Յակոբ Կարապենց. Ադամի գիրքը (հատուած վէպից)

Էսքիզներ դիմանկարի համար

Յակոբ Կարապենց

«Սիրելի Արթուր Անդրանիկեան, հաճելի անակնկալ էր նամակդ․ վերջին հաշւով այնքան էլ կարեւոր չէ թէ մեզ կը հրատարակեն թէ ոչ ճշմարիտ գործը հրաբխի պէս կը պայթի եւ իր թէժ լաւայի տակ կը կիզի ամեն տեսակի միջակութիւնների․․․»։

Հակոբ Կարապենցի /1925 – 1994/ ինձ ուղղված նամակներից այս հատվածը մտովի վերապրեցնում է 1989 թվականի այն օրերը, երբ երկու ամիս անց ամերիկահայ գրողը Երևանում էր․ զանգահարեց, հանդիպեցինք։ Ինձ,- հեռակա ծանոթությամբ,- արդեն ծանոթ էր  «Յառաջ» օրաթերթում տպագրված հոդվածներից, ինչպես նաև հետագայում  պարզեցի՝ Իրազեկ ստորագրած տեքստերից․ /արդ, «պատեհ ատենն է» վերջնականապես բացահայտվելու․ 90-ական թվականներին հիշյալ օրաթերթում հրատարակված հեղինակի ով լինելը, նպատակս ամենևին մտավախությամբ չի պայմանավորել այդ գրչանունը ընտրելու համար/։ Հետաքրքիր էր Կարապենցի անդրադարձը․ «Բայց շատ սուր էին, դիպուկ, կարծեմ հայաստանյան թերթերը չէին հոժարի տպագրել, մանավանդ այն մեկը՝ շատ լավ հիշում եմ «Կոտորածն ծառոց» վերնագրով՝ Հայաստանի ծառերի համատարած սպանդին էր վերաբերում»։ Ես շոյված էի։ Արդեն բանավոր թե գրավոր առիթ ունեցել եմ «ինքնագոհ» նշելու, որ տարիներ անընդմեջ «Ազատություն» և «Ամերիկայի ձայն» ռադիոկայանների թղթակից  Յակոբ Կարապենցին  Հայաստանում առաջին անգամ տպագրելու պատիվն ունենալու մասին՝  «Գրական թերթ»-ում՝  «Թե գնաս Հայաստան, Արարատին բարև արա»։ Բայց մեր ծանոթությունը, ստեղծված մտերմությունը այլ հիմքեր ուներ՝ ոգեսնող համախոհություն կար։ «Անծանոթ հոգիներ», «Միջնարար» պատմվածքների ժողովածուները, «Կարթագենի դուստրը», «Ադամի գիրքը» վեպերը կարդացել էի և տպավորվել էր հեղինակի աշխարհընկալումը, հայրենազուրկ հայերի այլաշխարհային, երբեմն ցայտնոտի մեջ, երբեմն էլ հավասարակշիռ պահվածք –կենսակերպը։ Կարապենցը նույնպես տարագրվածների սերնդից էր՝ Պարսկաստանից, բայց ոչ հոգով տարագրված․ «Դժբախտ եղավ մեր սերունդը, ընկանք երկու աշխարհների արանքում։ Չկարողացանք հանդուրժել հինը, իսկ նորը կերտելու համար զեկուցումը չունեցանք։ Մի տեսակ աքսորյալ մեր տան մեջ, մեր հոգիների մեջ»։

Իմ այն կարծիքը, որ դժգոհելու պես պարզեցի իրեն՝ ընդունեց զարմացախառն ժպիտով, ի հարկե չպատասխանեց․ «Կարապենց,- արգելել էր պարոն-ով դիմելը,- ինձ համար երկու նշանակալից գրողներ կան՝ ծագումով պարսկահայ՝ Յարութ Կոստանդեան, Յակոբ Կարապենց, մյուսները՝ առ այսօր ստեղծագործող, որոնցից շատերին ցավոք գիտեմ՝ ավելի քան պարագայական են»։ Մի պահ լռելուց հետո, ասաց․ «Շատ համարձակ ես, Հայաստանում գրական միջավայրի անգամ անդամ լինելն ու համարձակությունը արդյոք հակացուցված չե՞ն»։ Համարձակությունս նոր «փայլ ստացավ», երբ ասացի․ «Ոչինչ չունեմ կորցնելու, գտնելու հույսս էլ զրոյական է»։ Իր խոսքը ինձ ավելի խանդավառեց․ «Այդպես ապրիր, տղաս, ու մի մտածիր որ քո պահվածքով չես ներվելու երբեք, այստեղ գնահատելու այլ չափանիշներ են գործում»։ Մենք զրուցում էինք  «Արմենիա» հյուրանոցի իր սենյակում։ Քիչ անց հարկի հերթապահը ներս մտավ և դիմեց Կարապենցին․ «Պարոն, Ձեզ սպասում են»։ Ելանք բաց պատշգամբ՝ անսպասելի մի տեսարան էր․ մի քանի մեքենաների շուրջ գրողներ, գրականագետներ։ Նրանցից  ամենահանրածանոթը ձայնում է․ «Հակոբ, Իջևան պետք է գնանք»։ Եւ ինձ համար ավելի քան անսպասելի հնչում է,- իսկապես հնչում է,- Կարապենցի ձայնը․ «Ողջույն հայ գրականության ծանր հրետանուն, ժամանակ չունեմ, ափսոս այս երիտասարդին չեք ճանաչում, ուրախ եմ, որ ես ճանաչում եմ»։ Եւ կտրուկ շրջվեց՝ ասելով․ «գնանք»։ Իսկ մեր «գնալու տեղը» երկու քայլ այն կողմ էր՝ իր սենյակը։ Ես գրեթե ամեն ինչից հետաքրքրվում էի, մի քիչ շատախոս էի դարձել․ «Ամերիկյան շուրջպար» պատմվածքների ժողովածուի կերպարներով էի հետաքրքրվում․ արդյոք իրակա՞ն են, մտացածի՞ն, նրանցից շատերի հետ մտերիմ  եղե՞լ է․․․ «Քեզ համար որոշները անմոռանալի կերպարներ են, ճի՞շտ եմ»,  հանկարծ ժպտալով ընդհատեց,- գիտե՞ս, ինձ համար ամենաանմոռանալի կերպարը Դոստոևսկու իշխան Միշկինն է, երբեմն իրեն տեսնում եմ Հառլեմ թաղամասում, երբեմն ամեն տեղ, բայց ոչ Երևանում»։ Ոգևորությունս կրկնապատկվեց, երբ լսեցի Իշխանի անունը, տարիներ առաջ Սունդուկյանի թատրոնում տեսել էի Իշխանին լուսահոգի Լորենց Առուշանյանի գերազանց դերակատարումով, ու ակամա ասցի․ «Կարապենց, ինձ թվում է Իշխան Միշկինը Բիթնիկների նախակարապետն է»։ Մինչև հիմա անկարող եմ հասկանալ, թե ինչու՞ լռեց, երևի մտովի ինչ որ «գործողության» ավարտ, թե սկիզբ էր իրեն մտահոգում, որ ինձ անհայտ մնաց, ինչպես իր մահը Ամերիկայում, ի՞նչ հանգամանքներում՝ միշտ մեզնից հեռու, բայց մեզնով ապրող այդ հայաբուխ հոգին, որ իր կյանքն ավարտեց «անծանոթ հոգիների» միջավայրում։

․․․երբ Հակոբ Կարապենցին հարցրեցի «Ադամի գիրքը» վեպի էջերի օտարագրությունից ընթերցողը մռայլվում է՝ նույնիսկ օտարվում՝ ասաց․ «Եթե չօտարվեր, Կարապենցի գրականությունը ամերիկյան շուրջպար չէր ապրի»։ Իրականում այդ շուրջպարը հայության ոլորապտույտ պարն էր աշխարհի առանցքի շուրջ, առանց որի․․․ Արարատին բարևելու մեր մոլուցքը անկատար կմնար, ինչպես թերավարտ մնաց իմ մեծ բարեկամի՝ «Իր կյանքի երազանքը»․․․ ովքե՞ր վերջին հրաժեշտը տվեցին Հակոբ Կարապենցին, արդյոք նույնքա՞ն սակավաթիվ էին, որքան Նշան Պեշիկթաշլյանին անդենական ճանապարհողները /1972թ․, փարիզյան անձրևոտ մի օր/, ինչի առթիվ Կարապենցը գրեց զայրալից մի հոդված՝ հայ վերջին ամենամեծ երգիծաբանի նկատմամբ ցույց տրված փոքրոգությունից դժգոհ․․․

Արթուր Անդրանիկյան

Յակոբ Կարապենց

Ադամի գիրքը

հատուած վէպից

ԱՌԱՋԻՆ ՄԱՀ, ԵՐԿՐՈՐԴ ՄԱՀ

Ժա­մա­նա­կին, 25-րդ փո­ղո­ցի շր­ջա­կայ­քում մեծ թու­ով հա­յեր էին ապ­րում, այ­սօր նրանք ցրու­ել են վե­րին Ման­հա­թան, մեծ մա­սը գե­տը ան­ցել ու հաս­տա­տու­ել է Քու­ին­զում ու մեր­ձա­կայ այլ արու­ար­ձան­նե­րում: Նու­րե­ա­նի հօ­րա­քոյ­րը ուշ էր Ամե­րի­կա եկել ու մնա­ցել ստո­րին Ման­հա­թա­նում` տե­ղից բնաւ չշար­ժու­ե­լու որոշ­ու­մով: Մօտ էր հա­յոց եր­կու եկե­ղե­ցի­նե­րին ու նրանց կից շա­բա­թօ­րե­այ վար­ժա­րան­նե­րին, ուր հա­յե­րէն էր ու­սու­ցում քսա­նե­րեք տա­րի­նե­րից ի վեր:

Նու­րե­ա­նը իջաւ մե­քե­նա­յից, կէս տնաշ­ար քայ­լեց, ապա կանգ առաւ Եր­րորդ Պո­ղո­տա­յի ու 25-րդ փո­ղո­ցի ան­կիւ­նում: Քիչ առա­ջու­այ մղ­ձաւ­ան­ջը վա­նե­լու լաւ­ա­գոյն մի­ջո­ցը պա­տա­հա­կան որեւ­է խմիչ­քա­տուն մտ­նելն էր: Սա­կայն ին­չո՞ւ էր կանգ­նել իր հօ­րաք­րոջ բնա­կա­րա­նի առ­ջեւ: Չլի­նի՞ ար­դեն սկ­սել եմ ար­մատ­նե­րս որո­նել: Գորշ աս­տի­ճան­նե­րով բարձ­րա­ցաւ եր­րորդ յարկ: Նրան թու­աց, թէ ամեն յար­կա­բաժ­նում կա­ղամբ են եփում: Կա­ղամ­բից առաւ­ել` հնու­թե­ան հոտն էր իշ­խո­ղը, խո­նաւ, մութ, փոշ­ե­թա­թախ հնու­թիւ­նը, որ ամ­բողջ անց­նող սե­րունդ­նե­րի շն­չի հետ կառ­չել էր պա­տե­րին, կա­խու­ել սր­ճա­գոյն առաս­տա­ղից: Հա­յե­րի հետ գնա­ցել էին նա­եւ իտա­լա­ցի­նե­րը, իր­լան­դա­ցի­նե­րը, յոյ­նե­րը, նրանց փո­խա­րէն շէնքն ու փո­ղո­ցը լցու­ել էր սեւա­­մորթ­նե­րով, փա­կիս­տան­ցի­նե­րով, հն­դիկ­նե­րով, վի­էթ­նամ­ցի­նե­րով ու Կենտ­րո­նա­կան Ամե­րի­կա­յի հե­ռաւ­որ կղ­զի­նե­րի զաւ­ակ­նե­րով:

- Ա­դա­մի՜կս,- ջրա­մոյն` բա­ցա­կան­չեց Նու­րե­ա­նի հօ­րա­քոյ­րը` շո­ղի վայր­կե­ա­նա­կան մի շեղբ իջ­նե­լով նրա յոգ­նած աչ­քե­րին:

Նու­րե­ա­նը թեւ­ե­րը բա­ցեց, գր­կեց, համ­բու­րեց ծեր կնոջ թոշ­նած թուշ­ե­րը:

- Հա­լա մի ասա տես­նեմ ինչ­պէ՞ս ես,- ասաց Նու­րե­ա­նը` ան­մի­ջա­պէս զգա­լով, որ հետզ­հե­տէ հե­ռա­նում, մա­րում, մեռ­նում է այդ կի­նը, իր աշ­խար­հաց­րիւ գեր­դաս­տա­նի վեր­ջին կաղ­նին:

- Մի կերպ քարշ եմ գա­լիս, էլի,- պա­տաս­խա­նեց հօ­րա­քոյ­րը` բնազ­դա­բար յար­դա­րե­լով մոխ­րա­գոյն վար­սե­րը,- ին­չո՞ւ նա­խա­պէս չզան­գա­հա­րե­ցիր, որ­պէս­զի զու­գու­է­ի, զար­դա­րու­է­ի քեզ հա­մար:

- Ինձ հա­մար դու միշտ էլ գե­ղե­ցիկ ես, հօ­րա­քոյր,- ասաց Նու­րե­ա­նը` կր­կին կրծ­քին սեղ­մե­լով նրան: Յե­տոյ անդ­րա­դար­ձաւ, որ ստում է, որ ծե­րու­թիւ­նը աւ­եր է գոր­ծել եր­բեմ­նի այդ գե­ղե­ցիկ կնոջ դի­մագ­ծե­րի վրայ: Մար­դիկ կան որ շնոր­հա­լի­օ­րէն, վա­յել­չօ­րէն, ծա­ռի պէս են ծե­րա­նում, մինչ իր հօ­րա­քոյ­րը կար­ծես ինչ որ դիւ­թա­կան չար գաւ­ա­զա­նի հա­րու­ա­ծով յան­կարծ գար­նան ար­շա­լոյ­սից ձմ­րան վեր­ջա­լոյսն է փո­խադ­րու­ել:

- Դու նս­տիր, Ադա­միկ, ես գնամ թէյ պատ­րաս­տեմ,- ասաց հօ­րա­քոյ­րը, մէկ ոտ­քը կա­ղա­լով առաջ շար­ժու­եց, խո­հա­նո­ցի դռա­նը յետ դար­ձաւ, հարց­րեց,- բա­լիկ­ներդ ինչ­պէ՞ս են, Սե­դան գրում է, իսկ Վա­հէ­ից ոչ մի լուր չու­նեմ:

- Վա­հէն Փա­րի­զից քրո­ջը այ­ցե­լու­թե­ան է գնա­ցել Սան Ֆրան­սիս­կօ: Այս գիշ­եր իրենց պի­տի տես­նեմ:

- Սան Ֆրան­սիս­կօ՞ պի­տի գնաս:

- Ա­յո:

- Ի՞նչ է սո­վո­րում Վա­հէն:

- Փի­լի­սո­փա­յու­թե­ան է հե­տեւ­ում:

- Էլ ու­րիշ բան չմ­նա՞ց, որ գնա­ցել է փի­լի­սո­փա­յու­թե­ան պո­չից է բռ­նել,- ասաց հօ­րա­քոյ­րը, այ­տոսկր­նե­րը դուրս ցցու­ե­ցին, կո­պե­րը մթագ­նե­ցին, շր­թունք­նե­րի մի­ջեւ հո­րի­զո­նա­կան կծիկ գո­յա­ցաւ,- տա­րօ­րի­նակ ցեղ է մեր ցե­ղը, հայրդ` նկա­րիչ, մայրդ` դե­րա­սա­նու­հի, դու` գրող, տղադ էլ` փի­լի­սո­փայ, բո­լորդ էլ վե­րա­ցա­կան մար­դիկ, ի՞նչ է, մե՞նք պի­տի փր­կենք աշ­խար­հը, գո­նէ մի հատ գոր­ծա­նա­կան մարդ դուրս գար մե­րոն­ցից, բժիշկ, ատամ­նա­բոյժ, փաս­տա­բան, գո­նէ մի հատ առեւտ­րա­կան, ի՞նչ պի­տի անի փի­լի­սո­փա­յու­թիւ­նը:

- Չ­գի­տեմ, իր որոշ­ումն է,- պա­տաս­խա­նեց Նու­րե­ա­նը, թաշ­կի­նա­կով ճա­կա­տի ու վզի քր­տին­քը սր­բեց: Այս կի­նը բնաւ չի հրա­ժար­ւում իր մայ­րա­պե­տու­թիւ­նից, հե­ռու­ից հե­ռու կար­գադ­րում է բո­լո­րի կե­ան­քը, եթէ թող­նես աշ­խար­հը կը կա­ռա­վա­րի: Հօ­րա­քոյ­րը մտաւ խո­հա­նոց, Նու­րե­ա­նը նս­տեց պատ­կա­ռե­լի բազ­կա­թո­ռին: Բնաւ պի­տի չկար­ծէ­իր, թէ հայ ու­սուց­չու­հու սե­նե­ակ է, ամեն ինչ թանձր ու թաւ­իշ, գու­նա­թափ ոս­կե­գոյն վա­րա­գոյր­նե­րը զս­պել էին դուր­սի լոյ­սը, պարս­կա­կան մուգ կե­ռա­սա­գոյն գոր­գի վրայ թա­ռել էին յայտ­նի չէ Նիւ Եոր­քի ո՞ր հնա­վա­ճա­ռի նկու­ղում մնա­ցած հնօ­րե­այ կա­հոյ­քը, միջ­նա­դա­րե­ա՞ն, վաղ ամե­րի­կե­ա՞ն, թէ Վիկ­տօ­րի­ա թա­գու­հու շր­ջա­նի մնա­ցուկ­ներ, թե­րեւս խառ­նուր­դը այդ բո­լո­րի, բարձ­րա­դիր կաշ­ու­է կոշտ աթոռ­ներ, քան­դա­կու­ած զար­դեր սե­ղա­նի պռունկ­նե­րին, եբե­նո­սե­այ մա­տու­ցա­սե­ղան­ներ, բիւ­րե­ղե­այ ծաղ­կա­ման­ներ ու զա­նա­զան ան­գոր­ծա­ծե­լի սկիհ­ներ, հրմշ­տե­լով իրար, խառ­նու­ե­լով փոշ­ե­թա­թախ հա­յե­րէն գր­քե­րի դէ­զե­րին, այս կի­նը ի՞նչ գործ ու­նի այս­տեղ, ին­չո՞ւ է թո­ղել Պարս­կաս­տա­նի արեւ­ը եւ կուչ եկել Ման­հա­թա­նի այս ան­կա­րե­լի ան­ձաւ­ում:

Հօ­րա­քոյ­րը կից ճաշ­ա­սե­ղա­նի վրայ դրել էր գա­թայ, սեր­կեւ­ի­լի ու ձմե­րու­կի կե­ղեւ­ի մու­րա­բա, յու­նա­կան պա­նիր, կա­րագ, մեղր, հաց ու ձի­թապ­տուղ: Հաս­տա­փոր կա­պոյտ թէյ­նի­կը բե­րել էր Թաւ­րի­զից, ցա­րական օրե­րի վեր­ջին մի վկայ: Նու­րե­ա­նը ախոր­ժա­կով կե­րաւ, իսկ հօ­րա­քոյ­րը մօտ ու մե­կու­սի` զն­նում էր նրան` դէմ­քը կա­րե­կից, դժ­գոհ, ցաւ­ա­գար:

- Այն հրէշ­ը տունդ քան­դեց, խէ­յր չտես­նի անա­մօ­թը,- ասաց նա` յան­դի­մա­նու­թե­ան բա­ժին հա­նե­լով նա­եւ Նու­րե­ա­նին:

<<Հրէշ>>-ն ու <<անա­մօթ>>-ը Մե­լի­նէն էր:

Հօ­րա­քոյ­րը բնաւ չէր ամուս­նա­ցել եւ հաւ­ա­սա­րա­պէս ատում էր բո­լոր կա­նանց, յատ­կա­պէս իր մեր­ձաւ­որ­նե­րի կա­նանց, որոնք ար­ժա­նի չէ­ին Նու­րե­ան ազ­գա­նու­նը կրե­լու: Ին­քը առեւտ­րա­կան Թա­ջիր Յո­վա­կի­մի աղ­ջի­կը, Մե­լիք­նե­րի ան­մի­ջա­կան շա­ռաւ­ի­ղը, Ռոս­տով ու Մեղ­րի, ռու­սա­կան ապ­րանք­նե­րի մէջ մե­ծա­ցած, դիրք ու ֆա­սօն, գրե­թէ ազ­նու­ա­կան, ոչ ոք ար­ժա­նի չէ Ադամ Նու­րե­ա­նի կի­նը դառ­նա­լու, այդ­պէս էլ ասել էր, բայց լսողն ո՞վ է, հի­մա բո­լորն էլ ցրու­ել են, մէ­կը Փա­րիզ, միւ­սը Վի­են­նա, Սա­մու­է­լը Ստոկ­հոլ­մում, շվե­դու­հի է առել, գլխին կպ­նի, Վար­դու­հին Մադ­րի­դում նշա­նու­ել է կու­բա­ցի մի դե­րա­սա­նի, գեր­դաս­տա­նը կո­տո­րա­կու­ել է, տակ­նուվ­րայ եղել, Թաւ­րի­զում մարդ չմ­նաց, ինքն էլ բայ­ղուշ­ի պէս եկել նս­տել է Նիւ Եորք:

Նու­րե­ա­նը ձախ ափով հա­րու­ա­ծեց մի­ջո­ցը, հար­ցը փա­կու­ած է, այլ բա­նե­րի մա­սին խօ­սենք: Հօ­րա­քոյ­րի դէմ­քը շատ էր խոր­շո­մել, ընդ­հա­նուր աւ­ե­րա­ծու­թե­ան մէջ անվ­թար էր մնա­ցել նրա մա­քուր, կո­կիկ քի­թը, ժա­մա­նա­կին որոշ հե­տապն­դող­ներ նրան նմա­նեց­րել էին Գրե­թա Գար­բո­յին, լայն ճա­կատ, շա­գա­նա­կա­գոյն հարթ վար­սեր, լայն զգա­յուն բե­րան, յատ­կա­պէս այ­տոսկր­նե­րը, ոչ թէ ռուս-մոն­ղո­լա­կան լայն բլու­րը, այլ ցցուն բար­ձուն­քը` խո­նաւ­ու­թիւն ցա­նե­լով նրա աչ­քե­րի վրայ: Ին­քը մայր չէր եղել, եղել էր մայր բո­լո­րին: Հի­մա այդ բո­լո­րի վրայ աւ­ե­լա­ցել էր յօ­դա­ցաւ­ը, ցաւ­ը մտել էր ոս­կոր­նե­րի մէջ, դուրս չէր գա­լիս, ծուն­կի ցաւ­ից կա­ղում էր, կորց­րել էր հաւ­ա­սա­րակշ­ռու­թիւ­նը, մի քա­նի քայլը ճիգ էր, ող­բեր­գու­թիւն, սա­կայն պա­հել էր ներ­քին հաւ­ա­սա­րակշ­ռու­թիւ­նը, ոչ, իր տի­րա­պե­տու­թիւ­նը մեր­ձա­կայ եւ հե­ռաւ­որ հո­գի­նե­րի վրայ:

Հօ­րա­քոյ­րի մօտ Նու­րե­ա­նը վե­րա­դառ­նում էր իր տա­րի­քին:

- Թաւ­րի­զի մեր տու­նը ի՞նչ եղաւ,- ասաց Նու­րե­ա­նը:

- Ան­տէր է մնա­ցել:

- ԻՆ­չո՞ւ թո­ղիր Թաւ­րիզն ու Ամե­րի­կա եկար:

- Ի՞նչ իմա­նամ, յի­մա­րու­թիւն, ամեն մարդ Ամե­րի­կա էր գա­լիս, ես էլ եկայ, այն­տե­ղի մէկ օրը չէի փո­խի այս­տե­ղի մէկ տա­րու­այ հետ:

- Բայց այս­տեղ ապա­հով ես,- հե­տապն­դեց Նու­րե­ա­նը:

- Ա­պա­հով ին­չի՞ց:

- Նիւ­թա­կան կա­րի­քից, ես ի՞նչ իմա­նամ, հա­զար ու մի բա­նից:

- Ա­դամ, մե­նակ եմ:

- Ա­մեն տեղ էլ մարդ մե­նակ է:

- Ա­մե­րի­կան մե­նակ­նե­րի եր­կիր է, ոչ ծա­նօթ, ոչ բա­րե­կամ, ամեն ոք իր տունն է քաշւ­ում, եր­բեմն քա­ղա­քա­վա­րու­թե­ան հա­մար մի քա­նի բա­րե­կա­մու­հի­ներ հե­ռա­խօ­սում են, գա­լիս, գնում­ներ կա­տա­րում, սա­կայն նո­րից քաշւ­ում են իրենց տնե­րը: Չեմ մե­ղադ­րում, ամեն մարդ իր ցաւ ու մտա­հո­գու­թիւնն ու­նի, յե­տոյ ճիշտն ասած, հա­ճե­լի չէ մի ծեր ու կի­սա­ան­դա­մա­լոյծ կնոջ ներ­կա­յու­թիւ­նը, մար­դիկ յոգ­նում են:

- Բայց կայ դպ­րո­ցը, քո աշ­խա­տան­քը, մա­նուկ­նե­րը, մա­տաղ սերն­դի հա­յե­ցի դաս­տի­ա­րա­կու­թիւ­նը,- ոգեպն­դե­լու ջանք թա­փեց Նու­րե­ա­նը:

- Իմ էլ մի­ակ մխի­թա­րու­թիւ­նը այդ է, սա­կայն ար­դիւն­քը քիչ է: Շա­բա­թօ­րե­այ պա­րապ­մունք­նե­րով սե­րունդ չի փր­կու­ի, հա­զիւ մի քա­նի բառ են սո­վո­րում ու գնում: Մեզ պէտք են ամե­նօ­րե­այ կա­նո­նաւ­որ դպ­րոց­ներ: Այ­լա­պէս Ամե­րի­կան ճզ­մում, տա­նում է ամեն ինչ:

Վա­րա­գոյր­նե­րի արան­քից լոյ­սի մի գե­րան եկել նս­տել էր հօ­րա­քոյ­րի ձեռ­քե­րի վրայ: Նու­րե­ա­նը նկա­տեց նրա կա­պոյտ երակ­նե­րի ող­բը, կսկ­ծաց սիր­տը: Նա այն­քան էր հե­ռա­ցել իր արե­ան երա­կից, որ այ­լեւս վե­րա­դարձ չկար: Նա գի­տէր, որ այս էլ ան­ցաւ­որ է, որ այ­ցե­լու­թե­ան է եկել շքեղ մի դամ­բա­րան, որ երբ մի օր վե­րա­դառ­նայ ան­տէր պի­տի գտ­նի դամ­բա­րա­նը: Ինչ­պէ՞ս ետ տա­նել ժա­մա­ցոյ­ցի սլա­քը եւ սկ­սել նո­րից, կա՞յ փր­կու­թիւն եթէ նոյ­նիսկ իրե­րը իրենց սկզբ­նաւ­ո­րու­թե­ան վե­րա­դառ­նա­յին: Եղել էր թա­փա­ռա­կան, թա­փա­ռա­կան էլ ծնու­ել էր, թա­փա­ռել էր անն­պա­տակ, տա­րե­րայ­նօ­րէն, առանց հաս­կա­նա­լու դր­դա­պատ­ճա­ռը, հան­դից հանդ, ծաղ­կից ծա­ղիկ, կա­նանց հետ էլ նոյնն էր:

Զել­դան այ­լեւս եօթ սա­րի յե­տեւ­ումն էր: Եկել էր Նիւ Եորք իր նախ­նե­աց ձայնը լսե­լու, մի կերպ հա­ղոր­դու­ե­լու ան­հա­ղոր­դե­լի­ի հետ: Հօ­րա­քոյ­րին մո­ռա­ցել էր: Նիւ Եորք գա­լիս կամ Նիւ Եոր­քից անց­նե­լիս, եր­բեմն հե­ռա­խօ­սում էր, ան­կապ բա­ներ ասում եւ ըն­կա­լու­չը վար դնում: Ար­դէն եր­բեք իր հա­րա­զատ­նե­րին չի սի­րել, ո՞ւմն է սի­րել, չի փոր­ձել, թե­րեւս չի կա­րո­ղա­ցել սի­րել, կա­պանք­նե­րից խու­սա­փել է, այդ կի­նը, իր հօր քոյ­րը, իր կե­ան­քի մի ան­բա­ժա­նե­լի մա­սը, դի­պու­ա­ծա­բար թէ պար­տադ­րա­բար, Նու­րե­ան­նե­րի վեր­ջին մո­հի­կա­նը` մե­նակ, ան­հաս­կա­նա­լի, ան­ձեռնմ­խե­լի, մէկ ոտ­քը գե­րեզ­ման: Նո­րից ձանձ­րա­ցաւ, ու­զեց ել­նել ու գնալ: Գու­ցէ ձանձ­րոյ­թի ակը ինքն էր` Ադամ Նու­րե­ա­նը եւ ոչ թէ այ­լոք: Գու­ցէ բան չու­նէր ասե­լիք, գու­ցէ իրա­կա­նը հօ­րա­քոյրն է իր բո­լոր բար­դոյթ­նե­րով ու ար­տա­ռո­ցու­թիւն­նե­րով, ին­քը լոկ մի տար­բե­րակն է իս­կա­կա­նի, անշ­նորհք պատ­ճէ­նը բնագ­րի, որի հե­ղի­նա­կը չկայ, չի եղել կամ եթէ եղել է, ու­րա­ցել է ամեն ինչ: Յար­կա­բա­ժի­նը թէ­եւ զով էր սա­կայն Նու­րե­ա­նը լո­ղում էր քր­տին­քի մէջ, վեր­ջա­պէս բաճ­կո­նը հա­նեց, քա­կեց փող­կա­պի հան­գոյ­ցը, աւ­ե­լի մտեր­մա­ցաւ այդ կնոջ հետ, որի գո­յու­թիւ­նը մի­ակ շաղ­կապն էր ան­ցե­ա­լի հետ: Մի գլա­նիկ վա­ռեց, մի հատ էլ առա­ջար­կեց հօ­րաք­րո­ջը, երբ լուց­կին մօ­տեց­րեց, ար­ցունք նկա­տեց կնոջ աչ­քե­րին, հարց­րեց:

- Ին­չո՞ւ ես լա­ցում, հօ­րա­քոյր:

- Չեմ լա­ցում, աչ­քերս ջրո­տու­ել են:

- Բայց հե­կե­կում ես:

- Մի­այն ինձ հա­մար չէ, ես էլ չգի­տեմ ին­չո՞ւ:

- Հա­պա ո՞ւմ հա­մար է:

- Չեմ կա­րող ասել:

- Ին­չո՞ւ:

- Չեմ կա­րող ասել, ինձ, քեզ, մեր բո­լո­րի, մեր այս սեւ ճա­կա­տագ­րի:

Նու­րե­ա­նը յան­կարծ զգաս­տա­ցաւ, դար­ձաւ գործ­նա­պաշտ, ստանձ­նեց իր բազ­մա­թիւ եսե­րից մէ­կը, վերգ­տաւ իր խմ­բագ­րի աթո­ռը: Այս մէ­կը յղեց Վաշ­ինգ­տոն Փոստ­-ին. Ներ­քին հա­մա­կար­գա­յին տագ­նապ­նե­րը տար­բեր հա­սա­րա­կար­գե­րում դր­սեւ­որ­ւում են տար­բեր եղա­նակ­նե­րով, տար­բեր տա­րած­քով ու ծաւ­ա­լով,- <<ծաւ­ա­լով>> բա­ռը ջն­ջեց, <<տա­րած­քը>> բաւ­ա­կան է,- Այդ տագ­նապ­նե­րը գա­լիս են մատ­նան­շե­լու, որ հա­սա­րա­կար­գը հա­սել ու բա­խու­ել է իր իսկ ստեղ­ծած սահ­մա­նա­փա­կում­նե­րին, որ այ­լեւս ըն­դար­ձա­կու­ե­լու տեղ չի մնա­ցել, մի հան­գա­մանք, որը յա­րա­գոյ է - ի՜նչ բառ, ան­պատ­ճառ խմ­բա­գիր­նե­րի մռու­թը պի­տի կա­խու­ի - որեւ­է հա­սա­րա­կար­գում: Այդ, ար­տա­յայ­տու­թիւնն է ըն­կե­րա­յին կա­ռոյ­ցի յոգ­նու­թե­ան, եւ աւ­ե­լի լայն առու­մով, կար­գե­րի քայ­քայ­ման, եթէ ոչ բա­ցար­ձակ անկ­ման: Այս­տեղ` Ամե­րի­կա­յում, անց­նում ենք այդ փու­լից, ուր ըն­կե­րու­թե­ա­նը սպառ­նում է ան­կա­ռոյց մի­օ­րի­նա­կու­թիւ­նը, լի­նի այդ տն­տե­սու­թե­ան կամ թէ մշա­կու­թա­յին բնա­գաւ­առ­նե­րում: Այդ գա­լիս է ահա­զան­գե­լու, որ տու­եալ հա­սա­րա­կար­գի զար­գաց­ման կա­րո­ղա­կա­նու­թիւ­նը յա­գե­ցել է, որ սկ­սել է կառ­չել հի­նա­ւուրց, փաս­տու­ած հան­գա­նա­կան­նե­րին, փո­խա­նակ փորձ­նա­կա­նի կամ նո­րի հրա­պա­րակն իջ­նե­լու, թէ­կուզ որ­չափ էլ անո­րոշ լի­նի ար­դիւնքն ու ապա­գան: Այս փաս­տը տես­նում ենք այ­սօր աշ­խար­հի բո­լոր հա­սա­րակար­գե­րում, ուր ներ­քին հա­մա­կար­գա­յին տագ­նապ­նե­րը իրենց բա­ցա­սա­կան ազ­դե­ցու­թիւնն են գոր­ծում քա­ղա­քա­կան, տն­տե­սա­կան, ըն­կե­րա­յին, մշա­կու­թա­յին ու գա­ղա­փա­րա­բա­նա­կան բո­լոր գոր­ծօն­նե­րի վրայ:

- Բայց մենք ի վի­ճա­կի ենք փո­խե­լու մեր ճա­կա­տա­գի­րը,- ասաց Նու­րե­ա­նը:

- Խօսքս մեր ժո­ղովր­դի մա­սին է:

- Դու քո ցաւ­ը թո­ղած, հօ­րա­քոյր, հի­մա եկել մեր ժո­ղովր­դի ցաւո՞վ ես տա­ռա­պում:

- Բայց չէ՞ որ նոյնն է: Ես ի՞նչ գործ ու­նէ­ի այս­տեղ, այս օտար երկ­րում, եւ ինձ հետ շա­տե­րը, դառն է կե­ան­քը: Ադա­միկ, ու­րա­խու­թիւն չկայ…

- Ես կր­կին հա­մո­զու­ած եմ, որ մար­դու ճա­կա­տա­գի­րը իր ձեռ­քումն է,- ասաց Նու­րե­ա­նը, ոչ այն­քան կո­րով ներշն­չե­լու հօ­րա­քոյ­րին, որ­քան անձ­նա­կան յե­նակ գտ­նե­լու մի­տու­մով:

- Ե­թէ այդ այդ­պէս է, հա­պա ին­չո՞ւ դու քո ճա­կա­տագ­րի տէ­րը չես: Կինդ տու­նը թո­ղել գնա­ցել ա, զաւ­ակ­ներդ այս ու այն կողմ, դու էլ քա­ղա­քից քա­ղաք, սա էլ կե­ա՞նք եղաւ, յե­տոյ ինձ խոր ցաւ է պատ­ճա­ռում, որ դու հե­ռա­ցել ես հա­յու­թիւ­նից: Ին­չո՞ւ հա­յե­րէն չես գրում…

- Այդ մէ­կը թող­նենք,- բոր­բո­քու­ած վրայ տու­եց Նու­րե­ա­նը, ոտ­քի ելաւ, սե­նե­ա­կի եր­կայն­քը կտ­րեց, գնաց կանգ­նեց պա­տու­հա­նի առջեւ:

Ռու­սա­կան Յե­ղա­փո­խու­թիւ­նից յե­տոյ Թա­ջիր Յո­վա­կի­մի առեւտ­րա­կան տու­նը փլու­զու­եց, ամեն կող­մից պար­տա­տէ­րեր մէջ­տեղ ելան, առին տա­րին, տա­կը բան չմ­նաց: Յո­վա­կի­մի ձեռ­քից խլե­ցին Վագ­զա­լի ճամ­բի իր համ­բաւ­աւ­որ քար­վան­սա­րան: Նոյն գիշ­ե­րը նրա սիր­տը պայ­թեց: Վար­դու­հին ու իր վեց զաւ­ակ­նե­րը նս­տե­ցին խսի­րի վրայ: Ես դեռ չէի ծնու­ել: Երբ ծնու­ե­ցի, հա­մա­տա­րած աղ­քա­տու­թիւն էր տի­րում Թաւ­րի­զում, այն­պէս որ տա­նե­լի էր չքաւ­ո­րու­թիւ­նը: Տար­բե­րու­թիւնն այն էր, որ կա­յին սո­վո­րա­կան չքաւ­որ­ներ ու նու­ազ չքա­ւ­որ­ներ: Մե­րոնք ազ­նու­ա­կան չքաւ­որ­ներ էին, պա­հում էին եր­բեմ­նի մեծ տան աւ­ան­դոյ­թը: Գի­տէ­իր, որ աչ­քը կուշտ մար­դիկ էին: Տատս կա­րում, կար­կա­տում էր, ուս­ման տա­լիս իր զաւ­ակ­նե­րին: Նրանք մե­ծա­ցան, ամուս­նա­ցան, գա­ցին, տուն տեղ եղան: Ես հա­զիւ էի աչքս բա­ցել, երբ տատս մա­հա­ցաւ, մէկ տա­րի յե­տոյ մայրս մա­հա­ցաւ թո­քե­րի բոր­բո­քու­մից: Մեծ տան մէջ մնա­ցի մե­նակ, մե­նակ էլ մե­ծա­ցայ աղիւ­սա­կերտ մեծ տան մէջ: Ինձ թւում էր, թէ բո­լոր մար­դիկ դժ­բախտ են ծն­ւում, զար­մա­նում էի, երբ բախ­տաւ­որ­նե­րի էի հան­դի­պում: Այդ մի ար­տա­սո­վոր գիւտ էր:

Հօրս հետ իմ կա­պը պա­տա­հա­կան էր: Պապս որոշ­ել էր իր որ­դուն Մոս­կու­ա ու­ղար­կել մեծ մարդ դառ­նա­լու եւ ի նա­խա­պատ­րաս­տու­թիւն այդ մեծ երա­զի, հօրս ջու­թա­կի ու նկար­չու­թե­ան մա­սնաւ­որ դա­սի էր ու­ղար­կել: Երա­զը ան­կա­տար էր մնա­ցել, իսկ հայրս` առանց ար­հես­տի: Ճա­րա­հատ` հայրս նկար­չա­կան արու­ես­տա­նոց էր բա­ցել Թաւ­րի­զի կենտ­րո­նա­կան պո­ղո­տա­յում, իսկ գիշ­ե­րը ջու­թակ էր նու­ա­գում Կոն­տի­նեն­տալ ճաշ­ա­րա­նում: Շա­բա­թա­վեր­ջին էլ դե­րա­սա­նու­թիւն էր անում Ատր­պա­տա­կա­նի Հա­յոց թատ­րո­նում, ի հար­կէ անվ­ճար: Ու­րեմն ես հօրս հան­դի­պե­լու առիթ չէի ու­նե­նում: Դպ­րո­ցից յե­տոյ նկար­չա­տուն էի գնում կա­րօտս առ­նե­լու հա­մար:

Շա­բա­թը մի եր­կու ան­գամ Զու­արթ հօ­րա­քոյրս, այն օրե­րին հա­զիւ քսան տա­րե­կան, գե­ղե­ցիկ ու իդէ­ա­լիստ, որ­բա­նո­ցի իր պա­րապ­մունք­նե­րը մի կերպ դա­սաւ­ո­րե­լով, գա­լիս, լո­ղաց­նում էր ինձ, լու­ա­նում սպի­տա­կե­ղենս, եփում, կար­գադ­րում եւ մի քա­նի ժամ դա­սե­րիս հե­տեւ­ե­լուց յե­տոյ մեկ­նում էր դպ­րոց այլ որ­բե­րի խնա­մե­լու: Եւ հենց այդ­պէս էլ իր ամ­բողջ կե­ան­քը նու­ի­րեց հայ մա­նուկ­նե­րին:

Անա­ռակ էի, անա­ռակ մեծա­ցայ: Բայց անա­ռա­կու­թե­ան ամե­նից պղ­տոր պա­հե­րին ան­գամ մա­քուր ճա­ռա­գայ­թի պէս հօ­գիս ջեր­մաց­նում էր հօրս ու Զու­արթ հօ­րաք­րոջս սէ­րը: Ստա­հակ­նե­րի մէջ էի ըն­կել, սա­կայն ստա­հա­կու­թե­ան ամե­նից տեն­դոտ վայր­կե­ա­նին սլա­քի պէս մէջս ցց­վում էր բա­րու ու չա­րի գի­տակ­ցու­թիւ­նը: Եւ հենց այդ օրե­րին, երբ հա­զիւ տա­սը տա­րե­կան լի­նէ­ի, հան­դի­պե­ցի Գա­բո­յին, իմ առա­ջին ըն­կե­րը, խոշ­որ, թիկ­նեղ, գանգ­րա­հեր մի տղայ, հա­րեւ­ան փո­ղո­ցի ակն­ցի Բաղ­դա­սա­րի որ­դին: Գա­բօն Րաֆ­ֆու <<Խենթն>> էր կար­դա­ցել եւ խեն­թա­ցել: Գիր­քը ինձ տու­եց, կար­դա­ցի, ես էլ խեն­թա­ցայ: Որոշ­ե­ցինք բա­նակ կազ­մել, Հա­յաս­տան գնալ, ազա­տու­ել թուր­քե­րից: Որոշ­ե­ցինք գնանք դառ­նանք պի­ո­ներ:

Այդ երե­կոյ ես ու Գա­բօն բարձ­րա­ցանք մեր կտու­րը: Ասում էին, որ պայ­ծառ օրե­րին, եթէ եր­կար նա­յես, հե­ռու հո­րի­զո­նում կը տես­նես Մա­սի­սը: Նա­յե­ցինք: Նա­յե­ցինք, բան չտե­սանք, յե­տոյ տե­սանք, ոս­կի տե­սանք, բոց ու կրակ տե­սանք, երկն­քից կա­խու­ած մի ջահ տե­սանք:

- Ա­դա­միկ, էն ա, Մա­սի­սը,- ասաց Գա­բօն:

- Ո՞ւր ա…

- Էն կրա­կը որ տես­նում ես, հենց Մա­սիսն ա:

- Հա, հա, տե­սամ, բա գլ­խի ձիւ­նը ո՞ւր ա:

- Այ­տա, փայ­լում ա, չե՞ս տես­նում:

- Ո՞վ ասաւ չեմ տես­նում, քեզ­նից էլ լաւ եմ տես­նում:

Երբ մութն ըն­կաւ, գաղ­տա­գո­ղի մեր կտու­րի պա­տից Մար­կո­սենց կտու­րը իջանք, արեւ­ի տակ չո­րա­ցած չիր ու չա­միչ գո­ղա­ցանք, լց­րե­ցինք մեր գր­պան­նե­րը: Յա­ջորդ օրը հաւ­ա­քե­ցինք մեր ու հա­րեւ­ան փո­ղո­ցի տղա­նե­րին, ջո­կատ կազ­մե­ցինք թուրք լա­կոտ­նե­րին ծե­ծե­լու հա­մար: Թուր­քե­րը մեզ թա­կում էին իրենց թա­ղից անց­նե­լիս: Հի­մա հեր­թը մերն էր: Թաքն­ւում էինք դար­բաս­նե­րի տակ, երբ Հա­մօն սու­լում էր, յար­ձակ­ւում էինք մեր փո­ղո­ցի ծայ­րից անց­նող թուր­քե­րի վրայ: Ռազ­մա­վա­րու­թիւ­նը պա­հան­ջում էր նա­եւ հայ­հո­յանք: Թուր­քե­րից էինք սո­վո­րել: Առանց հայ­հո­յան­քի թուր­քը չի կռ­ւում: Սո­վո­րում էինք լու­տանք­նե­րը առանց նրանց իմաս­տը հաս­կա­նա­լու, իսկ երբ նեղն էինք ընկ­նում, խօսք չէ­ինք գտ­նում, ցու­ցադ­րում էինք մեր վտիտ սե­ռան­դամ­նե­րը: Այդ էլ էինք թուր­քե­րից սո­վո­րել: Ամե­նից մե­ծը Կա­րո­յինն էր: Թուր­քե­րը նա­յում, վա­խե­նում, կար­կա­մում էին: Ակն ընդ ական: Ի հար­կէ, չա­փա­զան­ցու­թիւն­նե­րի մէջ էինք ընկ­նում: Փաս­տօ­րէն, մեր ճա­նա­չած թուր­քը թուրք չէր, այլ թա­թար, ազե­րի, Ատր­պա­տա­կա­նում ծու­ա­րած մե­ծա­մաս­նու­թիւն, որն իրեն փոք­րա­մաս­նու­թիւն էր նկա­տում Պարս­կաս­տա­նում, որոշ չա­փով մեզ հետ բախ­տա­կից: Յե­տոյ մենք նրանց հետ եօ­լա էինք գնում, նրանք մեզ եւ­րո­պա­ցի էին նկա­տում, վէճ ու խն­դիր չու­նէ­ինք: Սա­կայն մենք` փոք­րերս էինք, որ տե­ղի ան­տե­ղի անա­խոր­ժու­թիւն­ներ էինք ստեղ­ծում: Մեզ հա­մար թուր­քը թուրք էր, լի­նի Ազր­բէ­ջա­նում թէ Թուր­քի­ա­յում: Մո­լե­ռանդ բա­ներ էինք:

Գա­բօն մեր մէջ ամե­նից տա­րեցն էր, տաս­նե­րեք տա­րե­կան: Նա փորձառու ռազ­մա­գէտ էր, խում­բը բա­ժա­նում էր մի­աւ­որ­նե­րի, նշա­նա­կում յա­ռա­ջա­պահ ու յե­տա­պահ դիր­քեր, հե­տա­խոյզ­ներ ու­ղար­կում մօ­տա­կայ թր­քա­կան Ահ­րաբ թա­ղը, տու­ե­ալ­ներ կու­տա­կում, եւ երբ պա­հը յար­մար էր, յար­ձակ­ման հրա­հանգ ար­ձա­կում:

Լի­նում էր բռնց­քակ­ռիւ, մա­հա­կակ­ռիւ, իսկ երբ թշ­նա­մի բա­նակ­նե­րը բա­ժան­ւում էին, տե­ղի էր ու­նե­նում քա­րակ­ռիւ, ամե­նից վտան­գաւ­ո­րը, յատ­կա­պէս ամա­ռը մի­ջօ­րէ­ին, երբ տօ­թից թա­ղը դա­տարկ­ւում էր: Գա­բօն ասում էր, թէ պի­տի վար­ժու­ենք, թր­ծու­ենք, որ կա­րո­ղա­նանք մին­չեւ Արաքս հաս­նել: Գե­տի միւս ափը Հա­յաս­տանն էր, կա­նաչ ու ծա­ղիկ, հա­րա­զատ հող ու ըն­տա­նիք, մեր երազ­նե­րի աշ­խար­հը: Որ Հա­յաս­տա­նում չա­սեն թէ` վախ­կոտ ենք: Քար­տէս էինք քաշ­ել` խու­սա­փե­լու աւ­ան­նե­րից ու հան­գու­ցա­յին կէ­տե­րից: Լսել էինք ժան­դարմ­նե­րի անգ­թու­թիւն­նե­րի մա­սին: Պի­տի քայ­լէ­ինք լեռ­նա­յին անց­քե­րով, պա­րե­նաւ­որ­ման հար­ցը յանձ­նե­ցինք շա­տա­կեր Ան­տօ­նին:

Այդ օրե­րին մենք աշ­խար­հի մէջ էինք ապ­րում եւ ոչ թէ աշ­խար­հի վրայ: Մե­զա­նով սկ­սել էր աշ­խար­հը եւ մեզ հետ պի­տի շա­րու­նա­կու­էր աշ­խար­հը: Մա­հը կե­ան­քի գա­գաթ­նա­կէտն էր, հե­րոս էր նա, ով ընկ­նում էր ռազ­մի դաշ­տում, ապա տուն գնում պա­նի­րով լաւ­աշ հաց ուտում: Թաւ­րի­զը սկիզբն էր տի­ե­զեր­քի, Հա­յաս­տա­նի մի թեւ­ը, գնում հաս­նում էր Բաղ­դադ, Մու­սուլ, Կա­պա­դով­կի­ա ու նա­եւ Աթէնք: Արթ­նա­նում էինք սպի­տակ արեւ­ի տակ, կե­ան­քով լց­նում օրը, իսկ երե­կո­­յեան դի­տում մթն­շա­ղի քօ­ղը հո­ղա­կերտ ծու­ռու­մուռ պա­տե­րի վրայ: Ապ­րե­լիք այն­քա՜ն կե­անք կար, որ պա­հը յաւ­ի­տե­նա­կան էր: Այդ­պէս էլ ստեղ­ծու­ել էր աշ­խար­հը, եւ այդ­պէս էլ պի­տի շա­րու­նա­կու­էր: Ամէն ոք ան­մահ էր Թաւ­րի­զում: Մշտն­ջե­նա­կան էին Լի­լաւ­ա­յի Հա­յոց Սուրբ Աս­տու­ա­ծա­ծին եկե­ղե­ցին, Հայ­կա­զե­ան Թա­մա­րե­ան դպ­րո­ցը, տե­սուչ Պա­րոն Ար­մե­նա­կը, ու­սու­ցիչ­նե­րը, փայ­տա­վա­ճառ Խն­կօն, բախ­կալ Հա­սա­նը, ռու­սա­խօս շա­քա­րա­վա­ճառ Իբ­րա­հի­մը, կաթ­նա­վա­ճառ Բաղ­դա­սա­րը, աղ­ջիկ­ներն ու տղա­նե­րը, յատ­կա­պէս Գա­բօն:

Ամեն իրի­կուն երբ մեր թա­ղի ժա­մի զան­գե­րը վայր էին թա­փում իրենց կա­պոյտ տր­տում ղօ­ղանջ­նե­րը, հաւ­աք­ւում էինք մեր բա­կի մի­ակ թթե­նու տակ եւ յափշ­տա­կու­թե­ամբ լսում <<Խենթ>>-ի բազ­մա­զան տար­բե­րակ­նե­րից մէ­կը, որը մի­ան­գա­մայն այլ երանգ էր ստա­նում Գա­բօ­յի երեւ­ա­կա­յու­թե­ան մէջ: Ապո­ղո­նը թող իրենց պա­հեն: Գա­բօն Վա­հագ­նի թոռն էր, նրա ոս­կին ու լոյ­սը, բո­ցա­հեր ու կա­պու­տա­չե­այ, մենք հա­զիւ էինք նրա գօ­տուն հաս­նում: Կեն­դա­նա­կան կիրք կար նրա մկան­նե­րում, վագ­րի պէս ճկուն էր, կար­ծես ինչ որ անե­րեւ­ոյթ ոգի­ներ դաշ­նաւ­ո­րում էին նրա կե­ան­քի կշ­ռոյ­թը, ամ­բող­ջու­թե­ամբ շար­ժում ու լա­րում, մարմ­նի ու մտ­քի մի չտես­նու­ած հա­մա­կար­գու­թիւն, ձայ­նը հն­չեղ, պատ­կեր­նե­րի շատ­րու­ան, ին­քը թէ յօ­րի­նող եւ թէ դե­րա­կա­տար: Գա­բո­յի հետ կա­րող էիր մին­չեւ Չի­նաս­տան գնալ, մէ­կը մա­զիդ չէր դիպ­չի: Դա­սա­րա­նում առա­ջինն էր, կռ­ւում առա­ջի­նը, բա­րե­կա­մու­թե­ան մէջ առա­ջի­նը: Ու­նե­ցա­ծը կը սի­րէր: Շի­տակ աճ­պա­րար էր: Խա­նութ­պա­նի աչ­քե­րին նա­յե­լով գր­պան­նե­րը կը լեց­նէր տանձ, խն­ձոր, ձու, ոտ­քով կը գլո­րէր ձմե­րու­կը մեր տոպ­րա­կի մէջ: Եր­բեմն մենք կը բռ­նու­է­ինք: Գա­բո­յին ոչ մի գն­դակ չէր հաս­նի:

Յու­նիս մէ­կը մեր ար­շաւ­ան­քի օրն էր, Հա­յաս­տա­նը սա­րե­րի ու դաշ­տե­րի այն կողմն էր: Նա­խորդ օրը պա­տե­րազմ բռն­կեց: Ծրագ­րու­ած չէր, բայց պա­տա­հեց: Եւ շար­ժա­ռի­թը ես եղայ: Իրա­կա­նում ես չէի, այլ Յաս­մի­կը: Իրա­կա­նում Յաս­մի­կը չէր, այլ Հայ ազ­գի պա­տիւ­ը: Այս­պէս թէ այն­պէս, առաւ­օ­տե­ան գնա­ցել եւ Նո­րի­կին էի սպա­սում հայ­կա­կան ու մահ­մե­դա­կան թա­ղե­րը մի­մե­ան­ցից բա­ժա­նող նեղ­լիկ խաչ­մե­րու­կի վրայ, երբ նկա­տե­ցի, որ թուրք մի լա­մուկ պա­տին է հրել Սա­ղա­թե­լենց Յաս­մի­կին եւ փոր­ձում է ճան­կել նրա զիս­տը: Յաս­մի­կը ինձ տա­րե­կից էր, սա­կայն ար­դէն իսկ լե­ցուն ու վար­դա­գոյն թա­փան­ցիկ շո­րեր ու­նէր հա­գած: Յաս­մի­կը ճչաց: Ես, որ ամե­նից վտիտն էի մեր խմ­բում, չի­մա­ցայ թէ ինչ կա­տա­րու­եց ինձ հետ: Մի ակն­թարթ մի­այն տե­սայ թշ­նա­մուս: Կեղ­տոտ խոշ­որ մի բան էր, մսա­վա­ճա­ռի աշ­կերտ, արիւ­նոտ, իւ­ղոտ, ահա­գին դա­նա­կը գօ­տուց կախ: Եւ այ­նու­հե­տեւ հա­զար ու մի զս­պա­նակ­ներ ար­ձա­կու­ե­ցին, մանր ոսկ­րոտ բռունցք­նե­րիս տա­րա­փի տակ - աջ ու ձախ, վեր ու վար - պղ­տոր­ւում էր թուր­քի դէմ­քը, դար­ձաւ արիւն­լու­այ, այն­տեղ ուր աջ աչքն էր, մի զզու­ե­լի խո­ռոչ գո­յա­ցաւ, մսի մի կտոր կա­խու­եց այտն ի վար, դի­մա­ցի­նիս արիւ­նը ցայ­տեց դէմ­քիս, բա­զուկ­նե­րիս, հա­գուստ­նե­րիս վրայ: Եթէ կանգ առ­նէ­ի, կո­րած էի, նա ինձ մի վայր­կե­ա­նում կը յօշ­ո­տէր: Յան­կարծ թուր­քը ոռ­նաց, ու տագ­նա­պա­հար փա­խաւ` շա­րու­նակ աղա­ղա­կե­լով` <<Մու­սուլ­ման­նե՜ր օգ­նու­թե­ան հա­սէք, հա­յե­րը ինձ սպա­նե­ցին>>: Յաս­մի­կը ան­յայ­տա­ցել էր: Վա­խից ես էլ պուկս դրե­ցի, հեւ­աս­պառ տուն հա­սայ, դռան զոյգ նի­գե­րը ամ­րաց­րի, ուղ­ղա­կի նկուղ մտայ, դու­ռը ամուր կող­պե­ցի ու սրտ­խառ­նուք ու­նե­ցայ: Ամ­բողջ մարմ­նով դո­ղում էի, շն­չակ­տուր, օր­հա­սա­կան: Չէի կա­րո­ղա­նում պա­տա­հա­ծը տե­ղաւ­ո­րել մտա­պատ­կե­րիս շր­ջա­նա­կի մէջ: Բռունցք­ներս ու­ռել, կապ­տել, ցաւ­ում էին, արիւ­նը լեր­դա­ցել էր մատ­նե­րիս արան­քում, արիւ­նոտ էին բա­զուկ­ներս, կուրծքս, ամա­ռա­յին դե­ղին շա­պիկս: Մսա­գոր­ծի կա­խու­ած աչ­քը շա­րու­նակ ճոճ­ւում էր դէմ­քիս առ­ջեւ: Պի­տի լու­ա­ցու­ել, մաք­րու­ել, փո­խել հա­գուստ­ներս:

Յան­կարծ հա­սու­նա­ցել էի, վաղ պա­տա­նե­կու­թիւնս մնա­ցել էր հե­ռու­նե­րում: Րաֆ­ֆի, Թու­մա­նե­ան, Աղա­յե­ան, Պռօշ­ե­ան մնա­ցել էին դա­սա­րան­նե­րում: Մնա­ցել էի մե­նակ իմ նախ­նա­կան բնազդ­ներիս հետ, որ­չափ վայ­րե­նի են մա­նուկ­ներն ու պա­տա­նի­նե­րը, մա­քուր ու վայ­րագ: Նա­խա­մարդ: Եթէ չզար­նես, կը զար­նեն քեզ, եթէ չս­պա­նես, կը սպա­նեն քեզ, ու սար­սափն ու հա­ճո՜յքը արիւ­նի, թշ­նա­մու ընկր­կումն ու տա­պա­լու­մը, հո­ղի ու­ժը մկան­նե­րիդ մէջ, յաղ­թա­նա­կի ար­բե­ցու­ցիչ բոյ­րը, Հայկ ու Բէլ, Աւ­ա­րայր, Կար­միր Վար­դան, ես իմ գլ­խի տէ­րը պի­տի լի­նեմ: Ու­ժը իրաւ­ունք է: Մսա­գոր­ծը Յաս­մի­կին դէմ էր տու­ել պա­տին, փոր­ձում էր վար­տի­քը ցած քաշ­ել: Չգի­տէր ին­չո՞ւ, բայց գի­տէր, որ այ­լեւս չէր կա­րող ապ­րել: