Արտույտների ագարակը

    Մենակյաց ենք մենք ու ճգնավոր…

    Բայց հողը հիշողություն ունի, նրանում թաղված հոգիները հառաչում են դեռ, և այդ հառաչը խլացնել դուք այլևս երբեք չեք կարողանա:

    Հայոց ցեղասպանությունը փաստող քիչ ֆիլմեր կան, բայց դրանց շարքում «Արտույտների ագարակը» յուրահատուկ տեղ է գրավում: Ի տարբերություն Անրի Վերնոյի «Մայրիկի» կամ Ատոմ Էգոյանի «Արարատի»՝ այստեղ գործողության ժամանակը միայն 1915 թիվն է: Սա դասական մեծ կտավ է, որտեղ հերոսների պատմությունները միահյուսված են, որտեղ կարելի է աստվածաշնչյան կերպարներ գտնել: Այս կերպարների մեջ կարելի է տեղավորել ոչ միայն հայ ժողովրդի, այլև դաժանությունների զոհ դարձած շատ այլ ժողովուրդների պատմություններ: Դրանով իսկ այն ունիվերսալ է: Այն կարող է հուզել յուրաքանչյուրին, և այդ ունիվերսալության ստեղծարարները Տավիանիներն են: «Արտույտների ագարակը» օգնության մեծ ժեստ էր՝ կրկին անգամ աշխարհին հիշեցնելու կատարվածի մասին: Եթե Տավիանիների մեջ թեկուզ մի կաթիլ հայի արյուն լիներ, ֆիլմը այսքան մեծ աղմուկ չէր բարձրացնի: Երբ օտարն է ահազանգում, փաստն այլ հնչեղություն է ստանում. նշանակում է՝ ամեն ինչ դեռ կորած չէ:

    Պաոլոյին և Վիտտորիոյին եղեռնի պատմությամբ հուզելու համար պետք է երախտապարտ լինենք երկու հայ կանանց՝ Մելանիային՝ Տավիանիների մանկության դայակին, որը պատմել է փոքրիկներին հայոց ջարդերի մասին, և արձակագիր, գրականագետ Անտոնիա Արսլանին, որն իր նախնիների պատմությունը վերածել է Իտալիայում մեծ աղմուկ հանած ու մի քանի ամսվա ընթացքում ութ վերահրատարակություն ունեցած վեպի:

    Հայ կինոյի պատմության մեջ հազվադեպ է շեշտը դրվել հայ կնոջ կերպարի վրա: Տավիանիների շնորհիվ ծնվեց մի կերպար, որը դարձավ հայ կնոջ խիզախության և կանացիության մարմնացումը: Համաշխարհային կինոյում իր կրքոտ ու ցանկալի կերպարներով հայտնի իսպանացի դերասանուհի Պաս Վեգան կարողացավ ստեղծել միամիտ, բայց համարձակ Նունիկին: Նունիկը հակասական կերպար է՝ ընդունակ զարմացնելու հանդիսատեսին: Հայ կնոջ ստերեոտիպային կերպարի մեջ գրեթե հակասություններ չկան: Մեր քարացած պատկերացումների մեջ բացառվում է մի քանի փաստ. hայ աղջիկը չի կարող սիրել թուրք երիտասարդի, hայ աղջիկը չի կարող իր հոր մահվան օրը հրճվել այն մտքից, որ հուղարկավորությանը կտեսնի իր թուրք սիրեցյալին, և վերջապես, հայ աղջիկը ինքնակամ չի տրվի անծանոթ թուրք տղայի, այն էլ այն թուրքին, որին չի սիրում:

   Բայց հենց իր հակասություններով ու անակնկալներով է Նունիկն այսքան հմայիչ, հետաքրքիր ու գունեղ:

    Թշնամուն սիրելու մեջ, այն էլ դարավոր թշնամուն, ինչ-որ անբացատրելի, գեղեցիկ բան կա: Սակայն դժվար թե դա կարելի է սեր կոչել: Դա սիրո մի ծիլ էր, որ չհասցրեց ծաղկել, չհասցրեց կայանալ: Ֆիլմում ցեղասպանության սարսափը հենց այնտեղ է, որ այն սպանում է նույնիսկ սիրո հայտնությունը: Իսկ Յուսուֆին տրվելը ուղղակի «գեղեցիկ» մեռնելու մի տարբերակ էր: Տեսնելով հայ կանանց հանդեպ կատարվող սարսափելի սեռական ոտնձգություններն ու չարագործությունները՝ Նունիկը միայն մի տարբերակ ուներ՝ թշնամու բանակում գտնել գոնե մի փրկօղակ` երեխաներին մի կտոր հաց ճարելու համար: Եվ ով գիտի, թե ինչքան այսպիսի հայ Նունիկներ են եղել, որոնց ապրումները մնացել են չբացահայտված և չշոշափված: Տավիանիները երբեք չեն իդեալականացնում իրենց կերպարներին, հակառակը՝ նրանք ցուցադրում են մարդկայինը՝ դրանով իսկ դարձնելով նրանց ավելի ճշմարտացի ու ավելի հուզիչ:

    Թուրքերի կերպարները ֆիլմում տարբեր են: Նազիմը, որը կարծես ավետարանական Հուդայի կերպարն է, դավաճանում է Ավագյաններին, իսկ հետո, գիտակցելով սեփական մեղքի ծանրությունը, փրկում նրանց ողջ մնացած երեխաներին: Էգոնը իսկապես սիրում էր Նունիկին, բայց…

    «Նա սիրում է քեզ, բայց այդ խարույկը չափից դուրս ուժեղ է վառվում, այն կարող է մարել»,- ասում է հույն աղախին Իսմենան Նունիկին: Էգոնը վառված էր կրակով, բայց պատրաստ չէր ուղեկցել իր սիրեցյալին եղեռնի ճանապարհին, չուներ այդքան խիզախություն լինել Նունիկի կողքին ամենադժվար պահերին:

    Խիզախությունը հերիքում է Յուսուֆին, միակ թուրք կերպարը, որը պատկերվում է միմիայն դրական գույներով: Կինեմատոգրաֆում իրենց հումանիզմով հայտնի Տավիանի եղբայրները չէին կարող խավարի մեջ լույս չտեսնել: «Մի՛ վախեցիր,- ասում է Յուսուֆը Նունիկին՝ գիտակցելով, որ արդեն կորցնում է նրան,- ես ուրիշ կանանց չեմ պահի, միայն քեզ»:

    Վերջում, երբ Յուսուֆը սպանում է Նունիկին, որքան էլ տարօրինակ է, հենց այդ ժամանակ է նրա մեջ ծնվում հերոսը. այս դեպքում սպանությունը դառնում է փրկություն, դառնում հերոսություն: Իսկ տարներ անց դատարանում սեփական ոճիրը խոստովանելը այդ հերոսության բարձրակետն է դառնում՝ չնայած որ դա ընդամենը ջրի մաքուր մի կաթիլ էր արդեն աղտոտված օվկիանոսի մեջ: Յուսուֆի կերպարով Տավիանիները ցանկանում էին ոչ միայն հաշտեցնել ժողովուրդներին(մի բան, որ երևի թե անհնար է), այլև ցույց տալ, որ ժողովուրդները իրականում միմյանց դեմ ոխ չունեն պահած: Ցեղասպանությունը մի քանի հիվանդ անհատների, մի քանի մեծ տերությունների կեղտոտ խաղի մի մասն էր, խաղ, որ ծնեց վրեժի և վշտի անբուժելի զգացում, որ արդեն համարյա մեկ դար է, որ հանգիստ չի տալիս:

    Դարերով կողք կողքի ապրել են, առևտուր են արել, ընկերություն են արել, բայց թշնամությունը նույնպես դարերով քայլել է նրանց հետ: Տավիանիները խորամանկ քայլ են ձեռնարկել ֆիլմի մեջ. նրանք ընդգծում են հայերի և թուրքերի ընկերությունը, բայց շեշտը դնում են հայերի միամտության և դյուրահավատության վրա: Արամ Ավագյանը մինչև վերջին պահը չէր հավատում «սև ամպերի» գալստին, նա հանգիստ բացատրում էր խուճապի մատնված բժիշկին, որ վախենալու ոչինչ չկա.«Բժիշկ Գրիգորը փրկել է գեներալ Արկանի կյանքը: Դուք վախենալու ոչինչ չունեք: Նա չի ուզենա զրկել քեզ կյանքից»:

    Ի՞նչ իմանար Արամը, որ հենց գեներալը կկրակի արդեն արնաքամ բժիշկի գլխին… Ի՞նչ իմանար Արամը, որ իր գլուխը մի չարանենգ թրի հարվածով կընկնի իր պաշտելի կնոջ գիրկը:

    Թափառելով համացանցում՝ շատ տարբեր կարծիքների հանդիպեցի «Արտույտների ագարակի» մասին: Կան մարդիկ, որ ծանոթ լինելով Տավիանիների արվեստին, «Արտույտների ագարակը» համեմատում են նրանց այլ ֆիլմերի հետ և այն համարում են միջակ: Կան ցինիկ կարծիքներ, որ իբր հայերի ցեղասպանությունը իդեալական թեմա է սեփական հանդիսատեսից հեշտ ճանապարհով արցունքներ կորզելու համար: Եթե օտարազգիներն են այսպես արտահայտվում, դեռ կարելի է հասկանալ, բայց ինձ համար անհասկանալի է մնում, երբ հայ հանդիսատեսն է ուզում ցեխը մտցնել այս ֆիլմը: Հենց այս պահին Հայաստանի Հանրապետությունում ապրող և ստեղծագործող ոչ մի ռեժիսոր չի կարող այդքան միջոցներ հայթայթել այսպիսի մասշտաբային ֆիլմ նկարելու համար, էլ չեմ խոսում գեղագիտական հնարավորությունների մասին, որոնց հարցում հայ ռեժիսորները իսկապես թերանում են:

    Ֆիլմի հիմքը՝ Արսլանի վեպը, ինքնին արդեն թելադրում է սյուժետային կուռ կառույց, իրադարձությունների և ճակատագրերի փոխկապակցվածություն: Դրամատիզմը աճում է, աճում ու պայթում ամենավերջում: Դրամատիկ պայթյունին հաջորդում է մեր էմոցիոնալ պայթյունը էկրանից այս կողմ:

    Խնձորը ֆիլմում հայտնվում է երկու անգամ: Առաջին անգամ այն փրկում է Նունիկի կյանքը (հիշենք՝ ինչպես էին թուրք ամուսինները ընտրել նրան որպես աղախին ու խնձոր էին առաջարկում, որից Նունիկը հրաժարվում է), իսկ երկրորդ անգամ խլում է նրա կյանքը խուճապի մատնված փոքրիկի աղաղակի պատճառով:

    Տավիանի եղբայրները միանշանակ էսթետներ են, ֆիլմի յուրաքանչյուր կադր շնչում է որպես գեղագիտական նրաբաճաշակ պատկեր: Կան, իհարկե, նաև թերություններ: Հայկական մշակույթի որոշ տարրեր այնքան էլ ճշգրիտ չեն ներկայացված. զգացվում է, որ երկարատև լուրջ ուսումնասիրություն չի կատարվել, ռեժիսորների կողքին չեն եղել հայագետներ կամ հայ խորհրդատուներ: Քոչարին նման չէ քոչարիի, «Ո՛վ, սիրուն, սիրուն» երգը դեռ գոյություն չուներ 1915-ին և կատարվում է որոշ սխալներով: Սակայն այս ամենը իրականում այնքան կարևոր չէ, ինչքան կարևոր է ձգտումը՝ ֆիլմը դարձնել ավելի ազդեցիկ: Ու թեկուզ եթե միայն մենք ենք հասկանում «Ո՛վ, սիրուն, սիրուն»-ի բառերը, գիտակցում ենք, որ երգը հենց այնպես չի ընտրվել, որ այն կցվում է Նունիկի պատմությանը, այն դառնում է Նունիկի ճակատագրական մենախոսությունը:

    Հարցազրույցներից մեկում Պաոլո Տավիանին ասել է. «Մենք Վիտտորիոյի հետ ասացինք՝ահա՛ ինչ ենք մենք ուզում նկարել: Մենք անցել ենք ֆաշիզմի միջով, մեր հայրը հակաֆաշիստ էր, մենք տեսել ենք ֆաշիզմի սարսափները: Մենք տեսանք դրա մեկ այլ դրսևորումը: Մեր ֆիլմը պատմական հետաքննություն չէ: Այն սկսում է մեր ժամանակներից ու դառնում պատմություն: Մենք մասնավորից գնացել ենք դեպի ընդհանուրը: Սա շատ ժամանակակից կինոնկար է… Մեր ֆիլմի հիմքում դրամատիկ պատմություն է: Պատմություն, որը մենք ուզում ենք պատմել: Այն, ինչ մենք ինքներս ենք ուզում տեսնել էկրանին»:

  Մեծ և փոքր «ցեղասպանություններն» այցելում են մարդկությանը ժամանակ առ ժամանակ. դրանք ծնվում են չարացած անհատներից, որոնք ոչ միայն նյութական շահից և իշխանատենչությունից են արյուն թափում, այլև մտավորականության ձայնը խլացնելու պահանջից: Մտավորականության մի մեծ զանգված մենք կորցրիք 1915թ. ապրիլին: Այդ պայծառ ուղեղներն անհետ կորան, մնաց ոգին, որը անմահ է, նշանակում է նրանք դեռ ապրում են մեր մեջ: Մեր քաղաքում, մեր երկրում շրջում են երիտասարդ ուրվականներն ու փնտրում են դատարկ տներ, փնտրում են հանգստություն կարծես արդեն ծիլ տվող այս հողի վրա...