Էդգար Մորեն. Երկու հումանիզմ

Արևմտյան քաղաքակրթությունում հումանիզմը ձեռք է բերել երկու հակասական դեմք: Առաջինը մարդու կիսաաստվածացումն է՝ ուղղված բնության տիրապետմանը: Իրականում դա ընկած աստծուն փոխարինող մարդու կրոնն է: Դա Homo sapiens / faber / œnomconomicus-ի արժանիքների արտահայտումն է: Այս իմաստով մարդն ամեն ինչի չափիչն է, բոլոր արժեքների աղբյուրը, էվոլյուցիայի նպատակը: Նա իրեն ներկայացնում է որպես աշխարհի սուբյեկտ, և քանի որ իր համար աշխարհը օբյեկտներից կազմված օբյեկտ-աշխարհ է, նա ցանկանում է լինել տիեզերքի ինքնիշխանը, օժտված անսահմանափակ իրավունքով ամեն ինչի նկատմամբ, ներառյալ մանիպուլյացիայի կիրառման անսահմանափակ իրավունքով:

Հենց նրա բանականության առասպելի (Homo sapiens), իր տեխնիկայի ուժի և սուբյեկտիվության մենաշնորհի հիման վրա է նա ձևավորում մարդակենտրոնության իր բացարձակ օրինականությունը: Հումանիզմի հենց այս դեմքը պետք է վերանա: Մենք պետք է դադարենք փառաբանել ինքնաբավ գերբնական մարդու, աշխարհի կենտրոնի, էվոլյուցիայի նպատակի, Բնության տիրոջ բարբարոս, խեղող, անպիտան կերպարը:

Եղբայրական ուժ

Հումանիզմի մյուս տեսակը Մոնտենը ձևակերպեց երկու նախադասությամբ. «Յուրաքանչյուրի մեջ ճանաչում եմ իմ հայրենակցին», «Այլ քաղաքակրթությունների մարդկանց բարբարոս են կոչում»: Հումանիզմի իր մոտեցումները Մոնտենը կիրառեց՝ ճանաչելով Ամերիկայի բնիկների ողջ մարդկայնությունը դաժանորեն նվաճած լինելը և իրենց ենթարկած ստրկացնողների հասցեին ուղղված քննադատությունը:

Մոնտեսքիոյի մոտ այդ հումանիզմը հարստացավ էթիկական բաղադրիչով, այն սկզբունքով, որ եթե մեկը պետք է ընտրի հայրենիքի և մարդկության միջև, ապա նախընտրելի է մարդկությունը: Եվ վերջապես, այս հումանիզմը դառնում է ռազմատենչ XVIII դարի փիլիսոփաների շրջանում և իր ունիվերսալիստական ​​արտահայտությունը գտնում 1789 թվականի Մարդու և քաղաքացու իրավունքների հռչակագրում: Սկզբունքորեն, այս հումանիզմը ճանաչում է մեր տեսակում յուրաքանչյուրիս մարդկային ամբողջական որակը. յուրաքանչյուր մարդու մեջ այն ճանաչում է ընդհանուր ինքնություն՝ տարբերություններից անդին, ինչը ենթադրում է Էմանուել Կանտի  սկզբունքը՝ ուրիշների նկատմամբ կիրառել այն, ինչ ինքներս ենք ցանկանում մեզ համար: Դա ենթադրում է Ֆրիդրիխ Հեգելի առաջադրած սկզբունքը՝ յուրաքանչյուր մարդ պետք է ճանաչվի իր ողջ մարդկությամբ ուրիշների կողմից: Նա պահանջում է հարգել յուրաքանչյուր մարդու «արժանապատվություն» կոչվածը, այսինքն՝ չարժանացնել նրանց անպարկեշտ վերաբերմունքի: Հետագայում այս հումանիզմը կսնուցվի եղբայրության և սիրո ուժով`աշխարհիկացված ավետարանական առաքինությամբ:

Չնայած դա վերաբերում է սկզբունքորեն բոլոր մարդկանց, այնուհանդերձ, այս հումանիզմը մենաշնորհվել է սպիտակ, մեծահասակ, արևմտյան մարդու կողմից: Բացառություն էին կազմում Homo sapiens- ի արժանապատվությանը չհասած պարզունակ, հետամնաց, մանկամիտ մարդիկ: Մինչև ապագաղութացման վերջին դարաշրջանը նրանց վերաբերվում էին որպես առարկաների և ստրկացնում:

 Մարդաբանա-էթիկական հրամայականներ

Մենք նոր հումանիզմի կարիքը չունենք. մեզ անհրաժեշտ է թարմացված ու վերածնված հումանիզմ:
Մարդասիրությունը նրա մեջ կրում էր առաջընթացի գաղափարը և շարժվում դրանով: Կոնդորսեից[1] ի վեր առաջընթացը համարվում էր օրենք, որին պետք է ենթարկվեր մարդկության պատմությունը: Թվում էր, թե բանականությունը, ժողովրդավարությունը, գիտական ​​առաջընթացը, տեխնիկական առաջընթացը, տնտեսական առաջընթացը, բարոյական առաջընթացը անբաժան էին: Արևմուտքում ծնված այս հավատամքը պահպանվեց այնտեղ և նույնիսկ տարածվեց աշխարհով մեկ՝ չնայած տոտալիտարիզմի և 20-րդ դարի համաշխարհային պատերազմների հրահրած սարսափելի ձախողումներին: 1960-ին Արևմուտքը խոստացավ ներդաշնակ ապագա, Արևելքը՝ պայծառ ապագա: Երկու ապագան էլ հօդս ցնդեցն 20-րդ դարի ավարտից անմիջապես առաջ. դրանք փոխարինվեցին անորոշություններով ու տագնապներով, իսկ առաջընթացի հանդեպ հավատն այլևս չպետք է լինի խոստումների շրջանակներում, այլ ապագայի հնարավորությունների շրջանակներում: Այս իմաստով, վերածնված հումանիզմը առաջարկում է անթրոպոգենեզի /հոմանիզմի/ շարունակություն հումանիզմում՝ մարդաբանա-էթիկական հրամայականներ ներմուծելով: Եկեք մարդ կերտենք (Let us make man):  

Վերածնված հումանիզմը, ըստ էության, մոլորակային հումանիզմ է: Ավելի վաղ շրջանի հումանիզմն իր մեջ կրում էր պոտենցիալ ունիվերսալիզմ: Բայց այս կոնկրետ  փոխկախվածությունը գոյություն չուներ բոլոր մարդկանց միջև, որն այժմ դարձել է ճակատագրական համայնք, և որը ստեղծել է գլոբալիզացիան ու անընդհատ աճում է:

Քանի որ մարդկությանը սպառնում են մահացու վտանգներ (միջուկային զենքի տարածում և միջազգայնացված քաղաքացիական պատերազմներ, ֆանատիզմի սանձազերծում, կենսոլորտի արագ դեգրադացիա, ճգնաժամեր և անկարգություններ տնտեսության մեջ, որտեղ գերակշռում են ֆինանսական շահարկումները), մարդկային տեսակների կյանքը և անբաժանորեն, կենսոլորտի որակը դառնում են առաջնային արժեք, գերակա հրամայական: Ու այդ ժամանակ պետք է հասկանանք, որ եթե ուզում ենք մարդկությունը գոյատևի, ապա այն պետք է ինքն իրեն վերափոխի: Կարլ Յասպերսը[2] Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից անմիջապես հետո ասաց. «Եթե մարդկությունը ցանկանում է շարունակել ապրել, ապա պետք է փոխվի»: Այժմ կյանքի առաջնային խնդիրն է նոր գիտակցության ի հայտ գալը, որը պահանջում է փոխակերպում: Վերածնված հումանիզմը գիտակցաբար բխում է էթիկայի մարդաբանական աղբյուրներից: Վերջիններս առկա են ցանկացած մարդկային հասարակության մեջ. դրանք են՝ համերաշխությունը և պատասխանատվությունը: Սեփական համայնքի հետ համերաշխությունը բերում է պատասխանատվության, իսկ պատասխանատվությունը ծնում է համերաշխություն: Այս աղբյուրները դեռևս առկա են, բայց մասամբ սպառվեցին մեր քաղաքակրթությունում անհատականության, շահույթի գերակայության, ընդհանրացված բյուրոկրատացման ազդեցության ներքո: Մարդասիրությունը պետք է ցույց տա համերաշխության ու պատասխանատվության վերածնելու անհրաժեշտությունը հումանիզացիայում անթրոպոգենեզիի շարունակման համար, այսինքն՝ մարդկային ողջ առաջընթացի համար:
Չնայած համերաշխություն-պատասխանատվություն զույգը սահմանափակված է սահմանափակ կամ փակ համայնքներով (ընտանիք, հայրենիք), Մոնտենի և Մոնտեսքիոյի հումանիզմը դրանց հաղորդել է համընդհանուր մարդկային իմաստ: Այնուամենայնիվ, այս ունիվերսալիզմը կարողացավ դառնալ ընդհանուր մոլորակային ճակատագրի համայքնում: Ուստի մոլորակային դարձած հումանիզմը պահանջում է, որ համերաշխություն-պատասխանատվություն զույգը, չդադարելով իրագործվել գոյություն ունեցող համայնքներում, ընդլայնվի մոլորակային ճակատագրի համայնքում:

Ավելին՝ հումանիզմը գիտակցաբար պետք է ստանձնի մարդկության ողջ պատմության մեջ տարածված մեծ ձգտման իրագործումը, առավել ևս, որ համայնքները ձգտում են խեղդել անհատներին, քանի որ անհատականությունը ձգտում է քայքայել համայնքները՝ ծաղկեցնելով սեփական անձը համայնքում: Զարգացնել «Ես»-ը «Մեր»-ի զարգացման մեջ:

Վերջապես, մոլորակային գիտակցությունն ինքնին հասնում է Երկրի Հայրենիի որպես տան գաղափարին, ինչպես գրել էի համանուն գրքում[3]. «Ահա մենք՝ փոքրիկ մարդիկս, կյանքի փոքրիկ ժապավենի վրա, որը եզրապատում է հսկայական տիեզերքում կորած փոքրիկ մոլորակը: Բայցևայնպես այդ մոլորակը աշխարհ է, մեր աշխարհն է: Այդ մոլորակը միաժամանակ և՛ մեր տունն է, և՛ մեր այգին: Մենք բացահայտում ենք մեր տոհմածառի և մեր երկրային նույնականացման քարտերի գաղտնիքները, որոնց շնորհիվ ճանաչում ենք մեր երկրային մայրությունը մի ժամանակ, երբ երկրագնդով մեկ սփռված հասարակությունները դարձան փոխկախված, և ուր մարդկության ճակատագիրը հավաքականորեն հարցականի տակ է դրված»: Համայնքի երկրային ճակատագրի ընդհանրության գիտակցումը պետք է լինի մեր դարի առանցքային իրադարձությունը: Այս մոլորակում ու դրա հետ մենք մեկ ենք: Մենք մարդաբանա-կենսաբանա-ֆիզիկական էակներ ենք, այս մոլորակի որդիները: Սա մեր Երկիր Հայրենին է:

Մարդկության գրկում մարդկության կենսագործումը, Երկիր-Հայրենիի նոր համընդգրկուն համայնքը որպես հայրենիք, մարդկության մետամորֆոզը. ահա սրանք են մարդկության ցանկալի նոր և հնարավոր արկածի արտահայտումները: Իհարկե, վտանգների կուտակումը, Երկիր տիեզերանավի մրցավազքը, որի շարժիչներ են գիտության, տեխնոլոգիայի, տնտեսագիտության անվերահսկելի զարգացումները, արդյունքն անհավանական են դարձնում: Բայց անհավանականություն չի նշանակում անհնարինություն: Անշուշտ, թվում է՝ անհնար է փոխել ընթացքը: Սակայն մարդկության պատմության բոլոր նոր ուղիները անսպասելի էին՝ շեղումների արդյունք, որոնք արմատավորվել են, դարձել պատմական ուղղություններ և ուժեր: Միաժամանակ տեղի ունեցող այդքան շատ փոխակերպումներն անհրաժեշտ են թվում. այնքան տնտեսական, սոցիալական, անձնական և էթիկական բարեփոխումներ[4]:

Ամբողջ աշխարհում կան անհամար ծլարձակումներ, հոսում են անհամար հոսանքներ, որոնք միանալով կստեղծեն առվակներ, իսկ միաձուլվելով կդառնան գետեր, որոնք կարող են միանալ մի մեծ գետին: Այդտեղ կա հույս, փխրուն, բայց հույս, և մենք պետք է հասկանանք, որ խաղադրույքն ու հույսը պետք է փոխարինեն որոշակիություններին:

Ավելի ինտիմ համակեցություն

Մեր ներկա ապագան իր մեջ կրում է երկու մետամորֆոզի սերմեր: Առաջինը, ինչպես նշեցինք, ներկայումս քիչ հավանական է, որ կհանգեցնի հասարակություն- աշխարհից Երկիր-Հայրենիի վերածվելուն: Երկրորդը տրանսհումանիզմն է, որը հիմնված է ուժեղ հավանականությունների վրա, որոնք դեռ քսան տարի առաջ անհայտ էին. մարդու կյանքի երկարացում առանց ծերացման՝ յուրաքանչյուրիս մարմնում առկա ցողունային բջիջների շնորհիվ, մարդու ու նրա ստեղծած տեխնիկական արտադրանքի ավելի սերտ համակեցություն, մասնավորապես համակարգիչներով, մեքենաների՝ մարդկային հատկանիշներ ձեռք բերելու աճող կարողությունը, այդ թվում, միգուցե, գիտակցությունը: Այս ամենը բացում է գիտաֆանտաստիկ տիեզերք, ուր մարդկային վիճակը փաստացի կվերափոխվեր գերմարդկայնության: Տրանսհումանիզմը նույնիսկ կարողացավ առասպելի վերածվել այն կանխատեսման մեջ, որ մարդը ձեռք կբերի անմահություն[5]:

Բայց այս գիտատեխնիկական առաջխաղացումները միայն դրական կլինեն, եթե դրանք համընկնեն միաժամանակ մարդկային մտավոր, էթիկական, քաղաքական և սոցիալական զարգացման հետ: Մարդու կենսաբանական և տեխնիկական վիճակի փոխակերպումը, եթե չուղեկցվի մարդկային առաջընթացով, կսրի առանց այդ էլ առկա լուրջ խնդիրները: Մի կողմից հարուստների և ազդեցիկների, իսկ մյուս կողմից՝ աղքատների և բացառողների միջև աճող անհավասարությունները, ընդ որում միայն առաջիններն են շահում կյանքի տևողության երկարացումից: Մտածող ռոբոտների մոտ առկա է մարդու իրավունքների ճանաչման խնդիրը, եթե այդ ռոբոտներն օժտված են գիտակցությամբ: Տրանսհումանիստական ​​տեխնո- գիտական ​​մետամորֆոզի հնարավորությունը պարտադիր և շտապ պահանջում է հոգեբանական, մշակութային և սոցիալական փոխակերպում, որը կծնվեր վերածնված հումանիզմի միջոցով սնուցվող նոր ուղուց:

Եզրափակեմ հումանիստական ​​գիտակցության վերջին բաղադրիչի մասին մի քանի խոսքով, որը,  ըստ իս, պետք է ներկա լիներ մեզանից յուրաքանչյուրում: Հումանիստ լինել նշանակում է ոչ միայն մտածել, որ մենք այս ճակատագրի համայնքի մասն ենք կազմում, որ բոլորս էլ մարդ ենք, չնայած տարբեր. սա միայն աղետից խուսափել ցանկանալն ու ավելի լավ աշխարհ ունենալու ձգտումը չէ: Դա նաև նշանակում է հոգու խորքում զգալ, որ մեզանից յուրաքանչյուրը մի փոքրիկ պահ է, մի արտառոց արկածի փոքրիկ մաս, մի ​​անհավատալի արկած, որը որպես կյանքի արկածի շարունակություն սկսվեց յոթ միլիոն տարի առաջ, երբ միմյանց խաչասերվող և հաջորդող բազմաթիվ տեսակներ փոխարինում էին միմյանց մինչև Homo sapiens-ի հայտնվելը: 

Կրոմանյոնցու և նրա հոյակապ ժայռապատկերների ժամանակ նա արդեն ուներ Ալբերտ Էյնշտեյնի, Լեոնարդո դա Վինչիի, Ադոլֆ Հիտլերի, բոլոր մեծ նկարիչների, փիլիսոփաների և հանցագործների ուղեղը, նրա միտքը գերազանցող ուղեղ, իր կարիքները գերազանցող ուղեղ: Անգամ այսօր մեր ուղեղը, հավանաբար, դեռ ունի ունակություններ, որոնք մենք դեռ անկարող ենք ճանաչել և օգտագործել:

«Ես մասնակցում եմ այս անսահմանությանը»

Մենք անհավանական արկածի մեջ ենք՝ իր ամենահիանալի և սարսափելի գիտական ​​հնարավորություններով: Հումանիզմը, իմ կարծիքով, իր մեջ ոչ միայն մարդկային համերաշխության զգացում է պարունակում, այլև անհայտ ու անհավատալի արկածախնդրության զգացում, և ցանկություն, որ այն շարունակվի մինչև մետամորֆոզ, որից կծնվի նոր կազմավորում:

Ես անհատ եմ, սուբյեկտ, այսինքն`համարյա ամեն ինչ ինձ համար, և գրեթե ոչինչ տիեզերքի համար, անտրոպոսֆերայի և նոոսֆերայի փոքրիկ և խեղված բեկոր, որին ես մասնակցում եմ, և բնազդի պես մի ուժեղ բան միավորում է այն, ինչն ինձ համար առավել ինտիմ է իմ սուբյեկտիվության մեջ՝ այս անտրոպոսֆերայի և այս նոոսֆերայի հետ միասին, այսինքն՝ մարդկության ճակատագրի հետ: Ես մասնակցում եմ այս անսահմանությանը, այս անկատարությանը, երազների մեջ այդքան ուժեղ հյուսված այս իրականությանը, ցավի, ուրախության և անորոշության էությանը, որը մեր մեջ է, ինչպես մենք նրա մեջ:

Այս անհայտ արկածախնդրության մեջ ես մի մեծ իրադարձության մաս եմ կազմում յոթ միլիարդ այլ մարդկանց հետ միասին, ինչպես բջիջը մարմնի մաս է կազմում հարյուր միլիարդավոր այլ բջիջների հետ միասին. մարդու մեջ գտնվում են հազար անգամ ավելի շատ բջիջներ, քան Երկիր մոլորակի մարդիկ:

Ես այս անհավատալի արկածի մի մասն եմ, որը ներդրված է տիեզերքի շատ զարմանալի արկածի մեջ: Նա իր մեջ կրում է իր անտեղյակությունը, իր անհայտը, իր առեղծվածը, իր խելագարությունն իր բանականության մեջ, իր անգիտակցականությունն իր գիտակցության մեջ, և ես իմ մեջ տանում եմ արկածախնդրության պատճառ անտեղյակությունը, անհայտը, առեղծվածը, խելագարությունը:
Արկածն ավելի անորոշ է, քան երբևէ, ավելի սարսափելի է, քան երբևէ, ավելի ոգևորիչ է, քան երբևէ: «Caminante, no hay camino, se hace camino al andar»[6]. հետիոտնը ճամփա չունի, ճամփան հարթվում է քայլելով:

Էդգար Մորեն
Սոցիոլոգ և փիլիսոփա: Վերջին հրատարակված աշխատանքը՝ Գլոբալ մտածողություն:

Մտածողն ու իր աշխարհը: Ռոբեր Լաֆոն, ժող. «Աշխարհն ինչպես որ է», Փարիզ, 2015

Ֆրանսերենից թարգմանեց Հռիփսիմե Դայանը

[1] Մարի Ժան Անտուան Նիկոլա դը Կոնդորսե (1743-1794), մարքիզ, ֆրանսիացի փիլիսոփա-լուսավորիչ, մաթեմատիկոս, սոցիոլոգ և քաղաքական գործիչ (թարգմ.)։

[2] Գերմանացի փիլիսոփա (1883-1969)

[3]  Terre-patrie, Points, coll. « Essais », Paris, 2010.

[4] Edgar Morin, La Voie, Fayard, Paris, 2011.

[5] Տես Philippe Rivière, « Nous serons tous immortels... en 2100 », Le Monde diplomatique, décembre 2009.

[6] Հատված Caminante, no hay camino, Անտոնիո Մաշադոյի պոեմից (թարգմ.):