Արմինե Գաբրիելյան. Տունը

Առաքինի կինը ճաշակում է իր աշխատանքի քաղցր հաճույքը.

նրա ճրագը գիշերը չի հանգչում։

ԱՌԱԿԱՑ 31․18

Բարակ շերտավարագույրներով երիզված պատուհանը նայում է մաքուր փոքրիկ պարտեզին: Պարտեզում լճակն է՝ խայտացող կարապներով, դիմացը՝ բարձր կաղամախու տակ՝ նստարանը: Ահա այն ամենը, ինչ երևում է սենյակիս լուսամուտից: Իսկ սենյակն ու լուսամուտը աղմկոտ Փարիզի խաղաղ Սեն-Մարտեն փողոցում են՝ տուն-ինտերնատում: Հենց էս ինտերնատում տեղավորվելու համար ես ու աղջիկս սպասեցինք ութ երկար ու ձիգ ամիսներ: Ես չէ, ավելի շատ՝ աղջիկս: Խեղճի ձեռքն ու ոտքը կապված էին. փոքրիկ տնակում տեղ չկար. երկրորդ երեխան պիտի ծնվեր: Համ էլ այստեղ Հայաստանի ծերանոցների նման չէ. մաքուր է, կոկիկ, ջահել, հոգատար բուժքույր-բժիշկներ կան:

Բուժքույրն ասում է, որ եթե մի կարևոր գործով զբաղվենք, մեզ ավելի լավ կզգանք: Օրինակ՝ գրել: Ասում եմ՝ ես՝ ո՜ւր, գրելը՝ ուր:

- Իսկ Դուք   սկսեք հուշերից,- սիրալիր ժպտում է իմ ֆրանսուհին և ինձ մեկնում մաքուր թղթեր ու գրիչ:

***

1994 թվական: Ինքնաթիռը թռչում է 12 հազար կմ բարձրության վրա, մխրճվում ճեփ-ճերմակ ամպերի մեջ: Չես տեսնում, զգում ես՝ ինչպես է խեղճ, թալանվող, որբացող հայրենիքդ մնում հեռո՜ւ-հեռվում: Ես ու յոթնամյա աղջնակս թողնում ենք կերոսինի ու սպիրտայրոցի հոտով ներծծված մեր տունը, ուր ամեն անկյունից ինձ էին ժպտում տաքության սովոր հարազատներիս լուսանկարները, որոնցից մեկը վերցրել, բութ զգացումով համբուրել ու տեղավորել էի ճամպրուկիս մեջ: Ընդամենը մեկ ամիս ամուսինս եղած տղամարդու՝ սրտաձև շրջանակով լուսանկարն է…

Մի քանի հարկադիր վայրէջքներից հետո Լոնդոնը մեզ դիմավորում է իր նման սառն ու ցուրտ: Բայց մի՞թե կորուստ, սով, մահ տեսածիս համար դա տխրելու առիթ է: Ոչ: Ես հո սենտիմենտա՞լ չեմ: Կամ հո չէի՞ եկել պտտվելու Լոնդոնի շքեղ խանութներով, զմայլվելու մշուշոտ Ալբիոնի՝ կինոներում ցուցադրվող տեսարաններով: Ես եկել էի ապրելու և ապրեցնելու փոքրիկ, սիրունիկ աղջկաս: Չհարցնեք՝ սիրո՞ւն է արդյոք Լոնդոնը. չգիտեմ, չեմ կարող պատասխանել:

***

Դպրոցական երեխա եմ: Երկու տարով մեծ եղբայրս չարչարվում է մաթեմատիկայի խնդրի վրա: Արդեն մեկ ժամ: Աչքի պոչով նայում եմ ու սկսում մտածել։ Ժամեր շարունակ մտածեցի՜, մտածեցի: Ահա վեցհարցանի խնդիրը մի աներևույթ ուժի օգնությամբ գրում եմ ու տալիս եղբորս: Ուսուցչուհին զարմանում է դասարանում խնդիրը լուծած միակ աշակերտի վրա և հարցնում՝ ով է օգնել:

- Քույրիկս:

Դասարանը ծիծաղում է, ուսուցչուհին զայրանում՝ կարծելով, թե եղբայրս ծաղրում է իրեն։

Ինձ կանչում են ութերորդ դասարան: Նոր խնդիր տալիս: Փոքր-ինչ շփոթված ու ամոթխած՝ գրում եմ գրատախտակին: Ուսուցչուհին կանչում է ուսմասվարին, երկրորդ առաջադրանքը տալիս, երրորդը: Արդեն համարձակություն եմ առել , արագ-արագ լուծում եմ խնդիրներն ու նայում հպարտությունից գեղեցկացած եղբորս դեմքին:

Տնօրենը կանչում է հորս և ասում, որ աղջիկն ունի ֆիզիկա-մաթեմատիկական զարմանալի ընդունակություն, որ հետևեն։ Հայրս անտարբերությամբ թափ է տալիս ձեռքն ու դուրս գալիս տնօրենի աշխատասենյակից: Տանը ոչ ոք՝ մայրս, հայրս, եղբայրս, այդժամ ու երբևէ չխոսեցին մաթեմատիկայից իմ բնատուր շնորհի մասին, ինչպես որ անտեսեցին իմ անթիվ-անհամար մյուս երազանքները:

***

Լոնդոնում ամուսնուս հորեղբոր տանն ենք: Ինքը՝ Հենրի դարձած Գեղամը՝ հայ, կինը՝ Լարան՝ անգլուհի: Գեղամն ամեն ինչ անում էր, որ մեզ լավ զգանք: Լարան նույնպես՝ իր պատկերացմամբ: Տանը մեծ ու սիրուն դաշնամուր կա: Աղջիկս հափշտակությամբ բաց է անում կափարիչն ու ծնգծնգացնում: Նվագել չգիտի: Պստլիկ մատները զարկում է ստեղներին, իրեն դաշնակահար պատկերացնելում, հրճվում: Կափարիչը փակվում է մայրական բնազդով աղջնակիս թաթիկները պահած կոշտացած ու ցավի սովոր ձեռքերիս: Այդ օրը երկար լաց եղանք ես ու Լոնդոնի լալկան երկինքը, ու ոչ բնավ ձեռքերիս ցավից… Լարան հայացքից ու անգլերեն հնչյուններից, մեկ էլ ձեռքի շարժումով պատի ժամացույցը ցույց տալուց հասկանում եմ, որ որ դաշնամուր նվագելն էլ իր ժամն ունի, ինչպես ամեն-ամեն ինչ եվրոպական այս խիստ քաղաքում: Ժամով է ամեն ինչ՝ ուտելը, քնելը, զբոսնելը, հեռուստացույց դիտելը, լողանալը: Դժվար է դիմանալ միայն ճաշի ռեժիմին: Ճաշում են երկու անգամ: Առավոտյան՝ խաշած ձու և բեկոն, կեսօրին հիմնական ճաշն է, երեկոյան՝ միայն թեյ կամ սուրճ: Աղջիկս չի համբերում: Հայաստանում էլ քմահաճ չենք եղել, համադամ կերակուրներով մեզ երես չենք տվել, բայց ազատ էինք ու անկաշկանդ։

Ձգվում են տանջող րոպեները: Աղջիկս անհամբեր ճաշին է սպասում, զնգզնգացնում դանակներն ու պատառաքաղները: Լարան անգլերեն հրահանգներ է տալիս: Հենրին բացատրում է, որ երեխային այլևս ժամանակից շուտ ճաշասեղանի մոտ չնստեցնեմ: Ամեն բան՝ կանոնավոր:

Աղջիկս արագ ընտելացավ մեզ համար այդքան արտասովոր ու անծանոթ աշխարհին:

***

Ինտերնատը նոր բնակչուհի ունի: Սի՜լվիան: Խնամված, կոկիկ, սիրուն, կրակոտ ու միշտ անուշահոտ: Մատները նուրբ են: Ամոթից թաքցնում եմ կոշտ ու տգեղ ձեռքերս, որոնք ողջ կյանքում կարտոֆիլ են մաքրել, վառարան վառել, կարել, սրա-նրա արդուկն ու լվացքն արել, ազատ ժամանակ էլ՝ արտասուք սրբել․․․

Սիլվիան արագ մտերմացավ ինձ հետ: Ասենք, ո՜ւմ հետ չէր մտերմանում աշխույժ, առողջ, կրակի կտոր ֆրանսուհին: Վերջին ամուսինը՝ քրիստոնյա մի արաբ, պորտուգալացի ինչ-որ ջահել աղջկա հետ փախել էր Արգենտինա՝  իր հետ տանելով պառավի հետ գցած փողերը: Սա էլ ձանձրանալով միայնակ մնալուց՝ վերցրել ու տեղափոխվել էր միայնակների այս յուրահատուկ հանգրվանը: Բերել էր նաև ննջարանի կահ-կարասին՝ որպես անցյալի փոքրիկ պատառիկ:

Իմ միակ «կահույքը» սրտաձև շրջանակով տղամարդու լուսանկարն էր, որ մի տեսակ խորհրդավոր շուք էր տալիս հետևում մնացած վաթսուն տարիներիս:

***

Միակ բանը, որ կարողացել էի նվեր բերել Լարային, վարդի, ընկույզի ու ծիրանի մուրաբաներն էին, որոնք եփել էի հատիկ-հատիկ: Վարդենին այգուս գեղեցկուհին էր՝ սկեսուր-մայրիկիցս մնացած սիրուն հուշ: Բաց վարդագույն ու բարակ թերթիկներով վարդը տասն անգամ ավել շաքարավազ է ուզում մուրաբա դառնալու համար: Քիչ եփեցի՝ հազիվ մի բանկա: Կանաչ ընկույզը Քնարիկ զալոն էր տալիս: Իր ձեռքով մաքրում էր, դնում կիրը: Աղջիկս ո՜նց էր սիրում ընկույզի մուրաբա: Խը՛րթ, խը՛րթ, խը՛րթ: Ո՞վ չի սիրում: Ճամպրուկս, չէ, վանդակավոր կապույտ մեծ պայուսակս դասավորելիս ի՜նչ գոհունակությամբ տեղավորեցի մուրաբաները: Մտովի պատկերացրի Լարայի դեմքի երանությունը թեյելիս, երբ վարդն ու ընկույզը կճռճռան ատամների տակ: Մտածեցի՝ անգլիացիները թեյ շատ են սիրում: Կհրավիրի ընկերուհիներին, թեյ կխմեն:

Երբ մուրաբաներս ու դրանց բանկաները տեսա համապատասխան աղբի տարաների մեջ, սիրտս ցավից ճմլվեց: Գեղամն ասաց, որ այստեղ անհայտ ծագման, չհետազոտված մթերք չեն օգտագործում:

Իսկ Հայաստանում 1995 թվականն էր…

***

Սիլվիան պատմում է կնոջական իր արկածներից: «Մարկին այ այսպես ֆռռցրել եմ մատներիս վրա,- ասում է,- հարուստի տղա էր, ես էլ՝ հասարակ նպարավաճառի աղջիկ»: «Մտքումս դրել էի մինչև մեռնելս սիրել Մարկին, բայց հենց Ֆրենկին տեսա, ուշքս գնաց: Մոռացա: Սկսեցի Ֆրենկի հետ հանդիպել, բայց Մարկին էլ չէի մերժում… Հո խելառ չեմ…»,- ասում-ծիծաղում էր Սիլվիան:

Ես ոչ մեկին չեմ ֆռռացրել մատներիս վրա: Դպրոցական տարիներից էլ ամաչկոտ ու անվստահ էի․ վախենում էի տղաներից:

Քսան տարեկան եմ: Մորաքրոջս աղջկա ծննդյան օրն է: Լիքը ջահելներ են հավաքվել: Կուրսեցիներն են: Ծիծաղում են, պարում, խմում, ուրախանում: Ես շվարած կանգնել եմ մի անկյունում, տնտղում եմ բոլոր աղջիկներին: Կուզեի լինել նրանցից յուրաքանչյուրի փոխարեն: Ինձ է մոտենում բոյով-բուսաթով մի տղա և հրավիրում պարի: Պարում ենք: Առաջին անգամ այդքան մոտիկից տղամարդու բույր եմ զգում, մեջքս օղակած ամուր ձեռքեր: Գլուխս պտտվում է, քիչ է մնում՝ ուշաթափվեմ: Պարել չգիտեմ. ոնց փորձում եմ շարժվել, անշնորհք է ստացվում: Երաժշտությունն ավարտվում է: Տղան խոնարհվում և համբուրում ձեռքս: Քրտնել եմ մինչև մազարմատներս, մարմինս թաց-ջուր է: Ուզում եմ՝ այդ պահն էլի կրկնվի, էլի…

Զարմուհիս կարծես գլխի է ընկնում, որ շնչահեղձ եմ լինում: Տանում է պատշգամբ՝ մաքուր օդի: «Արմանը մեր կուրսի ավագն է»,- ասում է: Արման… Արման…

Այստեղ հիշողությանս թելը կտրվում է: Իմ հոգեթով հուշը պատկերող էկրանն այստեղ սևանում է: Քառասուն տարի շարունակ այս պատկերը քառասուն հազար անգամ վերակենդանացրել եմ մտքումս: Երբ մեկ ամսվա ամուսինս կես տարով, բայց ընդմիշտ մեկնեց արտագնա աշխատանքի, նրանից վրեժ լուծելու համար ինքնագոհությամբ հիշում էի այդ հինգրոպեանոց վայելքը և պատկերացնում ինձ նրա կինը:

***

Ինչքա՜ն սիրուն է Լարան, Աստված իմ: Մաշկը երբեք արևի երես չի տեսել, մազերը՝ հուլիսյան ցորենի գույն, հարթ, խնամքով սանրած ու մի գծով բաժուկ արած: Հոնքեր չունի, աչքերը կատվային են, յուրահատուկ հմայքով: Բարակ շուրթերի ժպիտը տեսած չկայի. որքան էլ փորձում էի պատկերացնել, չէր ստացվում: Հապա ինչքան կգեղեցկանար, երբ ժպտար… Նրա ժպիտը միայն մի անգամ տեսա ու մինչ օրս չեմ կարողանում հասկանալ՝ հեգնանքի արտահայտությո՞ւն էր, թե՞ ներողամտության: Ճաշից առաջ աղջիկս տանտերերից ու ինձնից թաքուն հաջողացրել էր պահարանից թռցնել ու կուլ տալ մի տուփ թխվածքաբլիթ: Հիմա նստել ենք ճաշի, էս անպետքը ոչ մի բանի ձեռք չի տալիս:

- Սոնա՛, կե՛ր:

Չի ուտում:

- Սրանից տա՞մ:

Ձայն չի հանում:

Հենրին հարցնում է.

- Ի՞նչ ես կերել:

- Պեչենի,- առանց կաշկանդվելու պատասխանում է աղջիկս ու պսպղուն աչքերով նայում Գեղամ հորեղբորը:

Երբ Հենրին թարգմանեց Սոնայիս ասածը, այդ ժամանակ էր, որ Լարան ժպտաց:

***

Քսանհինգ տարեկան եմ: Գալիս են ինձ «տեսնելու»: Հետները մատանի են բերում. եթե հավանեն, միանգամից կնշանեն: Հեռավոր բարեկամ է՝ մեծահասակ։ Երբեք ամուսնացած չի եղել: Ազգուտակով աղջիկ են փնտրում․ հորաքույրս իմ տեղն է ցույց տվել: Ասել է՝ տնարար աղջիկ է, խուփ մեծացած, մեզ էլ թե՝ «Ռուսաստան-բան են գնում-գալիս, փողին փող չեն ասում, ինքն էլ տեսած, տարիքն առած տղա է, ընտանիքի հարգն իմացող: Թող գան»: Ինձ էլ կարմիր զգեստ հագցրին, նախորդ գիշեր մազերս փաթաթել էին․ քանդեցին բիգուդիները, ասացին․ «Քո սենյակում կսպասես, կանչենք՝ ջուր կբերես»: Եկան: Եկան ու եկան, բերին ու բերին: Օծանելիք, գերմանական դեդերոն, թանկարժեք ներքնաշորեր: Փեսան էլ վատը չէր: Այսինքն՝ ո՜վ է ինձ հարցնողը՝ լա՜վն է, վա՜տն է: Մատանին էլ դրեցին: Հավանելը չգիտեմ․ իրենք եկել էին նշանելու: Վե՛րջը: Համարվեցի նշանված աղջիկ: Նվերներին տեղ-դադար չկար: Այդքան շոր ու կոշիկ նվեր տեսած չկայի: Հիմա էլ չկամ: Ամուսնացանք: Մի ամիս անց ամուսինս մեկնեց Ռուսաստան՝ կարգավորելու գործերը, որ հետո էլ ես գնամ: Ինն ամիս անց լույս աշխարհ եկավ աղջիկս՝ կյանքիս միակ, մեծ ու իսկական ուրախությունը: Ո՛չ ինձ տարան Ռուսաստան, ո՛չ ինքն եկավ: Իր փոխարեն խառը՝ ճիշտ ու անճիշտ լուրեր: Ռուս կին ունի, Սոնայիցս մեծ տղաներ (Աստված պահապան): Մայրիկին խնամեցի մինչև ննջելը, հանձնեցի հողին, փակեցի տան դուռը, բանալին տվեցի Զանի բիբիին ու աղջկաս հետ մի ճամպրուկով թողեցի տուն, տեղ, ծննդավայր ու հայրենիք կոչվող տարածությունը:

***

- Ամուսի՞նդ է,- պահարանիկիս լուսանկարն է շուռումուռ տալիս Սիլվիան:

Գլխով եմ անում:

- Սեքսուալ հայացք ունի,- խնդմնդում է կրակի կտորը:

Ես մի քիչ ամաչում եմ էդ բառից ու փախցնում հայացքս:

- Քանի՞ տարի եք միասին ապրել:

- Մեկ ամիս:

- Մեկ ամի՞ս: Բա հետո՞:

- Հետո՝ ոչինչ:

Ուզում է հարցնել՝ մի ամի՞ս ես կին եղել, դե՜, սիրուհի, էլի: Կռահում եմ: Պատասխանս կռահում է: Խղճում է: Զարմանում է: Զայրանում: Աչքերն են ասում:

Լուսանկարը վայր է դնում շրջված է, հեռանում: Գնում է հետաքրքիր կանանց մոտ: Քիչ անց ուրախ կքրքջան:

***

Գեղամն ամեն ինչ անում էր, որ թե՛ մենք մեզ շատ նեղված չզգանք, թե՛ Լարային շատ չվշտացնենք: Լարան այս  աշխարհում միայն երեք հայի էր ճանաչում՝ Գեղամին, ինձ ու դստրիկիս: Գեղամի հանդեպ ինչ վերաբերմունք ուներ՝ դժվար էր հասկանալ, մեզ ճանաչելով ամբողջացնելու էր մի մեծ ու հին ժողովրդի մասին իր պատկերացնումները՝ եվրոպական, լղոզված… Ես շատ համոզմունքներ ու կարծիքներ եմ փոխել տարիքիս հետ, բայց համոզումն առ այն, որ մարդու բնավորությունը, մտածելակերպը, ներաշխարհն ու շատ այլ բաներ ազգության ու դավանանքի հետ կապված չեն, մնացել է անփոփոխ:

Սկզբում աշխատում էի Լարային օգնել տան գործերում: Մի բան, որ նրան ընդհանրապես դուր չէր գալիս: Որպեսզի զգույշ լինեմ սպասքի, սփռոցների, ծածկոցների նկատմամբ, Գեղամն անընդհատ ներկայացնում էր այդ կամ այն իրի արժեքը․ բոլորն էլ հազարավոր ֆունտ արժեին (գուցե չափազանցնում եմ. այն ժամանակ ես աղոտ պատկերացում ունեի դրամական միավորի մասին): Միշտ զուսպ և սառը Լարան մի օր անորոշ զայրույթի պահին թանկանոց գավաթներն այնպես նետեց լվացարանի մեջ (այն գավաթները, որոնց հանդեպ պատվիրված էր հատկապես զգույշ լինել), որ հազար աղմուկի սովոր ականջներիս մեջ հիմա էլ լսվում է զնգոցը:

Այն ժամանակ սիրտս մեկ-մեկ նեղվում էր տանտերերի պահվածքից: Ջահել էի: Կարծում էի՝ ես լինեի նրանց փոխարեն՝ այլ կերպ կվարվեի, ավելի ներողամիտ ու մեծահոգի կլինեի բոլորից մոռացված այս մոր ու դստրիկի հանդեպ: Սակայն տարիների հեռվից երբ նայում եմ այդ ամենին, սիրտս բարությամբ, գոհունակությամբ ու երախտագիտությամբ է լցվում նրանց նկատմամբ: Իրենց տանը օթևան տալ անհայտ-անծանոթ մարդկանց, կիսել խոհանոցը, բաղնիքն ու զուգարանը, այնքան էլ հեշտ չէ, հավատացեք: Աստված օրհնի նրանց ու երեխա պարգևի:

***

Կյանքն ինտերնատում ոչ մի տեղ չի շտապում:

Սիլվիան հեռախոսով անդադար բլբլում է, մե՛կ Միշել է ասում, մե՛կ Վիվիեն, մե՛կ խարտոցն առած՝ եղունգներն է տաշտշում, մազերը գոֆրե անում, տղամարդկանցից պատմում:

Ես ոչ մեկի հետ հեռախոսով չեմ խոսում: Դրսի աշխարհին ինձ կապող միակ թանկ մասնիկը աղջիկս ու թոռնիկս են, որ այցի են գալիս ամեն կիրակի: Սիլվիային պատմելու բան չունեմ իմ երկու տղամարդկանցից, որորնցից մեկի հետ ապրել եմ հինգ րոպե, մյուսի հետ՝ մեկ ամիս, նստում եմ սեղանի առջև, որը գրասեղան է ու գիշերային սեղանիկ միաժամանակ, և գրում…

***

Լարան զանգահարեց Ֆրանսիայի հյուսիսում ապրող իր ծանոթուհուն՝ մադամ Բենարին, որն իր հինգ երեխաների համար դայակ էր փնտրում: Եղած-չեղածս դասավորեցի նույն վանդակավոր պայուսակում, անբառ, համր, շշմած-շվարած տեսքով, բայց գոհունակ սրտով հրաժեշտ տվեցի տանտերերին, և Լա-Մանշը փոխեց մեր կյանքի հունը:

***

Հավր քաղաքում ենք՝ մադամ Բենարի տանը: Հետևում եմ երեխաներին, տան մաքրությանը, լվացքն ու արդուկն եմ անում: Սիրալիր ընտանիք են: Համաձայնելով նրանց բոլոր պահանջներին՝ խնդրեցի չմերժել իմ միակ պայմանը. աղջիկս պետք է ապրի ինձ հետ: Ընդունեցին:

Օրերն անցնում են հանդարտ, կանոնավոր ու սահուն: Աղջիկս դպրոց է գնում, նստում խոհանոցի մեծ սեղանին ու դաս պատրաստում: Ամեն երրորդ կիրակին ազատ ենք: Խոստացել եմ կարուսել: Գնում ենք: Վառ լուսավորված ձիուկներ կան, թռչող ավտոմեքենաներ, հազար ու մի կախարդական բան: Իմ զարմանքն ու հիացմունքը նույնքան են, որքան աղջնակինս: Ես երբևէ չեմ նստել այդ թռչող կառքերը: Մայր ու աղջիկ մեկը մյուսի հետևից նստում ենք բոլոր կարուսելները, պաղպաղակ ուտում, տաք շոկոլադ խմում, գուրգուրում իրար: Երջանի՜կ ենք: Վաղուց ի վեր այդքան երջանիկ, անհոգ չեմ եղել, չեմ մտածում հեռվում մնացած տանս, հարազատներիս ու ծննդավայրիս մասին․․․

Երբ կյանքն արդեն հանդարտ ընթացք ստացավ, իմ մեջ արթնացավ մի դավաճան զգացմունք՝ կարոտը: Մինչ այդ ինձ համոզել էի, թե այս աշխարհում մենք երկուսս ենք՝ ես ու աղջիկս, ու կարևոր չէ՝ որտեղ ենք, կարևորը՝ միասին ենք: Բայց ահա ծնվե՞լ է, հայտնվե՞լ է, արթնացե՞լ է կարոտը․․․

Քնած թե արթուն սկսեցի մտածել տանս մասին․ հիմա փոշոտված է, կեղտոտվել են պատուհանները, պարտեզում մարդաբոյ խոտ է աճել, հողը կոշտացել է:

Մտովի կահավորում եմ տունս, մաքրում լամպերը, լվանում, արդուկում ու կախ տալիս վարագույրները․․․ Հյուրասենյակի վարագույրն այդպես էլ այրված կախված է իր հին քիվից: Այրվել էր սկեսուրիս ջերմեռանդ հավատքի պատճառով: Ամեն շաբաթ երեկո՝ կիրակնամուտին, աթեիստ կինը մոմ էր վառում պատուհանագոգին՝ կողք կողքի շարված մի քանի սրբապատկերների առջև՝ փոքրիկ լույսին ի պահ տալով ամենանվիրական երազանքները: Պատկերներից մեկն ինչ-որ ամսագրից էր խնամքով կտրել. ձեռքի ափերի մեջ խաղաղ ընթրող մի ընտանիք էր: Վառում էր իր բաժին մոմը, և երբ համոզվում էր, որ հրաշագործ կրակը կռահել է մտքինը, փչում-հանգցնում էր՝ հանգիստ գնալով իր գործին: Չմոռանալով, սակայն, որ այդ արարողակարգից հետո պիտի չաներ երեք բան․ չկարել, մաստակ չծամել, չխոսել կամ ըստ հնարավորին քիչ խոսել:

Այդ օրը, ցավոք, խեղճ կնոջ միտքը շատ է ալեկոծ եղել՝ մոլորյալ որդո՞ւ, կյանքից վաղ հեռացած ամուսնո՞ւ մասին է մտածելիս եղել․․․ Ո՞վ իմանա: Մոմն էլ այրվելով հրդեհել էր սրբապատկերները, փայտե պատուհանագոգն ու նեյլոնե վարագույրը: Խեղճ կինն իր հետ տարավ սրտի խորքում ծվարած, բոլորիս անհայտ մտքերը:

Մուրաբայի հյութով հալվա եմ եփում ու կանչում Զանի բիբիին, նրա երեք հարսներին, հարսների հարսներին, իսկ բիբին էլի գլուխ է գովում, թե քանի՛ հարս կուշտ կշտի ապրում են, ու հլը տանը խոսքուզրույց չի եղել։ Սուրճ ենք խմում հալվայով, բողոքում տղամարդկանցից, գովում մեկմեկու ու հիանում ինքներս մեզնով:

Ներկում եմ ցանակապատը, ծաղիկներ ցանում՝ կակաչներ, նարգիզներ, ծխածաղիկներ: Տունս շնչում է, տունս ծաղկում է, տունս գեղեցկանում է: Տունս՝ աշխարհից մոռացված ու հեռու անկյունում ինձ միշտ սպասող միակ հավատարիմս: Ավելի հավատարիմ, քան մենք՝ տերերս:

Մորս աշխատում եմ քիչ զանգ տալ. չեմ կարողանում հետը խոսել, կոկորդս քերվում է: Լաց լինել չեմ կարող. վախենում եմ՝ դստրիկս տեսնի:

Ախր ամեն ինչ լավ է. Աշխատանք ու օթևան ունեմ, աղջիկս դպրոց է գնում, հիմա ինձ ոչինչ, ոչինչ չի խանգարում ապրել․․․ Բացի սրտի ծակոցներից․․․

***

Ինտերնատի խաղաղ բնակիչները զբոսնում են պուրակում, նստարանից հետևում են լճակին նազող կարապներին, մսյո Օլիվիեն պլանշետով թոռնիկի հետ է խոսում: Բարձրանում եմ իմ հարկաբաժին, անցնում Սիլվիայի սենյակի կողքով: Նա իր սենյակում հոտավետ մոմ է վառել ու անուշաբույր յուղերով է օծում սմքող մարմինը: Փակվում եմ համարում, ու գլխումս ամբարած հուշերը մեկիկ-մեկիկ թղթին տալիս:

***

Հիշողություններիս կծիկը տարածության ու ժամանակի միջով հասնում է հեռավոր, այնքան հեռավոր ու կորուսյալ օրեր, երբ կանայք մի դեմք ունեին միայն, թեպետ տարբեր անուններ՝ Զանի բիբի, Թաքո տատ, Վարթեր մորքուր․․․ Մի կերպար, մի ճակատագիր, մի մտածելակերպ, բայց տարբեր անուններ․․․ Ու չեմ հիշում՝ ով ով է, որ դեպքն ում հետ է առնչվում․ շփոթում եմ բոլորին․․․

Հիշում եմ մի կնոջ, որ տատս էր, երբ փոքր էի, հետո երբ հասակ առա, Վարթեր մորքուրն էր, հարսնությանս տարիներին՝ Զանի բիբին էր․․․ Նրանք բոլորը նույն կերպ էին խոսում ու մտածում, թեև երեքին մի-մի սերունդ էր բաժանում: Այնպես եմ ուզում գրել նրանց մասին, աչքերիս առջև երեք չորուկ կանայք են՝ ինչ ասես տեսած հայացքով, հոգում ամբարած սեր բոլորի հանդեպ ու խորհուրդներ՝ կյանքի բոլոր դեպքերի ու իրավիճակաների համար: Իրենք են, որ հարսներին համոզում են լինել խոնարհ ու հավաք, չխեղճանալ սրտմաշուկ կարոտի առջև, երբ անորոշ ժամանակով խոպան են ճամփել ամուսիններին․ ամոթ է, կինարմատը զսպված կլինի։

Զանի բիբին սաստում էր մոմի հետ խաղացող աղջկաս․ «Գիշերը տակդ չիշիկ կանես», և այնքան համոզիչ, որ երբ ձմռան ցուրտ ու երկար գիշերներին աղջնակս թրջում էր անկողինը, սիրտս ուզում էր հավատալ Զանի բիբիի նախազգուշացումներին:

Ո՛ր մեկը հիշեմ…

***

Մինչ սենյակիս փափուկ լռության մեջ հերթական անգամ վայելում եմ մենության դառնահամը, Սիլվիան կաղամախու տակ կարկաչում է Մսյո Օլիվիեի հետ: «Զավզա՛կ: Կինն էլ էդքան բերնից բո՞զ»,- կասեր Զանի բիբին: Մի վայրկյան դադար չի տալիս: Տեսնես հիմա՞ ինչի վրա է էդպես անհոգ ծիծաղում: Անառ-անդարդ: Էդ մսյոն էլ մի բարի պտուղը չի: Ասա՝ թոռի տեր՝ եկել, սիլի-բիլի ես անում ջահել կնոջ հետ, որ ի՞նչ: Աշխարհը շատ է խառնվել, հարամը շատացել է: Էհ, Զանի՛ բիբի, հենց մի գլուխ մեզ էիր խրատում՝ տեղի-անտեղի, արի տես Ֆրանսիայում ինչ է կատարվում: Թեպետ գիտեմ՝ ինչ կասես.

- Բալա՛ ջան, նրանք մեզ ի՞նչ, նրանք հայ քրիստոնյա չեն, նրանք հարամն ու հալալը չեն ջոկում:

Փոքր հարսդ անպայման կընդդիմանար.

- Թե չէ՝ որ մենք սաղ կյանքներս հարամ-հալալ են ջոկել, ինչի՞ ենք հասել: Բախտն էլ ա իրենցը, հաջողությունն էլ, քեֆ-ուրախությունն էլ…

Կանայք… Հիմա ձեր, իմ երկրում էլ սիրուն, արևի թույլ ջերմությամբ աշուն է… ինչպես այստեղ՝ Փարիզի այս ինտերնատում: Զանի բիբին, երևի նստած արևի տակ, ըմբոշխնում է աշնան վերջին քաղցրահատիկ խաղողը, շիրայոտված մատները քսում կողերին։ Իսկ որդիները, որդիների որդիները անորոշ ժամանակով խոպաններում փող են աշխատում (միա՞յն)։ Երեխաները խաղում են համաչափ խշխշացող խաշամի վրա, պարանի վրա քամին համաչափ օրորում է մաս-մաքուր լվացքը… Իսկ իմ տան պարանին վաղուց լվացք չի կախվել:

***

Մադամ Բենարը տիպիկ ֆրանսուհի է: Ֆրանսուհիների շրջանում իմ առաջին զարմանքը տափակ կուրծքն ու անկրծկալ ֆռֆռալն է: Հենց այդպես՝ պտուկները ցից-ցից ման են գալիս: Մադամ Բենարն ավելի ժպտուն ու քաղցրախոս է: Նման չէ Լարային: Ես ու աղջիկս միանգամից սիրեցինք նրան, նրա տունն ու հինգ երեխաներին, արագ ընտելացանք մեր նոր ու կայուն կյանքին:

***

Այս ե՞րբ մեծացավ աղջիկս: Սիրուն օրիորդ է, քնքուշ օրիորդ: Հայկական սեգ քիթ ունի, հայկական սիրուն աչքեր, մազերը՝ սև սաթ, մաշկը՝ ճերմակ, բոյ-բուսաթը՝ թելիկ-մելիկ: Միայն ինձ հետ է հայերեն խոսում, էն էլ թաքուն, երբ մենակ ենք: Աղջիկս հայ չէ: Միայն անուն-ազգանունն ու սիրուն արտաքինն են հայի: Խոսում է ֆրանսերեն, ուտում է ֆրանսերեն, քայլում, մտածում ֆրանսերեն: Մի քիչ նախանձում եմ նրան, որ սրտում կարոտ չկա, անցյալ ու հուշ չկա, որ չի հիշում ու երազում մեր հեռու տունը: Բայց ի՜նչ իմանաս, գուցե ինքն էլ հոգում պատառիկներ ունի՝ տխուր կամ ուրախ․ չգիտեմ, չեմ հարցրել երբեք, երբեք չենք խոսել այդ մասին: