«Արժեր անցնել այս երկար ճանապարհը»․ հարցազրույց Նարինե Գիժլարյանի հետ

Թարգմանիչ Նարինե Գիժլարյանի հետ զրուցել ենք Նարինե Աբգարյանի՝ նրա թարգմանությամբ լույս տեսած «Զուլալի» գրքի, իր անցյալի, գրականության և ապագայի մասին։

Մեր զրույցը թերևս սկսենք վերջից․ թարգմանեցիք «Զուլալի»-ն։ Հետահայաց նայելով այդ գրքին, նրա հայերեն թարգմանությանը, թարգմանչական աշխատանքներին՝ ի՞նչ կասեք։

Բոլոր թարգմանիչներն էլ ապրել են գրքի թարգմանությունն ավարտելու երանությունը։ Առհասարակ գեղարվեստական երկ թարգմանելիս դու ասես երկու մարդ լինես։ Գրողի մտքերն ես շարադրում՝ թեկուզ այլ լեզվով, ու ասես նույնանում գրողի հետ։ Միևնույն ժամանակ ստեղծագործությունը վերարտադրում ես քո մայրենի լեզվով, ասել է թե՝ նորովի։ Կարելի է ասել՝ վերստեղծում ես վեպը։ Հայ թարգմանիչներս օտար գրողին հայերենացնում ենք, իսկ օտարալեզու հայ գրողներին թարգմանելիս՝ նրանց հայացնում։ Դե որ երկու մարդ ես քեզ զգում, կրկնակի ուրախություն ես ապրում գործն ավարտելիս։ Ընդհանրապես ինձ ամենաշատը դուր է գալիս էն պահը, երբ թարգմանիչը ոգևորված հայտարարում է, որ ավարտեց նոր երկի թարգմանությունը, ու հատկապես՝ երբ պատմում է, թե ոնց է աշխատել այդ երկի վրա, ոնց է տքնել կամ առանց խոչընդոտների, դյուրությամբ աշխատել, ինչ բացահայտումներ է արել, որ արտահայտությունների հայերեն հաջողված համարժեքներն է գտել, ինչ ապրումներ է ունեցել և այլն։ Հիմա էդ նույն տրամաբանությամբ լավ կլիներ, որ ես էլ խոսեի էդ ամենի մասին, բայց ավաղ չեմ կարող, որովհետև երևի թե դա պիտի արվեր հենց ավարտելու պահին, ու ինչու չէ՝ սրտի թելադրանքով։ Իսկ երբ որոշակի ժամանակ է անցնում, արդեն էդ մանրամասներն աննշան են դառնում, մոռացվում, ու հիշվում է պատմությունը թել առ թել, բառ առ բառ, մանրամասն-մանրակրկիտ վերարտադրելու պահը միայն։ Այդուհանդերձ, հետահայաց նայելով «Զուլալի»-ի իմ թարգմանությանը, կասեմ, որ գոհ եմ իմ աշխատանքից։ Կարծում եմ՝ հեղինակի ասելիքը լիովին տեղ եմ հասցրել։

Ասում են՝ թարգմանչի աշխատանքը բազմակի դժվարանում է, երբ պիտի թարգմանի հեղինակի մայրենի լեզվով։ Ինչպիսի՞ն էր աշխատանքը հայերեն իմացող, նրա նրբերանգները բավական լավ զգացող Նարինե Աբգարյանի հետ։

