Արթուր Անդրանիկյան. Մտածումներ Արա Արծրունու թատերգության շուրջ

Մտածումներ Արա Արծրունու թատերգության շուրջ

Սփյուռքահայ անվանի մտավորական՝

 արձակագրի, թատերագրի, հրապարակագրի

 ծննդյան 90-ամյակի առթիվ

                 Պատճառը` անհայտ է,

                    բայց արդյունքը` հայտնի:

                                         Օվիդիոս

                          «Կերպարանափոխություններ»

Արա Արծրունու /1932-2018/ գեղարվեստական մտածողությունը սկզբնապես իսկ մարդկային ինքնեղ կեր­տ­վածք­ների,-լիարյուն բնավորությամբ հաղորդակցվող, արտա­հայ­տչագեղ ու արտասովոր,- ինքնաբացահայտ դրսեւո­րում­ներով է խնդրո առարկա, հետեւապես, արժեւորելի, երբ տեղի, ժամանակի, վերիրական /ըստ էության իրակա­նության խորքային գիտակցման/ պատումներում մարդու երկվության խնդիրը գոյութենա­կանության նշանակու­թյամբ է խորհրդամղող… Այսպես է ընդառաջվել իրականությունը իմաստավորող, կենսա­կերպող դրամա­տուրգին, լայն առումով` իր արարմանը մարդ­կայնորեն հավատացող գրողին, ում ստեղծա­գործության արտա­սովորության կամայ­նությունը լիովին արդա­րացված է, քանի որ մարդ­կային բնույթի եւ էության խորացման ամե­նատարբեր իրավի­ճակնե­րում չի փնտրում ինչ-ինչ,- մեծավ մասամբ, չարդարած­ված,- սկզբնա­պատճառներ` քողա­զեր­ծելու հա­մար ­­անիմանալին, այն, ինչ անհայտ է եւ ենթակա… անկեղծության որոնմանը: Ասել է, թե անհայ­տության դիազննողի արծրունիական մտա­ծողական մեթոդի շնորհիվ /եզակիորեն հազվագյուտ, զարմա­նալիո­րեն առկա հայ դրամատուրգիայի պատմության մեջ /դրա­մատի­կական երկի սկզբի եւ ավարտի տիրույթ­ներում /հարաբերականորեն` տիրույթներում/ ինքնա­ճա­նաչողա­բար են «ներկայանում» տեսարանները, մարդիկ եւ այն իրողությունները, որոնց շնորհիվ ընթեր­ցողը /հանդի­սատեսը/ ինքնամփոփվում, այլ խոսքով որո­շապես ինքնագիտակցման պահ է ապրում:

Տեսարանները. ամենեւին նկատի չունենք զուտ բեմաիրավիճակային տեսարաններ, որտեղ ինքնա­պահ­պանման բնազդով ապրող հերոսները բեմական պայմա­նականություններից զերծ` անհանդուրժն, ազատ են իրենց գործելաոճով. սա Արծրունի-դրամատուրգի բեմական /բեմը խորապես ըմբռնելու/ հանդգնության արգասիք է, այդ իսկ պատճառով տեսարանները զուտ տեղային բնույթ,- հատկապես աշխարհագրական,- «ազգայնաց­ված»,- չունեն եւ չէին էլ կարող ունենալ, քանի որ Արծրունու համար խնդրահարույց է պատգամ­ված լինելու­թյան խորհուրդը` իր եղանակավորումներով` ի խնդիր Մարդու ինքնաբացահայտման*:

_________

Արա Արծրունու թատերախաղերը իրենց բնույթով անանձնավոր մարդուն ուղղված Բաց դասեր են` մարդկության վտանգումի անփարատելի կորուստը շեշտադրող: Ըստ այդմ, ահազանգ` ժամանակավրեպի, անցողիկի դեմ ընդվզման լայնընդգրկուն-համատարած պայքարի… եւ տեսարանների ընտրության նրա չափա­զանց լրջմիտ, խոհեմ զգուշավորությունը այդ հետեւողա­կան պայքարի  փիլիսոփայության ընդգծված ապա­ցույց­նե­րից է: Պետք է ապրել,- լիարժեք եւ մշտահեւք,- Մարդու անցյալ եւ ներկա ճակատագրով, որպեսզի խորա­մուխ լինելու ակնհայտնի մտայնությունը ոչ միայն իր անսրբագրելի հետքը թողնի հետագա զարգացումներում, այլեւ առողջ բանականությամբ դրամատուրգիական անսքող հարցադրում­ներով նպաստի չարի եւ չարության ձաղկմանը, ոչնչացմանը, երբեմն ի գին ազնվարյուն հերոսների ինքնաոչնչացման: Տեսարաննե­րում մշտաբար առկա են պատմություններ, երեւակայածին կերպարներ, ինքնաբավ բնավորություններ դիցաբանա­կան տարրեր, միֆական եղելություններ, որոնք նպաստում են մարդու ինքնաճանաչմանը` հետագա գործունեության ազնվա­պաստ ծավալմամբ:

Բնության եւ բնականի խեղաթյուրման աղարտման դեմ պայքարը` մարդկային առողջ դատողա­կանու­թյամբ եւ բանակա­նության ներու­ժով, ըստ Ա Արծրունու, անկասելի է` մշտատեւ եւ եռանդիվ սկզբուն­քայնությամբ` որ ժամանակում եւ տարածության մեջ էլ լինի, քանի որ «մարդկային արթնացումը», որ ենթադրում է ոգու վերազարթնում, անկախ ամեն ինչից, մանավանդ, վտան­գահարույց պայմաններից, միեւնույն է «իր հունը» գտնելու է, որքան էլ անմեկին ու անմատչելի լինի. «Բացեք առագաստ­ները, բացեք առագաստները, հասեք անանուն կղզուն եւ այն կոչեք… հույս, հույս… բայց, բայց հրեշները արդեն ծովափին են, մեր պարտեզում, խաղաղության հին փարոսի պատերի տակ… պատերի վրա…

Հրեշներ, ես ձեր զոհը չեմ դառնալու, ես իդեալիստ եմ, ես մարդն եմ, որ հավատում է դեպի անանուն կղզին գնացող նավակին: Արթնացեք, մարդիկ… արթնացիր, մարդկություն…» /«Լռության սիմֆոնիա»/:

Անշուշտ, լռության սիմֆոնիայի «բաց ջղերով» մարդկության հոսող արյան ցամաքումն ու աներեւույթ տեսլացումը` հարաբերականորեն, հեղինակի մերթ ընդ մերթ ճչացող դատողություններով նպաս­տում է Ելքի որոնմանը` «հանգելով» այն գիտակցմանը, որ իրա­կանության փնտրտուքներում ի վերջո, բարու եւ չարի հոգեզննումները ոչ այնքան միակողմանի են, որքան ճանաչողական զգայունակություններ արթնացնող պատ­մա­կան-դարձակետային ընկալումներ, մտայնություններ վերիմաստավորող…

