունդ չի տանում, դուրս գնա՞մ,- հարցնում է։         

Դեմքս պատին եմ անում։ Ոտնաձայն է լսվում։ Դռան փակվելու ձայն։ Միջանցքում քայլող մարդու ձայն։ Մտածում եմ, որ մայրս մեռել է։ Փորձում եմ չմտածել։ Աշխատում եմ չմտածել այլ բանի մասին՝ բացի այս գաջած պատից։    

Ասում եմ՝ չխոսենք։ Չխոսենք։ Կինս ասում է․      

- Չի լինի, չի լինի։ Ես խոսելու կարիք ունեմ։ Պիտի խոսեմ։ Սերն ի՞նչ է։ Միասին լինե՞լ, միասին ուտե՞լ, միասին քնե՞լ, միասին խոսե՞լ ու խնդիրները միասին լուծե՞լ։   

- Խնդրում եմ՝ արի չխոսենք։           

Լալիս է ու հառաչում։ Ձեռքս է բռնում և ասում․   

- Ուրեմն, էն օրը, որ գնացիր, ի՞նչ եղավ։ Էն օրը, երբ իրար հետ խմում էինք։    

Գլուխը դնում եմ կրծքիս, վիզս է համբուրում։ Աշխատում եմ հիշել նրա դեմքը։ Աշխատում եմ շրջակա իրերով որոշակիացնել նրա մարմնի չափսերը։ Աշխատում եմ որոշակիացնել, որ սա դուռ է, սա սեղան-աթոռ է, սա՝ պատ, իսկ սա իմ կինն է։ Չեմ կարողանում։ Կարծես այս կինը միաձուլված լինի պատի աղյուսներին, պատուհանի մոտի ծառերին, օդի փոշուն։ Ասես կպել է սեղան-աթոռին ու վարագույրին և անհետացել իր նման միլիոնավոր իրերի արանքում։ Բանակային սենյակների ու իրար նման տների զգացողություն է հիշեցնում։ Ձեռքերը վզովս է անում։ Ջանում է անկողնում, վերմակի արանքում, բարձի տակ, մի տեղ, աչքից հեռու մի տեղ վերագտնել տարիներ ի վեր կորցրած մի բան։ Մի հրաշքի է սպասում, ինչպես այն դատարկ սրճարանները, որ հաճախորդի սպասումով չեն փակվում։ 

- Շահրիվարին[2] ամեն ինչ վերջապես լավ կլինի։ Էս ամեն ինչը շոգից է։ Ամեն ինչի մեղավորը ամառն է։ Երևի էս տնից էլ է։ Ավելի լավ է՝ գնանք էստեղից։ Գնանք ճամփորդության։ Գնանք հյուսիս։ Հարավ գնանք։ Վերջապես լավ կլինի։ Մինչև մյուս տարի մասրենիները կմեծանան։ Քաղաքապետարանը կասֆալտապատի մեր փողոցները, հեռախոսի կապը կայուն կլինի։ Լավ օրերն առջևում են։ Տասը տարուց, քսան տարուց, երեսուն տարուց վերջապես մի բան կլինի։ Վերջապես հաղթանակը մերը կլինի։        

Ոտքերը դնում է ոտքերիս մոտ։ Աշխատում եմ նայել նրան։ Աշխատում եմ հաջորդ րոպեին (անգամ հաջորդ վայրկյաններին) կրկին սիրել նրան։ Ձեռքս հպում եմ պարանոցին, կաթնագույն, հարթ մաշկին։ Մարմինս, ինչպես մեկուսիչ մի առարկա, նրան հոսանք չի հաղորդում։ Մեր միջև հասարակ երկու մարդու հարաբերություն էլ չկա։ Իրար կապված երկու թոքերի կամ ձեռքերի նման մի բան է, նման բեռնատարի երկու անիվների։ Շրջվում եմ պատի կողմն ու մտածում՝ ինչու։ Ախր այնքան էի սիրում նրան, այնքան վստահ էի։     

Հիսուն թուման է թողել։ Չգիտեմ՝ ավել երեսուն թուման ինչի համար է։ Ամեն դեպքում, ես միշտ ուրախանում ու ծափ եմ տալիս ավել օրաբաժնիս համար։ Մահմուդը, գլուխը զարմացած տարուբերելով, ասում է․        

- Գրողը տանի քեզ, ա՛յ անխիղճ։ Հպարտությունդ ո՞ւր է։ Կինդ ինչքա՞ն պիտի կերակրի քեզ։  

- Իմ բարի՛ ու լա՛վ ընկեր,- ծիծաղելով ասում ես,- ինչո՞ւ չես ուզում հավատալ, որ ես ընտրյալ եմ, ես ապագա բանաստեղծ եմ ու եկել եմ մարդկանց փրկելու։ Ինչո՞ւ չես հասկանում, որ պիտի նազս շատ քաշեն ու ղադրս իմանան։    

Սառնարանից մի կտոր հավի միս, պանիր ու հազար եմ վերցնում, մտնում անկողին։ Սիրտս խռոված է, համոզված եմ՝ Ռողյեն մոտակայքում է։ Երկրաշարժից առաջ հողի ցնցումները զգացող շան նման լսում եմ նրա ոտնաձայները ասֆալտին։ Գիտեմ՝ ուր որ է սպառնալով ներս կմտնի և մի շարժումով ինձ դուրս կշպրտի անկողնուց։       

Մորս հազի ձայնն է գալիս։ Կինս ասում էր, թե վիճակն ավելի է վատացել։ Պատառս կուլ տալով՝ ուսերս եմ թոթվում։  

Որոշել ենք կնոջս հետ ժամը ութին մի շատ հարգի թաղամասում հանդիպել։ Փողոցներում հարցուփորձ եմ անում՝ կանգնելով խանութների ապակիների դիմաց։ Մեհրին տանը չէ։ Գնում եմ կինո։ Կողքիս իր երեխաների հետ մի բարձրահասակ, սևահեր կին է նստած։

Այն օրերն եմ հիշում, երբ մայրս ինձ նստեցնում էր իր ուսերին և պտտում սենյակներով։ Այն օրերը, երբ սյան նման ամուր էր ու հաղթանդամ, և ես չէի կասկածում նրա հարատևությանն ու կայունությանը։ Զգում եմ, որ ինչ-որ տեղ տեսել եմ այս կնոջը։ Նրա մարմնի բույրը կիսով չափ ծանոթ է։ Ձեռքս մոտեցնում եմ նրա թևին։ Եգիպտական արձանի նման ապշած է, սառած և ուժեղ, ասես մի արձանագրություն լինի կամ վաղնջական ժամանակներում մումիա դարձած մի զանգված։        

Կինս ճիշտ ժամանակին (ո՛չ մի րոպե շուտ, ո՛չ էլ ուշ) իջնում է տաքսուց։ Կոստյումիս օձիքն է ուղղում։ Ձեռքս է սեղմում, հետո՝ մաքրում ուսիս վրայի փոշին։ Դեմքն անօգնական է և հյուծված։ Աչքերի շուրջը սևացրել է, մարմինն օծել ինչ-որ քաղցր ու սուր հոտով։ Նկատողություն է անում կոշիկներիս ցեխի ու փոշու համար, ակնարկում մազերիս երկարությունը։  

- Մորուքդ ինչո՞ւ չես սափրել,- հարցնում է։          

Լվացքատնից շորերս է վերցրել, բակի ծաղիկների համար քիմիական պարարտանյութ է գնել։ Նայում է ինձ ու հարցնում, թե ինչ եմ մտածում։ Ես ոչ մի բանի մասին չեմ մտածում։ Ո՛չ «հա ու չէ»-ի մասին, ո՛չ խրատների, ո՛չ էլ կյանքի ու մահվան մասին։ Ասում եմ․      

- Սիրելի՛ս, մեր միջև էլ բան չկա։ Մի՛ տանջիր քեզ․ անօգուտ է։

- Սիրելի՛ս, այս գիշեր իմ հյուրն ես։           

Կարծես մյուս գիշերներն ի՛մ հյուրն ենք։ Չեմ առարկում։ Ոչ մի առարկություն։ Անշուշտ պետք է սովորականից ավելի բարեհամբույր լինել։ Պետք է հաճախակի ժպտալ։ Պետք է ամեն պահի հաստատել, թե թանկագի՛նս, Աստված հանկարծ չբաժանի ինձ քեզնից։ Բայց ո՞րն է իմաստը։ Ինձ համար ի՞նչ տարբերություն՝ կռացած կկանգնի, թե՞ գլուխը կհասցնի գետնին։ Կինս ընթրիքն է պատվիրում՝ ցանցի մեջ տապակված ճուտ՝ կարտոֆիլով ու գազարով։ Ասում է․   

- Սիրելի՛ս, գիտե՞ս՝ կանաչին չպետք է հում ուտել։ Էս նոր մսերն էլ վատ են։ Կովերը ժանտախտով հիվանդ են։ Պետք է ուշադիր լինել։ Ճուտն ամենից օգտակարն է։

Կինոթատրոնում երկու սենդվիչ եմ կերել։ Ախորժակ չունեմ, և քիչ է մնում՝ բերանիցս թռցնեմ։ Ոչինչ չեմ ասում ու ծիծաղում եմ։ Կինս, ձեռքս բռնելով, վշտացած հարցնում է․         

- Էս տեղը հիշո՞ւմ ես։          

Հագին իր սև զգեստն է։ Պարանոցը դատարկ է ու վտիտ։ Կողքերս եմ նայում։ Քունս տանում է։ Որովայնս գալարվում է։ Նայում եմ կանանց կոշիկներին, նրանց մազոտ ոտքերին, բացուխուփ լինող բերաններին, տարուբերվող գլուխներին։ Ուզում եմ բարձրանալ սեղանի վրա, ելնել ծառերն ու թիթեղյա տանիքները, լինել օդում, ավելի վեր, ավելի հեռու, հեռու մայր հողից, հեռու մայր ժամանակից, լինել անկշիռ և լողալ աստղերի հավերժության մեջ։      

Կինս ձեռքը դնում է ձեռքիս։ Մեղմ ասում է․         

- Սիրելի՛ս, ո՞նց ես զգում քեզ,- ափսեից մի քանի գազար վերցնելով՝ դնում է ափսեիս մեջ։ - Օգտակար է․ վիտամին է։ Եթե ուզում ես ինչ-որ բան գրել, ամեն ինչից շատ գազարի կարիք ունես։  

Զգում եմ, որ երջանիկ տղամարդ եմ։ Գազար ուտող երջանիկ տղամարդ։ Ուզում եմ սեղանի տակ մտնել և համբուրել նրա ոտքերը։ Հորդորում է՝ օրը մեկ կիլոգրամ գազար ուտեմ․ թեյի մեջ շաքարի փոխարեն՝ գազար, կինոթատրոնում արևածաղկի սերմերի փոխարեն՝ գազար, սուրճի, թերթերի ու ծխախոտի փոխարեն։ Գլուխը կախում է և անտրամադիր նայում ինձ։ Կոկորդն է մաքրում, իր համառությունից, պայքարից ու անցյալից բավարար զգացողություն է ստանում։ Գիտեմ, որ պետք է շոյեմ նրան, պետք է նրան հույս ներշնչեմ, որ մարդիկ, սիրելիս, միշտ են սիրող մնում։ Դեմքը առաջ պարզելով վշտոտ ասում է․       

- Այսօր մեր ամուսնության օրն է։ Այստեղ էինք ծանոթացել։ Չե՞ս հիշում։         

Ա՜խ, հա՜։ Այս կինը ճիշտ է։ Մարդ ինչպե՞ս կարող է մոռանալ իր հարսանիքի օրը։ Իհարկե։ Պետք էր ամեն տարի տոնել։ Պետք էր հրավառություն անել, ծաղիկներ գնել ու երախտապարտ լինել Աստծուն։
Մահմուդը մոտենում է մեր սեղանին։ Դեմքն արևահարված է։ Թևի տակ լիքը թղթեր կան։ Սեղանին է գցում ու ասում․     

- Հինգ ինքնաթիռ էլ։ Խեղճացնում է նրանց։ Այս ազնվաբարո անձնավորությունը մարդկանց փրկելու մտադրություն ունի։ - Պետք էր հավատ ունենալ։ Պետք էր մարտնչել ու մեռնել։        

Նստում է ու ծիծաղում։ Աղցան ու քաբաբ է պատվիրում։

Ես Ռողյեի մասին եմ մտածում։ Հավերժական Ռողյեի մասին, որ քանի այս աշխարհում է, գալու է իմ հետևից, նույնիսկ մահից հետո՝ գերեզմանում, այն աշխարհում, դրախտում ու դժոխքում։           

- Կեցցե՛ ազատությունը, կեցցե՛ անկախությունը,- ասում է Մահմուդն ու ձեռքերը իրար շփում։ Լեզուն կարմիր է ու երկար։ Կարոտում է անցյալը՝ Ռուստամի ու դյուցազունների ժամանակաշրջանը, պատիվ ու հավատ ունեցող մարդկանց ժամանակաշրջանը։ Ես, ընդհակառակը, երջանիկ եմ, որ պատվավոր ու ունևոր ընտանիքի փեսա եմ, կերակուրս թարմ հավն է, ստամոքսում գազարներ են բրդել։

Մեհրին տանը չէ։ Նրա մայրը՝ թափված մազերով պատուհանի դիմաց կանգնած, ձեռքով է անում ու խնդմնդում։ Ոսկե ատամները փայլում են։ Ձեռքը հինգ թուման եմ դնում ու հետ դառնում։ Ոտքով գնում եմ մինչև Ֆարվարդին փողոց՝ Երջանկության նրբանցք։ Ես ու մայրս այստեղ էինք ապրում։ Հիմա դարձել է խուլ ու համրերի մանկապարտեզ։ Երեխաները դասի են գնացել։ Թվում է, թե մայրս, դեռ աստիճաններին նստած, կար է անում։ Մարմինը դեռ թարմ կաթի բույր ունի, և մաշկը թոնրի հացի նման տաք է ու խոնավ։ Բակի մեջտեղի ջրավազանը փակել են, իսկ աստիճանների կողքերը՝ բազրիք դրել։ Ծառերն արմատախիլ են արել, հենց այն ծառերը, որ մայրիկն ինքն էր ջրում։ Ինքն էլ նման էր մի ծառի, մի մարմնեղ ու հինավուրց ծառի, մի հաստաբուն ու մշտնջենական ծառի, նման Էմամզադե Ղասեի ծառին, որի մեջ կարելի էր ապրել։

Հիշում եմ, որ կինս ինձ բժշկի է ուղարկել։ Ռողյեն առավոտյան միջանցքում լալիս էր։ Ասում էր, որ մայրս մահամերձ է։ Կոկորդս այրվում է։ Լավ, ի՞նչ անեմ, որ մեռնում է։ Շատ ավելի լավ։ Երևի հիմա ինձ է սպասում ու ձայն տալիս։ Բայց ես չեմ ուզում տեսնել նրան։ Չեմ ուզում տեսնել նրան, չեմ ուզում հավատալ, որ իմ մշտնջենական ծառը ամեն ինչի նման փտող է ու սին։

Մեհրին վերադարձել է։ Շտապ միջանցք է գալիս։ Ասում է․         

- Եթե քնել ես ուզում, գնա նկուղ կամ մորս սենյակ։ Էն մեկը շուտ կգնա․ կինը սպասում է։    

Իջնում եմ նկուղ։ Լույսը հանգած է։ Ինձ համար պատրույգով ճրագ են բերում։ Կոստյումս հանում եմ ու պառկում գետնին։ Խոսակցության ձայն է լսվում, պատուհանի փակվելու ձայն։ Մեհրին շտապ մտնում է ներս։ Երեխային դնում է կողքիս՝ ասելով․        

- Պարոնն այս երեխայից լավ չի զգում իրեն։ Իր երեխային է հիշում ու ամաչում։         

Մարմինս քոր է գալիս։ Չգիտեմ՝ ինչ է մտել տաբատս։ Հիշում եմ կնոջս, որ վերմակներն է լվանում, իսկ հավիտենական ամուսինը ոջլոտել է։ Մաշկս այրվում է։ Կարծես մարմինս մի քանի հազար տարեկան խոր փոս լինի, և միլիոնավոր ծեր մանրէներ վխտում են այնտեղ։ Գլուխս կորցնում եմ։ Ուղեղս անկառավարելի է․ անհայտ ծագման հազարավոր բաների հետևից է վազում։ Մտածում եմ երեկվա ու այսօրվա մասին, լինել-չլինելու, մորս և իր այտուցված ձեռքերի, ապշած ու վախվորած աչքերով կնոջս, սիրո և հավատարմության, հույսի ու անհուսության, մարդու, ժամանակի ու տարածության մասին։

Մեհրիի երեխան շարժվում է։ Ձեռքերը մթության մեջ թափահարելով՝ սկսում է լաց լինել։ Ձեռքս դնում եմ բերանին։ Մորն է նման։ Նայում եմ նրա փոքրիկ, վախեցած աչքերին։ Ուզում եմ նրա՝ բարակ ու կյանքով լեցուն կոկորդը սեղմել մատներով, գլուխը խփել պատին ու տալ նրա վերջը։ Բերանս ականջին եմ մոտեցնում՝ ասելով․       

- Բալի՛կ ջան, մի օր քո հերթն էլ կգա։ Դու էլ քո բաժին ճաշը կուտես։     

Ոտնաձայն է լսվում․ Մեհրին է։ Ծիծաղում է։ Գրկում է երեխային, սեղմում կրծքին և ասում․

- Քինոտ է։ Ահ ու դողով գալիս-գնում է։ Լավ, ա՛յ մարդ, ասա՝ հո էստեղ խուրմա չեն բաժանում։
Թվում է, որ գերեզմանն են դրել և ծածկել դեմքը։ Լավ, ուրեմն պետք է սգալ։ Պետք է ողբալ։ Գրկում եմ Մեհրիին։ Համբուրում ձեռքերն ու ոտքերը․ գոմաղբի հոտ է գալիս՝ թաղի բոլոր տղամարդկանց հոտը։

Հարցնում եմ․

- Դու հեչ Էմամզադե Ղասեի ծառը տեսե՞լ ես։      

Ինձ է նայում ու գլուխը տարուբերում։       

- Դու հեչ էնպիսի ծառ ունեցե՞լ ես, որ միշտ ծառ է եղել, որ միշտ ծառ է մնացել։          

Ինձ է նայում ու ծիծաղում։  

Ուզում եմ ծափահարել, բղավել ու քեֆ անել։ Իմ սիրելի՛ կին, երանի այստեղ լինեիր ու ինձ համար  «Սերը շատ չքնաղ բան է» երգը[3] երգեիր։ Մեհրին պապանձվել է։ Երեխային դնում է պատի մոտ ու թախծոտ հայացքով նայում ինձ։ Պառկում ենք իրար կողքի՝ ոջիլների ու ուտիճների մոտ։ Տաբատիս հետևի գրպանից փող է գտնում։ Ծիծաղում եմ։ Ի խորոց սրտի ծիծաղում եմ։

[1] Բեհլիմու - կիտրոնի տեսակ։

[2] Շահրիվար – իրանական վեցերորդ ամիսը։ Համապատասխանում է օգոստոս-սեպտեմբեր ամիսներին։

[3] Նկատի ունի The Real Thing-ի “Love’s Such a Wonderful Thing” երգը։

Պարսկերենից թարգմանեց Արեգ Բագրատյանը