«ՄՏԱՑԱԾԻՆԻ ԵՎ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԻՋԵՎ ԽԱՂԸ ԴԱՆԻԵԼ ՔԵԼՄԱՆԻ ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ»
Աստղիկ Սարիբեկյան
Սույն հոդվածով մենք կփորձենք վերհանել Դանիել Քելմանի ստեղծագործությանը բնորոշ ընդհանուր առանձնահատկությունները` մասնավորապես նրա բոլոր երկերում վառ արտահայտված, զարմանալի վարպետությամբ կիրառված և նրա գրական ստեղծագործության անբաժանելի մասը դարձած մտացածինի և իրականության միջև խաղը: «Ես ինձ չեմ համարում ավանդական պատմող: Իմ յուրաքանչյուր վեպում ես փորձել եմ ստեղծել մի նոր բան, ինչը համարում եմ էքսպերիմենտ: Ինչպես, օրինակ, իմ առաջին՝ «Բերհոլմի երևակայությունը» (“Beerholms Vorstellung”) վեպում առկա է առաջին դեմքով պատմողը («ես-պատմողը»), որը վերջում մահանում է, իսկ «Ես և Կամինսկին» (“Ich und Kaminski”) վեպում` ոչ համակրելի առաջին դեմքով պատմողը, որը բացառում է ցանկացած նույնականացում հեղինակի հետ»[1]: Անհրաժեշտ է նշել, որ Քելմանի հաջորդ ստեղծագործություններում արդեն բացակայում է առաջին դեմքով պատմողը, քանի որ հեղինակի պնդմամբ՝ իդեալական պատմել հնարավոր է միայն առանց «ես»-ի[2]: Այստեղ ակնհայտ երևում է Քելմանի ստեղծագործության մեջ «ես-պատմողի» աստիճանական զարգացումը, մասնավորապես այն, թե ինչպես է «ես»-ը կառուցում իր սեփական անցյալը և նա դա անում է Քելմանի այն վեպերում, որոնք, որպես կանոն, սկսվում են ավանդական ձևով, ապա սահուն կերպով վերածվում են նույնականացման մոլորեցնող խաբկանքի, երբ մեկտեղվում են իրականությունը և իրականությունից անդին գտնվող իրավիճակները:
Դանիել Քելմանի ստեղծագործություններում ակնհայտ է լատինամերիկյան գրողների ազդեցությունը, հատկապես այնպիսի հեղինակների, ինչպիսիք են Բորխեսը, Մարկեսը, Կորտասարը և Վարգաս Լյոսան: Հատկանշական է նաև, որ նշյալ ազդեցությունը նկատելի է նաև Քելմանի որոշ ստեղծագործությունների հերոսների, ընդ որում, ոչ գլխավոր, անվանումներից: Այսպես, օրինակ, իր ամենահայտնի «Աշխարհի չափագրումը» (“Die Vermessung der Welt”) վեպում Ալեքսանդր Հումբոլդտի թիավարների անուններն են` Կառլոս (ֆուենտես), Գաբրիել (Գարսիա Մարկես), Մարիո (Վարգաս Լյոսա) և Խուլիո (Կորտասար): Այս հնարամիտ խաղի միջոցով Քելմանը մատնանշում է գրականության մեջ իր սիրելի հեղինակներին՝ միաժամանակ ցույց տալով, թե որ տիպի գրականությանն են հարում իր ստեղծագործությունները:
Քելմանի առաջին վեպի («Բերհոլմի երևակայությունը») և, առհասարակ, նրա ողջ ստեղծագործության համար clavis interpretandi[3] կարող է համարվել արգենտինացի գրող Խորխե Լուիս Բորխեսի բանաստեղծություններից մեկը: Խոսքը Բորխեսի «Շախմատ» (“Ajedrez”)[4] բանաստեղծության մասին է, որը, իրավամբ, մեծ ազդեցություն է թողել Քելմանի ստեղծագործության վրա և առանձնանում է իր հիերարխիկ կառուցվածքով, որտեղ ոչ ոք չի կարող վստահաբար նշել՝ արդյոք հերոսը խաղացողն է, թե գլխավոր կերպարը, գուցե և երկուսը միասին: Բորխեսը նշում է. «Խաղացողը նույնպես գերի է»[5]: Ահա այս մոտեցումն է բնորոշ Քելմանի կողմից մինչ այժմ գրված բոլոր ստեղծագործություններին, որոնց ուսումնասիրության ընթացքում անմիջապես առաջանում է այն հարցը, թե ով է խաղացողը, հերոսը կամ գլխավոր կերպարը: Հատկապես ընթերցողի համար բավական դժվար է որոշել, թե ինչ խաղ է իրականացվում հենց իր` ընթերցողի հետ: Հենց այստեղ է, մեր կարծիքով, վեր հառնում Քելմանի ստեղծագործության ողջ հմայքը:
Քելմանի ստեղծագործությանը բնորոշ են խաղը թվացյալի և իրականի, մտացածինի, երազի և իրականության միջև, ինչպես նաև ընթերցողին իր կարդացածի հանդեպ անվստահություն ներշնչելը, կասկածների ենթարկելը: Քելմանի հերոսները դառնում են իրականության զոհը, դառնում են իրենք իրենց համար անիրական: Ավստրիացի գրաքննադատ Հելմութ Գոլները նշում է, որ Քելմանը հետևողականորեն մշակում և զարգացնում է բանականության վրա հիմնված պատմելաձևը, որն ընթերցողին դարձնում է իր զոհը: Ընթերցողն ակնհայտորեն մոլորվում է հատկապես «Ամենահեռավոր վայրը» (“Der fernste Ort”) վեպում, որը ծավալով փոքր է, սակայն պատմողական տեխնիկայի առումով արտասովոր մի պատմություն է, որի գլխավոր հերոսը` Յուլիանը, ըստ երևույթին, խեղդվում է ջրում, և դրանից հետո փորձում է, իբրև արդեն մահացած մարդ, անհետանալ իր և այլոց կյանքից: Այստեղ անհավատալի վարպետությամբ Քելմանն այնպես է մոլորեցնում ընթերցողին, որ վերջինս այլևս չի կարողանում կողմնորոշվել և հասկանալ, թե ինչ է տեղի ունեցել իրականում, «նա հայտնվում է խավար և անտեսանելի մի ճանապարհի վրա, որը վտանգավոր է, բայց միևնույն ժամանակ գրավիչ»[6]: Կրկին հայտնվում ենք իրականի և անիրականի միջև առկա լարվածության դաշտում՝ այդպես էլ չհասկանալով, թե իրականում ինչ է տեղի ունեցել գլխավոր հերոսի հետ:
Այս վեպը գրաքննադատության մեջ սկզբում կատարելապես սխալ ընկալվեց, քանի որ այն բնորոշվեց իբրև լիովին ռեալիստական վեպ: Սակայն Քելմանն այս ստեղծագործությունը գրել է գիտակցաբար` մեզ միտումնավոր դարձնելով իր գրքի գերին, քանի որ, մյուս կողմից, «իրականությունը մինչև վերջ չի դադարում գոյություն ունենալ»[7]: Քելմանը հնարամտորեն է աշխատում լեյտմոտիվային սիմվոլների հետ` հայելիներ, ակնոցներ, գնացքներ, ժամանակ առ ժամանակ հայտնվում են նաև ուրվականներ, անորոշ դեժավյուներ և այլն: Այստեղ անհրաժեշտ ենք համարում անդրադառնալ Քելմանի գրեթե բոլոր երկերում առկա հայելու սիմվոլին, որը գերմանական գրականության մեջ ամենատարածված սիմվոլն է` հատկապես ռոմանտիկների մոտ: Ըստ գրականագետ Յոախիմ Ռիկեսի` նաև եվրոպական և հարավամերիկյան պոստմոդեռնիստական գրականությունն է ինտենսիվորեն օգտագործում այս սիմվոլը[8]: Սակայն Քելմանի դեպքում հայելիների մոտիվը դարձյալ մատնանշում է նրա նախապատվությունը լատինամերիկյան գրականության հանդեպ, քանի որ վերջինիս մեջ հայելին, լաբիրինթոսը խորհրդանշելուց զատ, ամենակարևոր կրկնվող էլեմենտներից է: «Ամենահեռավոր վայրը» վեպում հայելու մեջ իր սեփական պատկերից անհատի վախը պարադիգմատիկ ձևով արտահայտված է նաև Բորխեսի «Հայելիներ» (“Los Espejos”[9]) բանաստեղծության մեջ: Քելմանի մյուս գործերում` «Մալերի ժամանակը» (“Mahlers Zeit”), «Ես և Կամինսկին», «Աշխարհի չափագրումը», նույնպես տեսանելի են իրականի և անիրականի բախումը, նաև սիմվոլներ, ինչպիսիք են հրեշներ, ոգիներ, թռչող ափսեներ և այլն: Այս գործերում մեծապես կարևորվում է երազայինը և մղջավանջը, երբ ամեն մի ստեղծվող իրավիճակ ունի անսահմանափակ քանակությամբ այլընտրանքներ: Այս յուրահատուկ խաղը, իրականության ու պատրանքի այս գեղեցիկ սիմբիոզը ստեղծում է իր ուրույն ռիթմը և ներդաշնակությունը, բացում է անհայտ դռներ՝ միաժամանակ դնելով ավելի շատ հարցականներ:
Այժմ անդրադառնանք Քելմանի «Փառք» (“Ruhm”) վեպին, որն առանձնանում է իր կառուցվածքով և ավստրիացի գրող Լեո Փերութցի «Գիշերը քարե կամրջի տակ» (1953թ.) վեպից հետո գերմանալեզու գրականության մեջ միակ գիրքն է նմանատիպ կառուցվածքով: Գիրքը բաղկացած է ինը, առաջին հայացքից միմյանց հետ կապ չունեցող պատմություններից, որոնցում չկա գլխավոր հերոս, չկա մեկ ամբողջական գործողություն: Յուրաքանչյուր պատմություն, բացի վերջին պատմությունից, բաղկացած է առանձին գործողություններից, և միմյանց հետ դրանք կապվում են միայն առանձին կերպարների միջոցով, որոնք էլ, իրենց հերթին, տարբեր գլուխներում հանդես են գալիս որպես գլխավոր կամ երկրորդական կերպարներ, կամ որոնց անունները պարզապես հպանցիկ նշվում են: Հետաքրքրական է նաև այն, որ նախորդ պատմության գլխավոր հերոսները հաջորդ պատմության մեջ դառնում են երկրորդական կերպարներ: Այստեղ նույնպես տեսնում ենք այսպես կոչված «կոտրված ռեալիզմը» (“der gebrochene Realismus”)[10]: Երկու աշխարհների միջև սահմանը դառնում է թափանցիկ, և այլևս անհնար է դառնում հասկանալ, թե ինչն է իրական, ինչը` երազ: Այսինքն` կարող ենք ասել, որ Քելմանը պատմում է` մեզ` ընթերցողներիս, անընդհատ անվստահության մեջ պահելով (գերմանալեզու գրականագիտական վերլուծության մեջ այս երևույթն ստացել է ''unzuverlässiges Erzählen''` «անվստահելի պատում» անվանումը): Այսպես, օրինակ, վերոնշյալ «Ամենահեռավոր վայրը» վեպում հերոսը` Յուլիանը, չի խոստովանում, որ այն ամենն, ինչ պատմվում է իր կողմից, իրականում հերոսի մահանալու պահին նրա հալյուցինացիոն պատկերացումներն են: Ամեն ինչ կատարվում է իրական միջավայրում, բայց այդպիսի կերպարը խախտում է իրական աշխարհի կանոնները: «Գրականությունն ամենագրավիչն ինձ համար միշտ եղել է այն ժամանակ, երբ այն խախտել է ոչ թե շարադասության կանոնները, այլ՝ իրականության: Հենց դա էլ ես մշտապես փորձել եմ անել»[11]:
Պետք է նշել, որ գրաքննադատությունը ոչ միշտ է ճիշտ ընկալում այսպես կոչված «ընթերցողին անվստահության մեջ գցող պատումը»: Քելմանը նշում է.
«Իմ վեպերում մշտապես առկա է խաղը իրականության հետ, դրանցում խոսքը իրականությունը կոտրելու մասին է: Եվ ես բաց տեքստով ասում եմ, որ ինձ` որպես գրողի, շատ է վշտացնում այն փաստը, որ Գերմանիայում այս երևույթը պարզապես չեն հասկանում»[12]:
Քելմանի կարծիքով` պատմողը, գրողը վիրահատում է իրականությունը` ձգտելով ուղղել իր պատկերացմամբ արդեն գոյություն ունեցող իրականությունը և ստեղծում է երկրորդը` իր սեփականը: Քելմանը հորինում է իր հերոսներին և նրանց պատմությունը և ընթերցողին ստիպում է հայտնվել նրանց փոխարեն: Որպես կանոն՝ նրա հերոսները ծայրահեղ կերպարներ են` կամ ծայրաստիճան մակերեսային և ունայն, ինչպես «Ես և Կամինսկին» վեպում, կամ չափազանց խելացի, հարուստ ներաշխարհով և վեհ արժեքների ձգտող, ինչպես «Մալերի ժամանակը» վեպում: Քելմանի հերոսներն ապրում են մի իրականության մեջ, որը մեզ ծանոթ է թվում, սակայն նրանք միաժամանակ բախվում են այդ իրականության սահմաններին: Այսպես, օրինակ, «Բերհոլմի երևակայությունը» վեպում հերոսին միանգամից թվում է, թե ինքն ունակ է կախարդելու, մոգական հնարքներ անելու, «Մալերի ժամանակում» երիտասարդ գիտնականը համոզված է, որ հայտնաբերել է մի բանաձև, որի միջոցով հնարավոր է կանգնեցնել ժամանակը, իսկ «Փառք» վեպում Քելմանը շատ է սրում իրականությունը` ամբողջովին միախառնելով մտացածինը և մտացածինի արդյունքում ծնվածը:
Վլադիմիր Նաբոկովի նման Քելմանը նույնպես «փնտրում է այն սարսուռը, որի հետևանքով ցցվում են ծոծրակի մազերը, և որը թիակների միջով անցնում է ողնաշարի վրայով»[13]: Նաբոկովը Քելմանին սովորեցնում է, որ գրականության պատմությունն այն ունակության էվոլյուցիան է, որը թույլ է տալիս տեսնել այն, ինչն այդ կերպ դեռ ոչ ոք չի տեսել: Սա ևս առանձնացնում է Քելմանին իր սերնդակից գրողներից:
Ժամանակակից գերմանալեզու գրականության ամենահաջողակ գրողներից մեկը մտացածինի և իրականության, պատրանքաստեղծ ուժի և պատմելու արվեստի միջև խաղն ակնհայտորեն դարձրել է իր ստեղծագործության հիմնական առանձնահատկություններից մեկը, ինչը նրա երկերը դարձնում է մետաֆիկցիոնալ պատումի վերլուծության արժանի նյութ:
--------------------------[1] Frankfurter Allgemeine Zeitung: ''Ich wollte schreiben wie ein verrückt gewordener Historiker'', 09.02.2006.
[2] Gollner, Helmut: “Die Wahrheit lügen. Die Renaissance des Erzählens in der jungen österreichischen Literatur”. „Erzählen ist im Idealfall Ich-los“, Studien Verlag, Innsbruck, Wien, Bozen, 2005, էջ 33:
[3] Rickes, Joachim: „Daniel Kehlmann und die lateinamerikanische Literatur“, Königshausen und Neumann Verlag, Würzburg, 2012. էջ 27:
[4] Jorge Luis Borges: „El hacedor“. Alianza editorial, Buenos Aires, 1960, էջ23:
[5] Ebd. էջ24:
[6] Gollner, Helmut: “Die Wahrheit lügen. Die Renaissance des Erzählens in der jungen österreichischen Literatur”, Studien Verlag, Innsbruck, Wien, Bozen, 2005, էջ 36:
[7] Gollner, Helmut: “Das Leben ein Traum. Daniel Kehlmann macht in seinem neuen Roman “Der fernste Ort” Ernst mit der Außerkraftsetzung der Wirklichkeit”. Innsbruck, 2006, էջ 2:
[8] Rickes, Joachim: „Daniel Kehlmann und die lateinamerikanische Literatur“, Königshausen und Neumann Verlag, Würzburg, 2012, էջ 51:
[9]Jorge Luis Borges:„El hacedor“.Alianza editorial, Buenos Aires,1960, էջ24:
[10] Bareis, Alexander, Frank, Thomas: “Metafiktion. Analysen zur deutschsprachigen Gegenwartsliteratur“. Kulturverlag Kadmos, Berlin, 2010, էջ 250:
[11] Kehlmann, Daniel: “Diese sehr ernsten Scherze. Poetikvorlesungen”. Wallstein Verlag, Göttingen, 2007, էջ 15:
[12] Ebd., էջ 16:
[13] Gasser, Markus: “Das Königreich im Meer, Daniel Kehlmanns Geheimnis”. Rowohlt Taschenbuch Verlag, Reinbek bei Hamburg. 2010, էջ 21:
- Created on .
- Hits: 3299