Հեղինակին իր մայրենի լեզվով թարգմանելը բացառիկ պահ է իրոք, երևի ամենանուրբ պահը։ Որ մի քիչ պաթետիկանամ, կասեմ նաև՝ «ամենաողբերգական պահը», բայց չեմ պաթետիկանում։ Իրականում թարգմանությունն ինքին բազմակի դժվար բան է՝ անկախ ամեն ինչից․ բարդ, պատասխանատու, հազար ու մի հմտություն պահանջող աշխատանք։ Որպես թարգմանիչ՝ ինքդ էլ լավ գիտես, Արեգ ջան։ Իհարկե, շատ դժվար է, երբ հեղինակը քաջ գիտի էն լեզուն, որով թարգմանվում է, առավել ևս, երբ դա իր մայրենի լեզուն է։ Մյուս կողմից էլ, երևի թե նման թարգմանությունը ավելի բա՞րձր է գնահատվում, քանի որ ստացել է հեղինակի «կանաչ լույսը»` հեղինակի դրվատանքին է արժանացել։ Ինչևէ, էս հարցում մի նրբություն կա։ Տեսեք, օրինակ Միլան Կունդերան․ չեխ գրող, որ չեխերենից հետո սկսեց գրել ֆրանսերեն ու իրեն ֆրանսիացի գրող հռչակեց։ Հետո վերանայեց իր ավելի վաղ գործերի ֆրանսերեն թարգմանությունները։ Ու հիմա նրա բոլոր գրքերի ֆրանսերեն տարբերակները համարվում են բնօրինակներ։ Կամ Նաբոկովը։ Ինքն է ռուսերեն թարգմանել իր «Լոլիտան»։ Նրան այնքան էլ հեշտ չի տրվել իր անգլերեն վեպը հարազատ լեզվով թարգմանելը, գրողը ստիպված է եղել մի շարք խոչընդոտներ հաղթահարել ու, ի վերջո, բոլորովին նոր ստեղծագործություն է գրել․ անգլերենն ու ռուսերենը իրարից զգալիորեն տարբերվում են։ Այս գրողները հիանալի տիրապետել են երկու լեզվին էլ․ ընդ որում, երկրորդ լեզվին՝ մայրենի լեզվի պես։ Նման օրինակներ էլի կլինեն, իհարկե, այս պահին այսքանը հիշեցի։ Ինչ վերաբերում է Նարինե Աբգարյանին, նա ինքը բազմիցս խոստովանել է, որ հայերեն գրական լեզվին լավ չի տիրապետում, այսինքն այս երկու լեզուն՝ ռուսերենն ու հայերենը, որպես գրական, գրականության լեզու, համազոր չեն նրա համար։ Իհարկե, փայլուն հասկանում է հայերեն, զգում է նրբերանգները, սակայն հայոց լեզվի արտահայտչաձևերին և այլ «գրական հնարքների» բավարար չափով չի տիրապետում, ինչը նրանից չի էլ պահանջվում, այլապես կամ ինքն իր գործերը կվերաթարգմաներ, կամ էլ հենց հայերեն կգրեր։ Եվ իսկապես, գրողի խնդիրը չէ թարգմանչական աշխատանքի նրբերանգներին ծանոթ լինելը։ Թարգմանիչն է պարտավոր գրողի ստեղծագործության, ոճի նրբերանգներին ծանոթ լինել, եթե ոչ՝ անգիր իմանալ։ Այս երկար շարադրանքն արեցի նրա համար, որ ընդամենը ընդգծեմ․ ես աշխատել եմ ոչ թե Նարինե Աբգարյանի, այլ նրա տեքստի հետ։

«Զուլալի»-ի գրեթե բոլոր պատմվածքներում կինն է, նրա ճակատագիրը, որը, ինչպես հեղինակն է ասում, բոլոր ժամանակներում էլ օշինդրից դառն է եղել։ Զուգահեռ Աբգարյանը կարծես ցավով ասում է՝ կնոջ բաժինն իր ամուսինը չէ, այլ՝ երեխաներն ու ծերերը։ Ինչպե՞ս դուրս գալ այս փակուղի-շղթայից։

Գերմանացի գրող, գրականության պատմաբան Վոլֆգանգ Մենցելը գրել է, թե մի հայելին ավելի կարևոր է նախնիների դիմանկարների մի ամբողջ պատկերասրահից։ Գուցե սա կարելի է համարել այդ փակուղուց դուրս գալու բանաձև։ Բառացիորեն եթե վերլուծենք, ծանր ճակատագրով կանայք հայելուն նայելու ժամանակ իսկ չունեն, սեփական անձը հաճախ հենց իրենք են ստորադասում՝ հանգամանքների բերումով։ «Զուլալի»-ում Մայրանուշն է, չէ՞, ինքնամոռաց խնամում ուրիշի երեխաներին, փորձում նրանց գոնե մի փոքր մայրական ջերմություն, օջախի զգացողություն տալ։ Բայց մի՞թե դա էր նրա երազած կյանքը, նրա կյանքի նպատակը․․․ Միգուցե բանալին ինքդ քեզ գոնե մի քիչ սիրե՞լն է, քեզ գոնե մի փոքր խնայե՞լը։ Թեև Աբգարյանի հերոսները դրան էլ են բախվում, օրինակ ««Փերի» գեղեցկության սրահ»-ում հենց դա չի ներվում հերոսուհուն․ համայնքից տարբերվելը, համայնքի կյանքով չապրելն ու դրա կանոններին չենթարկվելը։ Չէ՞ որ «համայնքը զորավոր է», համայնքի վրեժը՝ ավերիչ։ Հա, ասեմ, որ էս Մենցելն, ի դեպ, պատահական մարդ չի։ Հայնեի, Գյոթեի քննադատ Մերցելը 18 հազար հատորանոց գրադարան է ունեցել, որը նրա մահից հետո Ստրասբուրգի համալսարանին է անցել։ Բայց մենք շատ ավելի հզոր հեղինակություն ունենք։ Մեզ ավելի լավ հասկացած, ճանաչած գրող։ Ու նա՝ Հրանտ Մաթևոսյանը, ասում է․ «Որդին հարսինն է, աղջիկը՝ փեսայինը. շաղ են գալիս, տանը մնում ես մենակ: Ամեն մեկը իրենը գտնում է, քոնը՝ քո մարդն է: Քառասուն տարեկան կորցրիր, թե ութանասուն՝ ամենամեծ կորուստդ է: Զավակները հայր են կորցնում, հարսները սկեսրայր են կորցնում, թոռները՝ պապ, իսկ դու Քեզ ես կորցնում, քանզի ոչնչի պետք չի լծի կենտ եզը: Քանզի դու նրա հետ եզ էիր ու գութան էիր քաշում»։

Գրքի հերոսներից մեկը հաճախ է փնտրում իր մանկության հոտերը․․․ ու չի գտնում։ Ի՞նչ բույր ունի Ձեր մանկությունը։

Իմ Տավշո աշխարհի։ Գյուղի, մաքրության, թարմության, ազնվության․․․ Ուրցի, դաղձի, վարդավառի ցողաթաթախ վարդի ու «վրթիվերի ծաղկի»՝ սրոհունդ-արևքուրիկի․․․ Հնձած խոտի, արտի, ցորենի ու ցողուշաղի․․․ Մեր քարաշեն փռի նոր թխվող հացի, մեղուների բզզացող ձայներին խառնված նոր-նոր մուրաբա դարձող մոռ ու մոշի․․․ Հոնի, սալորի, տանձ ու խնձորի, «ջեջի»՝ ապագա օղու ու գինու խմորվող հումքի․․․ Ու էն մնացածը՝ Նոր տարին՝ իր բոլոր բույրերով, և այլն, և այլն։ Մանկությունս մանկության հոտ ունի մի խոսքով․․․ Ճիշտ է, ես էլ Նարինեի պես հիմնականում մթերքի հետ զուգորդեցի բույրերը, բայց իմ մանկության տպավորություններն ավելի շատ պատկերավոր են, քան բուրավետ։ Ու ես ամենուրեք գտնում եմ դրանք իմ երկրում։ Չարենցի բառերով՝ «Երկիր արևի՜, գինո՜ւ, երգի՜ — / Եվ մտքի՜, ոգո՜ւ բեղուն բերքի…»։ Մանկությունը՝ փախչող, անհետացող, կորսվող մանկությունը սրընթաց հեռանում է, հետևից չես էլ հասնի, ու անսահման թախծով ես լցվում, երբ ինչ-որ մի բան հեռավոր մանկության զուգորդումներ է առաջացնում։ Էս վերջին անգամ նման զգացողություն առաջացրեց ընկերներիցս մեկի համացանցում տեղադրած՝ ծննդավայրիս՝ շամշադինյան լուսանկարների շարքը․ մշուշի մեջ կորած արտ ու դաշտեր, ասլար կոչվող բույսը, գուցե և սարի սմբուլը․․․․ Էդպես էլ մեկնաբանեցի գրառումը․ «Մառախուղը․․․ Սիրտս ճմլվեց կարոտից»։ Այ էդպիսի բան է մանկությունը։

Մի առիթով ասել եք՝ լավ ընթերցող եմ։ Ե՞րբ և ինչպե՞ս եք բացահայտել ընթերցանության հրաշքը։

Օ՜, դա շատ երկար պատմություն է։ Նոր-նոր էի սկսել կարդալ, մանկական նկարազարդ գրքեր էի կարդում։ Նախքան դա՝ իմ մանկության ամենավառ հիշողությունը «Հազարան բլբուլը» պատկերազարդ հեքիաթն է, որ դեռ առաջին դասարանում կարդաց  ուսուցչուհիս․ ամեն օր մի հատված։ Աշնան չքնաղ օրեր էին, էդ հեքիաթի տպավորության տակ քայլելով տուն էի գալիս գյուղական ճանապարհով ու ինձ հեքիաթում զգում։ Հետո իմացա՝ Ստեփան Զորյանի հեքիաթն է, ու գրքի էդ նույն հրատարակությունից ձեռք բերեցի մի քանի օրինակ։ Ի՛մ կարդացած առաջին ամենատպավորիչ գիրքը «Բժիշկ Այբոլիտն» էր՝ մանկական, պատկերազարդ, գերող։ Էդ ժամանակներից է սկսվել գրքի հետ մտերմությունս։ Միշտ շատ եմ սիրել հեքիաթների ժողովածուներ․ «Գունագեղ քարերի սարը», «Տասներկու ամիսը», «Երեք նարինջը», դե բնականաբար դասական հեքիաթագիրների գրքերը։ Կառլսոնին ու Մերի Փոպինսին եմ բացահայտել։ Ամեն տարիքում անթիվ-անհամար բացահայտումեր եմ արել։ Սարոյանն է շատ մեծ ազդեցություն գործել աշխարհայացքիս ու գրական ճաշակիս վրա, գիտաֆանտաստիկ գրականությունը․․․ Էլի մանկությունից, մանկական գրքերիցս եմ խոսում, որովհետև մարդուն հատկապես փոքր տարիքում կարդացած գրքերն են ձևավորում։ Ժամերով կխոսեմ գրքի հետ իմ ընկերության մասին։ Էդ թեմայով էլ մի ուրիշ հարցազրույց կանենք (ծիծաղում է, հեղ․)։

Ի՞նչն է մեզ պակասում հիմա։

Իրականության զգացումը։ Ամեն ինչ ըստ էության գնահատելու շնորհքը, ջանքը, կարողությունը։ Բարությունը, շիտակությունն են պակասել։ Ձևականությունը, կեղծիքը՝ շատացել։ Դրա համար էլ աշխարհով մեկ ես լինում, երբ մարդկայնության կզղյակներ ես գտնում։ Ու գնահատում ես, փայփայում համախոհներիդ, միջավայրդ, ընկերներիդ, պահում, փայփայում ես մարդկայնության ամենաչնչին նշույլներն անգամ՝ Ճիշտ Սարոյանի ասածի պես։ Էն որ Զավեն Բոյաջյանի թարգմանությամբ ասում է՝ «Ամենուրեք փնտրիր բարին ու հենց հայտնաբերես, հանիր լույս աշխարհ իր թաքստոցից, թող բարությունը լինի անկաշկանդ և չամաչի ինքն իրենից: Աչքի լույսի պես պահիր, փայփայիր մարդկայնության ամենաչնչին նշույլներն անգամ, քանի որ դա է ընդդիմանում մահվանը, թեև անցավոր է: Ամեն ինչի մեջ գտիր լուսավորը, այն ինչ չի կարող արատավորվել․․․»։ Ու էդպես՝ ամբողջ հատվածը էստեղ կմեջբերեի՝ «Քո կյանքի ժամերը» պիեսի ամբողջ նախաբանը․ ախր շատ լավն է։

Ըստ Ձեզ՝ մեր օրերի մարդու խնդիրներին ու ցանկություններին գրականությունը կարողանո՞ւմ է պատասխանել։

Ես գրականությունն էնքան եմ սիրում, որ հաճախ ինքս եմ կտրվում իրականությունից։ Չգիտեմ էլ՝ պե՞տք է, որ գրականությունը պատասխանի որևէ մեկի, հասարակության, հանրության խնդիրներին ու ցանկություններին։ Կամ համապատասխանի։ Կամ լրիվ հակառակվի։ Դե գրականությունն ինքն էլ տարբեր խնդիրներ է հետապնդում։ Դրա համար էլ տարբեր ժանրեր, թեմաներ, մոտեցումներ կան։ Գրականության էս ահռելի ծովում հաստատ շատ խնդիրներ ու ցանկություններ կբավարարվեն, ինչ խոսք։ Իսկ հետաքրքիր է՝ մենք համապատասխանո՞ւմ ենք գրականության խնդիրներին ու ցանկություններին։ Մենք հասցնո՞ւմ ենք գրականության հետևից գնալ, մենք հասնո՞ւմ ենք գրականության հետևից․․․

Աբգարյանն ասում է՝ երջանկությունը կարոտից սահմանազատող ակնթարթը կարճատև է։ Մեզ շատ քիչ ժամանակ է տրված՝ սքանչելին զգալու համար, և շատ ավելի ժամանակ՝ այն կարոտելու․․․ Հասցնո՞ւմ եք կյանքի արագության մեջ զգալ սքանչելին, ոչ թե հետահայաց կարոտել։

Ֆրեդերիկ Բեգբեդերի գրած իմ սիրելի՝ «Նախնական ամփոփում աշխարհավերջից հետո» գրքում այ հենց քիչ առաջ կարդացի էս տողերը․ «Ինչ-որ մեկն ասել է, թե մշակույթն այն է, ինչ մնում է, երբ ամեն ինչ մոռացության է մատնվում։ Ճիշտ չէ։ Բայց սա երջանկության լավագույն սահմանումն է։ Երջանկությունը հենց այն բոլոր փոքր բաներն են, որոնք միտդ են գալիս, երբ ոչնչի մասին չես մտածում»։ Ոնց որ ես գրած լինեմ, ազնիվ խոսք։ Էս գիրքն ամեն անգամ կարդում եմ ինչպես առաջին անգամ։ 100 էսսե է Բեգբեդերի վրա ազդած 100 գրքի մասին։ Ինչ երանություն, չէ՞։ Ուրեմն էս գիրքն էլ երջանկության էդ փոքր բաներից է, «Հույս չունենաք, թե կազատվեք գրքերից»-ն էլ։ Ու էդպիսի լիքը գրքեր ու փոքր երջանկություններ։ Էնպիսի սիրուն բառեր են, ի դեպ․ երջանկություն, կարոտ, ակնթարթ, սքանչելի, ժամանակ, զգալ։ Քանի որ էս բոլոր բառերը թախիծ են ծնում, թախիծն էլ ավելացնենք էդ ցանկին ու երջանկության բյուր ակնթարթներ ապրենք։

Ստեղծագործական ինչպիսի՞ փուլում եք այժմ։ Ի՞նչ նորություններ սպասի ընթերցողը։

Ինձ շատ դուր եկավ «ստեղծագործական փուլ» ձևակերպումը։ Դե թարգմանելն էլ ստեղծագործել է, մանավանդ գրական թարգմանությունը։ Գիրքը մի այլ լեզվի փոխադրելը համարյա հեղինակին հավասար ստեղծագործել է, թող ինձ ներեն հեղինակները (ծիծաղում է, հեղ․)։ Ի դեպ, ինձ թվում է՝ թարգմանիչների հարցում Նարինե Աբգարյանի բախտը բերել է։ Նրա գործերի՝ բոլոր լեզուներով թարգմանությունների մասին դրվատանքի խոսքեր շատ կան։ Բոլորովին վերջերս «Մանյունյա»-ի ուկրաիներեն թարգմանությունը կարդացած մի ընթերցող էլ հիացած իր տպավորությունն էր պատմում։ Ինչ վերաբերում է նորություններին, դրանք կուրախացնեն Նարինե Աբգարյանի երկրպագուներին։ «Մանյունյա»-ի եռահատորն է հրատարակվում։ Առաջինը արդեն վերահրատակվել է՝ շատ սիրուն կազմով ու ձևավորմամբ։ Սպասեք երկրորդին ու երրորդին։ Առաջին անգամ կհրատարակվեն իմ թարգմանությամբ «Մանյունյա» եռագրության երկրորդ ու երրորդ մասերը։ Այլ նորություններ էլ կլինեն, իհարկե։ 

Հիշենք «Զուլալի»-ի վերջը․ «Հանուն նրանց հետ հանդիպման արժեր անցնել այս ամբողջ երկար ճանապարհը․․․»։ Երբ անցնեն տարիներ, կասե՞ք՝ արժեր անցնել այս երկար ճանապարհը։

Կուզեի՝ էդպես լիներ։ Կուզեի էդ երկար ճանապարհն անցնել էնպես, որ հիշելու բան ունենայի, պատմելու բան ունենայի, չզղջայի ու չամաչեի ապրածս օրերի համար։ Սարոյանն ասում է, չէ՞․ «Կյանքիդ ժամերն ապրիր այնպես, որ այդ քաղցր ժամերին ոչ քեզ, ոչ էլ կողքիդ ապրողներին չդիպչեն ապականությունն ու մահը»: Ու մեկ էլ՝ «Կյանքիդ ժամերն ապրիր այնպես, որ քեզ բաժին ընկած ժամերին չավելացնես աշխարհի վիշտն ու տառապանքը, այլ ժպիտով ընդունես նրա անսահման լույսն ու խորհուրդը»:Հետո գիտե՞ս՝ փոքր ժամանակ ինձ վրա մեծ տպավորություն էր գործել նաև Նիկոլայ Օստրովսկու «Ինչպես էր կոփվում պողպատը» հաստափոր գիրքը։ Էն ժամանակ դա պարտադիր գրականության ցանկում էր, ռուս գրականությունից էլ հատվածներ էինք անցնում ու երկու լեզվով անգիր գիտեինք էս տողերը․ «Մարդու ամենաթանկ բանն իր կյանքն է։ Կյանքը մարդուն տրվում է մեկ անգամ, և պետք է այնպես ապրել, որ չտառապես աննպատակ ապրած տարիների համար, որ ստոր անցյալի ամոթը չայրի քեզ, որ մեռնելիս կարողանաս ասել`ամբողջ կյանքս ու բոլոր ուժերս տվել եմ աշխարհում ամենահիանալի բանին` մարդկության ազատագրմանը։ Եվ պետք է շտապել ապրել։ Չէ՞ որ հիմար հիվանդությունը կամ որևէ ողբերգական իրադարձություն կարող են ընդհատել այն»: (Մեջբերումն էնքան էլ բնագրային չի): Ու էդպես էլ ապրում եմ կամ փորձում եմ ապրել։ Ու հա, պիտի որ էդպես լինի․ պիտի որ տարիների հեռվից ասեմ՝ արժեր անցել այս երկար ճանապարհը։

Զրուցեց Արեգ Բագրատյանը