Ընդհանրապես, երբ քննա­բանվում է «Լռության սիմֆոնիա» թատերգությունը, չենք կարող չմասնահատկել նրա ոճական-բովանդակային որոշ առանձնահատկու­թյուններ` հեղինակային «մտասեւեռում­ներով» հանդերձ: Նորարարական, բազմաոճ, գործո­ղու­թյունների ծավալ­մամբ ու «հոսքային» ընթացու­թյամբ դույզն ինչ «ան­կայուն», ոճավորման` /զուտ ոճային ինքնեղության առումով/ երեք հիմքերի վրա դիտարկելի այս թատերգությունը դասական սկզբի առկայությամբ, ապա, նաեւ, իրակա­նածնային-գիտություն /Seiense – fiction/ շաղկապմամբ հա­րում է մտացածին թատրոնի /fantosti-theater/ գաղափարա­բա­նու­թյանը: Նկատի ունենք երեւակա­ծնայինի գոյությունը, որը աննախադեպ է մեր թատրոնի պատմության մեջ` այս թատերգության պարագային նաեւ արդարացված: Այս երեք ոճային,- էսթետիկապես հագեցված,- կառույցների արգասիք են` տեւապես զարգա­ցում ապրող այլաբանությունն ու աբսուրդը, այլ խոսքով, անհեթեթը Ա. Արծրունու թատերգության գաղափարային «ողնա­շարը»: Եւ բնական է, որ ոճային այս կառույցների հարահոսում հակադրվում նաեւ իրար հետ ներդաշն «զուգավորվում» են գերբնականը` իրականու­թյունից դիտարկված, բեմական միջադեպերի հիմք կազմող (այլ զարգացում­ներում)` մտացածինը` ընդմեջ բնականի եւ գերբնականի: Այլ դի­տարկմամբ` գաղտնիությունը քողա­զերծած կարելին եւ անկարելին կամ հնարավորը եւ անհնարինը… Այս ամենով հանդերձ, հետեւողա­կանորեն զարգացող պատմումը /որ պատումի դրամա­տուր­գիական ընթացով հերոսների լեզվաո­ճա­կան տարա­բնույթությունն է շեշտադրում/ էականո­րեն «դառնում է» պատգամա­ծին, ասել է, թե հեղինակի հոգեւոր, բայց գաղափարազերծ պատգամը /պատգամները/ միեւնույն հարթության վրա փոխանցվում է ինքնաճանաչման իր «վճռին» ներկա հանրությանը: Միջանկյալ նշենք, որ, եթե, գեղանկարչա­կան եւ շարժանկարային արվեստներում երեւակայածնա­յին-գիտությունն ու մտացածինը /հորինելին/ վաղուց ի վեր ավանդույթի ուժ ստացել են` հատկապես, անցյալ-ապագա զուգորդումներում, ապա, այս առումով նույնիսկ, հա­մաշխար­հային թատերգության մեջ գոնե մեզ ծանոթ շատ քիչ թատերգություններ կան խնդրո առարկան իմաս­տավորող, քանզի խնդիրը նաեւ եղած աննշան փորձերը վերաիմաստավորելուն է վերաբերում` կերպարների վերանձնավորումներով, լեզվական էքսպրեսիայով` որոշա­կի անսայթաք ոճավորումներով, որոնք բխում են տեսարանների ու հերոսների միջեւ եղած փոխառնչու­թյուն­­նե­րից: «Ո՞վ է հողինակը» հարցա­դրումը կարոտ է`  հեղինակը Արա Արծրունին է ավելի քան արդարացված պատասխանի: Այստեղ է, որ մեֆիստոֆելյան ճիգի գործադրմամբ` /գրավչորեն` գայթակղելով անմեղ-մենավոր հոգիներին/ Ա. Արծրունին իր իդեալի հետ է հաղորդակցվում, հուսալով, որ մարդ-խամաճիկների անցյալ եւ ներկա ժամանակ­ներում մարդկության կորուստը չնչին կլինի, ըստ այդմ` հոգեւոր ժառանգությունը անկորուստ: Չափազանց ծանր ողբեր­գություն ապրող, անգիտակից դեգերող Կոնդոլիզիա, թերեւս, մտացածին քաղաքում սիրո վայելքը անբարե­նպաստ պայմաններում ապրող եւ, մանավանդ, ամեն ինչի նկատմամբ անտարբեր, բայց հուսալից

Մարդիկ. իրենց միջավայրում ապրելու եւ մեռնելու հավանականությունը նույնական համարելով, այնուամե­նայ­նիվ, ձգտում են Պատգամի արարչագործությամբ փոխել /բարեփոխել/ իրենց կյանքի ընթացքը. տեղատվու­թյունների եւ մակընթացությունների անհամասեռ գոյավի­ճակից նրանք փրկության /վերստին փրկության/ ելքեր որոնելու ճամփաբաժանին են, բնականաբար, փրկչական առաքելությամբ բարենորոգչի գործունեությանը ճակա­տա­գրով պարտ, եւ ամենաէականն այն է, որ Փրկչի գալստյանը հեւասպառ ամբոխն /ժողովուրդը/ է սպասում, գուցեւ, հերթական անգամ հուսալքվելու իր բախտաբա­ժինը «վայելելու» համար. «Կեցցե Աննիբալը, բարենորո­գիչը, փրկիչը… Նոր կյանք բոլորիս եւ սենատոր Աննիբալին: Մենք մերժում ենք ավազակներին, փառա­մոլներին, նյութապաշտներին… դեմ ենք բռնու­թյանը… երկար կյանք բարենորոգիչ Աննիբալին, որը ստեղծեց «Կոնդոլիզիա, իմ սեր» նշանաբանը: Մենք պետք է շարունակենք այդ նշանաբանով պայքարել…»

Պայքարի /պայքարելու/ հետագա ընթացքը ու՞ր է տանելու, արդարացվելու՞ է այն իր բուն նշանա­կությամբ` խնդրահարույց, քանի որ Ա. Արծրունու թատերգություն­ներում հաճախադեպ են պայքարի երեւու­թական եւ, ինչու՞ չէ, աներեւույթ «շրջադարձները» կյանքի կոչվում,- դրամա­տուրգի մարդկային,-գրողական նկարա­գրի շեշտադիր դրսեւորում,- այսպես թե այնպես, էականը երեւույթի եզրահանգելի կողմն է. ի՞նչ սկզբուն­քային նշանա­կությամբ է առաջնորդվում դրամատուրգը եւ ի՞նչ եզրահանգմամբ է գաղափարական պայմանականու­թյամբ օժտում թատեր­գու­թյան չափազանց անլուծելի ավարտը: Այսինքն, արդյոք հիմնավորու՞մ է ժողովրդյան,- հոգնածորեն շնչասպառ,- խանդավառությունը. այս առումով Էդիի խորքային, դիտարկելի կերպարը ընդգծյալ զգայնությամբ բեկում­նային ավարտ է ցուցանում` հանուրի արթնացմանն ուղղված  տեսլակա­նով. «Էդի. /Ձախ ձեռքի ափը բարձրացնելով/ - Տեր իմ, ահա «Բանը»… մեծատառ «Բանը»… Բաշխեք ամենքին: «Բանը»… եւ լռություն… լռություն… /Բարձրա­ղաղակ/ Լռություն… /Ճչալով/ Լռու­թյուն… /«Կոնդոլիզիա, իմ սեր»/:

Ընդհանրապես, Ա. Արծրունու թատերգություններում բռնությունները, /մանավանդ, երբ «այն հասնում է իր գագաթնակետին»/ իրականության խեղաթյուր վիճակ­ները, հերոսների ինքնաքայքայվող գոյավիճակ­ները  որոշակի նահանջի հոգեբանական ալեբախու­թյուն­ներով են ընթերցելի` դրանով իսկ ոգեղենազրկող: Եւ… «մինչեւ ե՞րբ է տիրելու այս խարխուլ վիճակը» հարցադրումը միայն Կիկոսի բարձրաձայնումը չէ, այդ վիճակի անբավարարվածությամբ ապրում են նաեւ նրանք, ովքեր ինքասպանության «սեմին են» ինքնաքայքայված, բայց արեւածագ երազող:

Վերստին, երկդիմակության,- ընդհանրապես, մարդ­կության զարգացման պատմությանը բնորոշ,- ինք­նա­կեղեք երկդիմության իրարանցումային վիճակնե­րում /երբ, նույնիսկ անգոյությունն է վտանգահարույց/ նշմարվում է վաղը` ոչ այնքան խոստումնալից ու նշանա­կալից.

Տիոս - Արտառոց էակ, մեկ աչքում` ժպիտ, մյուսում` արցունք… Այո, վաղը դարձյալ կտեսնվենք… արեւա­ծագին… երբ ծագի արշալույսը… Տիկնայք եւ պարոնայք, թատերախաղը` շարունակվում է… վերադարձեք: Ձեր ներկայությունը, ձեր մասնակցությունը` անհրաժեշտ է… որովհետեւ  …որովհետեւ… վաղը դատվելու է հեղինակը: /Ո՞վ է հեղինակը»/:

Հեղինակը` Արա Արծրունին իր «մեղսակցությամբ» արդյոք նպաստե՞լ է սարոյանական «ինչ որ տեղ-ինչ որ բան սխալ է» հիմնադրույթին, թերեւս, այնքանով, որքանով իր ստեղծագործական երկվությամբ է ազդել այս կամ այն կերպարի հոգեւոր նկարագրի ձեւավորմանը: Այդպիսով, հեղինակավայել վերահսկելով գործո­ղություն­ների եւ իրավիճակների տրամաբանորեն զգայական վերընթացը… ընդհուպ «դատ­վելու» արժան` հարաբե­րական իր անմեղությամբ: Ընդ­հան­րապես, ճշմարտու­թյունը, որ ճակատա­գրորեն է իր պատումներում երեւակվում, ոչ միայն դրամատիկական զարգացում-ծավալումներ է ենթա­­դրում, այլեւ տեսարանների, մարդկանց եւ մնացյալ իրո­ղությունների համաձույլ «գործունեություն», որ, իր` դրամատուրգի համար ավելի քան կեսդարյա կենսաձեւ է, տակավին չգնահատված, լիարյուն եւ ըստ ամենայնի կենսապայքար` միայն ոչ թե «դատվելու», այլ դատը շահելու արդար, շրջադարձային պայմանով… Այս ամենով հանդերձ, կա գրվածքի ամբող­ջա­կանացնող խտություն, չափազանց ուսանելի ու ուսումնասիրելի… «Զանգը» ողբերգությունն իր անա­վարտ… ավարտու­թյամբ, «անխոսության» բեմական նկա­րագրով, ուտոպիական չբացահայտվածու­թյամբ, ինքնին բեմադրելի է այնքանով, որքանով որ ըմբռնելի-տեսանելի է բեմական կահա­վորանքի հոգեբա­նական նկարագրով, բայց արդյո՞ք… անբեմադրելի, աբսուրդի առումով, անշուշտ… ենթագի­տակցվող… մանա­վանդ, որ Զանգը` ահազանգ-պատգամի հնչողությամբ է լցնում դատարկ ափսեի /ափսեների/ շրջանակի /շրջա­նակների/ ամայացող ողբերգակա­նու­թյունը:

«Թուղթ Թեսեոսի» թատերգության առասպելային /առասպելածին/ պատումի ընդգրկումներում «արդա­րամիտ ու հզոր արքա» Մինոսի պատմությունն է` դի­տարկ­­ված իբրեւ ինքնաքայքայման սկիզբ, ըստ այդմ, Ա. Արծրունու համար ուշարժան է եղել ոչ թե ժամանակային-պատմական-առասպելյալ անցուդարձը, այլ այնպիսի խնդիրների արծարծումը, որոնց առկայու­թյամբ Լաբիրին­թոսը դիտարկվում է իբրեւ մարդկային պատմության սկիզբ եւ ավարտ խորհրդանշող, տարբեր անցքերում իրադար­ձու­թյուններ ցուցանող հոգեբանական հանդի­սա­վայրեր… Չա­փա­զանց ուշագրավ է կերպարների ընտրությունը ու նրանց միջոցով մտահղացվելիք գործողությունների ծավալման ոչ հանդարտահուն ընթացքը: Բայց ամբողջ խնդիրը Թեսեոսի` «այն հսկայի» լաբիրինթոսի ելքի ճամփան գտնելու խորհրդավորության, մարդկության փրկությունը ազդարարելու մեջ է. «Այն մեծատառ Պատգամ է ուղղված մարդկությանը… բյուրեղանալ, ստեղծել նորը: Միայն գործով… եւ առանց խոսքի…»:

Վերոնշյալ կերպարների ընտրությունը ու նրանց խա­ղար­կելիությունը փորձահմուտ դրամատուրգի համար  հիմնարկեքային նշանակություն է ունեցել, հանրության ամենատարբեր շերտեր, միջավայրեր, հոգեբանություններ ընդգրկող. նրանց միջոցով ու ներգոր­ծունությամբ,- եւ անշուշտ, թվայնացված տպավորա­պաշտություն ստեղ­ծող կողմորոշելիությամբ,- ստեղծվել է գիտակցության հոսքի մի այնպիսի հարաճուն մթնոլորտ, որ իրենց տեսակով ավելի են վերամարմնավորվում` ընդգծելով արծարծված գա­ղափարի /գաղափարների/ համաժամանակայ­նությու­նը: Այսպիսով, քաջածանոթ պատմությունը դրվագազարդվում է` դրամատիկական բնույթ ու ենթա­շերտեր ստանում: /Պրոֆեսորի ու Լիլոյի հպանցիկ սիրո պատմությունը, Ծերունի թիվ 1-ի հորդորները` լաբիրինթոս մտնելու եւ «անծանոթ ճշմարտության» փնտրտուքը, խամաճիկների ճշմարտության որոնման` «ճշմարտու­թյունները իմանա­լու» ցանկությունը, Անտուանի` խամա­ճիկ­ներին /իբրեւ որոշակի պարտավորություններ «կրող­ների»/ իրենց գոյության անհեթեթությունը /երեւի թե ավելորդ անգամ/ հիշեցումը. «Ինչ հրաշալիք… Լաբի­րինթոսը եւ նրան կից Սուրբ Ճգնավորի մենաստանը… այսինքն մի ամբողջություն… Խամաճիկներ, ես ձեզ ճանաչում եմ, տարիներ շարունակ ուսումնասիրել են ձեզ եւ լրտեսել… արբանյակի միջոցով: Ինձ համար դուք միայն բջիջներ եք, որոնք իրենց պարտականություններն են կա­տարում` ստիպողաբար. Դուք ձեր գոյության տերը չեք»: Բայց, ի վերջո ո՞րն է թատերախաղի կիզակետը, այլ խոս­քով` Միտք բանին, եւ դիտարկված իրողությունների ի՞նչ շրջանակում է պատմությունը /առասպելածին ու առաս­պելյալ/ վերախաղարկվում` ընդլայնելով իր ըն­թա­ծիրը նորահնար միկրոդիպաշարեր ներառնում իր մեջ: Արա Արծրունին այնքան անտեսո­ղունակ չէ, որ աչալուրջ հետեւի այս պարագային` դրամայի ընդունված կանոններին, նա թատերգության սկզբով եւ ավարտով զորում է գործողության /գործողությունների/ միասնակա­նություն ու պարզ,- թվացյալ,- համակարգ ստեղծել: Այսինքն, որոշակի համակարգվածության շնորհիվ նա պատճառաբանում է, թե որ կերպարը ի՞նչ հանգա­մանքներում պետք է դրսեւորի իրեն վերապահված Պատգամը: Ամեն մի կերպար իր գործողությամբ է հավասարակշռում մյուս կերպարների հետ ունեցած կապը, դրանով իսկ առավել շոշափելի դարձնում մարդկային գոյության չգոյության իմաստը: Բեմական իրարահաջորդ հակադրությունների խորապատկերի վրա` անհատ եւ հանրություն մերձության բացահայտումը` Հրեշի. կես-մա՞րդ, թե՞ Թեսեոս լինելու հանգամանքով է ինչ որ տեղ պայմանավոր. «Լիլո… Հայելիների փլատակ­ների միջից ես տեսա այլափոխված Թեսեոսին` կես-հրեշ եւ կես… ոչինչ… ոչինչ»: Եւ «Թուղթ Թեսեոսի» ընթերցմամբ ազատագրելու եւ ազատագրվելու գաղափար-հորդորը նախ եւ առաջ գաղափարախոսու­թյուններից` Թաբուլա­ներից եւ Ռազաներից ոչ միայն զերծ մնալու խնդիր է առաջադրում, այլեւ հոգու վերածննդյան ստեղծագործ ոգու, ազատամթությամբ է ուղենշային: Մանավանդ, երբ հակադիր ուժերի բախմամբ` ակնհայտվում է ճշմարտու­թյան երեւույթը.

«Ճգնավոր» - /Ընդվզումով/ Բայց դուք խենթացել եք: Դուք հայհոյում եք Աստծո ստեղծած «Թաբուլա Ռազային, որ մենք հասցրել ենք իր գագաթնակետին.

Երիտասարդ. թիվ 3-րդ - Լռիր դու, խաբեբա: Հազա­րամյակների շարունակ դուք աղավաղել եք մեր միտքն ու հոգին, թունավորել մեր սիրտն ու աչքերը, մենք զրկված ենք եղել ճշմարտություններ տեսնել»: Եւ, բնակա­նաբար, ազատագրվելու այնքան սպասված, եւ երանելի պահը ավելի քան հասունացել էր: Իսկ Անտուանի լիեռանդ կոչը հնչում է ճիշտ տեղին, ժամանակին եւ համբերատար հոգիների համար ավելի քան փրկաբեր է. անշրջանցելի է նաեւ Անտուանի բեմական կեցվածքը. «/Դեպի սրահ նայելով/ «Ազատագրվեք, ազատագրվեք: Ջնջեք ձեր թվերը, մաքրեք ձեր ճակատները եւ վերադարձեք ձեր մաքրամաքուր սկզբին…»: Այսպիսով, «բարձրագույն ազատությունը զուգորդելով ճշտապա­հությանն ու եռանդին» /Պոլ Վալերի/:

… Նպատա­կայնության կանտյան գաղափարը,- ար­վեստի եւ բնության միջեւ ստեղծված-գոյավոր կապի իմաստա­վորումը,- որոշապես զգալի, կիրարկելի է նաեւ Ա. Արծրունու դրամատիկական անդրադարձներում, մանա­վանդ երբ մարդ-բնություն ներդաշն նաեւ հակասալից հարաբերու­թյուն­ներում շոշափվում են գեղարվեստական խնդիրներ, ու այդ խնդիրների լուծման խորապատկերի վրա ընդգծվում են միջավայրի (կամ միջավայրային) այնպիսի հակասու­թյուններ, որոնց կրողը Մարդն է, եւ որոնք անխուսափելի լարվածություն են ստեղծում`

ա. մարդու ներաշխարհում` որտեղ սկզբնավորվում եւ ծավալվում են ողբերգականորեն մարդուն հասանելի իրողություններ, բայց ելման կետերի փնտրտուքը կամա ակամա կախված է մարդու կամքից եւ բանականությունից:

բ. մարդու պարզորոշ պատկերացումներում, երբ առկա է միջավայրն իր նկարագրով.- այլազան բարքեր,  կենսագրություններ եւ այլն,- այդժամ մարդն ինքնահոսի է մատնվում եւ գործում է  ա ն կ ա ս ե լ ի  նորին մեծության բնազդը. Արա Արծրունու պատումներում բնազդի ներմու­ծումը ոչ այնքան մտացա­ծին է, որքան դրամատիկական սկզբունքի ար­ժեւոր­ման ու գիտակցվածության դրսեւորում: Ի վերջո, բա­նա­կանության հոսքի ենթագի­տակցաբար հրամցվող տե­ղա­տվումները որքան որ իրադարձային են, նույնքան էլ իրավիճակային` բնա­վորությունների եւ իրավիճակների հանգուցալուծ­մամբ:

Արա Արծրունին հենց այդ մարդկային իրավ բնույթի տեսանողն է, կերպավորողը, ընթերցողին /հանդի­սատեսին/ արժանացնելով իր դատին մասնակից լինելու առաքելությանը` պատճառի /մտահղացման/ ու արդյունքի /իրականացման/ բացահայտումներով` գեղար­վես­տորեն ամփոփ, արդա­րավճիռ ու անկողմ­նակալ:

 *   Սոկրատեսի աշակերտ Անտիսթենեսը, Մարկոս Ավրելիուսը եւ այլք մարդու ինքն իր հետ հաղորդակցման, ըստ այդմ` խորքային բացահայտման համար կարեւորում էին ինքնազրույցը. այն երկխոսության իմաստավորմամբ առավելս է ընդլայնում կեր­պարի /կերտվածքի/ ուսումնասիրման հնարավո­րությունը, հոգե­զննումը: Ներքին երկխոսության նշանակալիությու­նը զուգահեռ­վում է գործողու­թյունների կառուցման տրամաբանու­­թյանը, մանավանդ, երբ գործողության ամենատարբեր միջադեպեր` զուտ իրադարձային են, պայմա­նավոր բեմական մթնոլորտի անկասելի շիկաց­մամբ:

Արթուր Անդրանիկյան