Սեդա Մանուկյան. Կեսարիայի և շրջակայքի եկեղեցիների հայկական որմնանկարչությունը

Կապադովկիայում հայերի՝ դարեր առաջ հաստատված լինելու մասին բազմաթիվ վկայություններ կան, սակայն նրանց մշակութային գործունեությունն ու թողած ժառանգությունը համապարփակ ուսումնասիրության կարիք ունեն: Հայերն այստեղ հիշատակվում են դեռևս Տիգրան Մեծի շրջանից, ապա՝ տարբեր պատճառներով պայմանավորված, նրանց հոսքը Կապադովկիա մեծ թափ է առնում 9-11-րդ դարերում: Այդ ժամանակաշրջանում նրանց մշակութային գործունեության մասին վկայությունները սակավաթիվ են։ Այս հարցում մասամբ օգնության է գալիս Կապադովկիայի՝ հիմնականում 9-11-րդ դարերից պահպանված ժայռափոր եկեղեցիների որմնանկարչությունը, որի ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս չբացառել երկրամասի Իհլարա, Գյորեմ, Օրթահիսար և այլ տարածքներում հայերի ներկայությունը, ինչից երևում է, որ հայերը ցրված էին ամբողջ Կապադովկիայում, հակառակ մասնագիտական գրականության մեջ տարածված այն կարծիքին, թե նրանք ապրում էին միայն Կեսարիայում և հարակից շրջաններում:

Գալով ժայռափոր եկեղեցիների որմնանկարների քննության հարցին, նշենք, որ առաջինն այս թեզը առաջադրել է Գ. դը Ժերֆանյոնը՝ իր քառահատոր աշխատության մեջ[1]: Այն տեղեկատվության կարևոր աղբյուր է Կապադովկիայի հուշարձանների համար, որը լրացվում է ուշ շրջանի գիտական աշխատանքներով։ Օրինակ, Իհլարայի եկեղեցիներին Ժերֆանյոնն ընդհանրապես չի անդրադառնում, դրանք ուսումնասիրել են Մարսել Ռեսթլեն[2], Թիերի ամուսինները[3] և այլք: Լաֆոնտեն-Դոզոնը նշում է, որ Իհլարայի՝ մեզ հետաքրքրող եկեղեցիների խումբը ստեղծվել է հայերի կողմից՝ վկայակոչելով ոչ միայն պատմական փաստերը, այլև պատկերների զուգահեռները նշելով հայերեն ձեռագրերի մանրանկարների հետ[4]:

Կ. Ս. Գրիգոև

Կապադովկիայի եկեղեցիների գեղարվեստական հարդարանքի առանձնահատկությունները, այս շրջանում հայկական ավանդույթների ազդեցությամբ աչքի ընկնող եկեղեցիները, հատկապես Իհլարայի եկեղեցիների նկարազարդման համակարգի առանձնահատկությունները և զուգահեռները հայկական հուշարձանների՝ որմնանկարների սակավաթիվ օրինակների և հատկապես մանրանկարչության հետ, տեսանելի են դառնում համեմատական վերլուծության շնորհիվ: Պատկերագրական և ոճական այս վերլուծության, ինչպես նաև որոշ պարականոն բնագրերի կիրառության շնորհիվ մենք առաջադրել ենք Կապադովկիայի մի շարք եկեղեցիների, մասնավորապես Իհլարայի որոշ եկեղեցիների՝ տեղաբնակ հայերի կողմից ստեղծված լինելու թեզը[5]:

Ներկա հրապարակումը նվիրված է Կեսարիայի և հարակից շրջանների 16-19-րդ դդ. հայկական եկեղեցիների որմնանկարչությանը։ Ինչպես Ա. Ալպոյաճյանն է գրում՝ «Կեսարիոյ և շրջակայից եկեղեցիներու և վանքերու պատերը ծածկուած էին բազմաթիւ նկարներով: Դժբախտաբար այսօր Հայ եկեղեցիներու և վանքերու քարուքանդ վիճակը և Հայ յիշատակարաններու վայրագ փճացումը անկարելի կը դարձնէ անոնցմէ գոնէ որոշ թուով արուեստագէտներու ծանօթացումը» [6]:

11-րդ դարի և ավելի վաղ շրջանի Կեսարիայի և շրջակայքի եկեղեցիաշինության մասին, ցավոք, տեղեկությունները կցկտուր են[7]: Կեսարիայում գոյություն ունեցած եկեղեցիների մասին վկայում են նաև ձեռագրերի հիշատակարանները[8]: Այդ եկեղեցիներից առաջինը Ս. Գրիգորն է, որի մասին տեղեկանում ենք 1191 թ. մի Ավետարանի հիշատակարանից  և որը, ինչպես հայտնում է Ա. Ալպոյաճյանը,  հիմնվելով մի Տոնացույցի հիշատակարանի վրա, գոյություն է ունեցել մինչև 17-րդ դարը[9]: Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու վերաշինությունը կատարվել է 1859 թ., որտեղ  հիշատակվում են միայն ջրաներկ նկարներ[10]: Եկեղեցու գավթի պատկերների հեղինակն էր Սուվաճ Պեյլեր Օղլուն[11], սակայն Ալպոյաճյանը չի մանրամասնում, թե ինչ պատկերներ են դրանք:

 Կեսարիայի Ս. Գրիգոր եկեղեցու ժամանակակից մի նկարում առագաստներից երկուսի վրա տեսնում ենք ավետարանիչների պատկերները[12]: Եկեղեցու թաղերը, կամարները և սյուները ևս նկարզարդ են, հիմնականում բուսական և երկրաչափական զարդերով, Արևելքի և Արևմուտքի ավանդույթների համադրմամբ, ինչը բնորոշ էր Կեսարիայի և հարակից շրջանների եկեղեցիների նկարազարդման ոճին: Ավետարանիչների նմանօրինակ պատկերներ գտնում ենք նաև Եվքառայի (Էֆքերե) Ս. Ստեփանոս եկեղեցում:  

Այսօր Կեսարիայի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին միակն է, որ գործում է որպես հայկական եկեղեցի՝ Կ. Պոլսի Հայոց պատրիարքարանի իշխանության ներքո:

 Կեսարիայում պահպանված մյուս եկեղեցին՝ Ս. Աստվածածինն այժմ քաղաքային իշխանությունների որոշմամբ վերածվելու է գրադարանի, իսկ մինչ այդ ծառայել է որպես ցուցասրահ [13]:

Ա. Ալպոյաճյանը խոսում է մեկ այլ Ս. Աստվածածին, նաև՝ Ս. Բարսեղ Հայրապետ և Ս. Մերկերիոս եկեղեցիների մասին՝ վկայակոչելով ձեռագրերի հիշատակարանները[14]:    1552 թ. սկսած հիշատակվում է նաև Ս. Սարգիս եկեղեցին, որտեղից միայն յուղաներկ նկար է հայտնի, իսկ դռներից մեկի վրա ունեցել է 1723 թ. արված վերաշինությունը հաստատող արձանագրություն[15]:  Ի դեպ, նշենք, որ շատ հաճախ կտավի և որմնանկարի դեպքում Ա. Ալպոյաճյանն օգտագործում է պատկեր բառը, որը թույլ է տալիս միայն կռահել, թե ինչի մասին է խոսքը:

 Կեսարիայում և հարակից շրջաններում հիշատակվում են շուրջ երկու տասնյակ հայկական վանքեր [16]: Նշանավորը Կեսարիայի Ս. Կարապետի վանքն էր, որի հիմնադրման տարեթիվը հայտնի չէ:  Այս վանքի  Ս. Հրեշտակապետի եկեղեցում Ա. Ալպոյաճյանը հիշատակում է ոսկեզօծ շրջանակներով պատկերներ. «Ասոնց երկու դասերուն մեջ եղած վարի կարգինները, կը ներկայացնեին մեր առաջին վեց հայրապետներու զգեստաւորուած պատկերները, իսկ վերևի կարգինները և եկեղեցիին մեջինները՝ Ս. Գրոց, Աւետարանական պատմութեանց, և նշանաւոր սուրբերուն», իսկ Ս. Կարապետ եկեղեցին, որտեղ գտնվում էր Ս. Կարապետի գերեզմանը, պատերը  զարդարված էին «մարգարէներու գեղակերտ պատկերներով»[17]:  Ս. Կարապետի գերեզմանի պահպանված հին լուսանկարում տեսնում ենք, որ եկեղեցին ունեցել է բուսական և երկրաչափական զարդանկարչություն:

Մեզ հաջողվեց գտնել միայն մեկ լուսանկար Ս. Կարապետի վանքից, սակայն չգիտենք, թե որ եկեղեցուց է այն. կամարից վերև, երկու կողմերում, հավանաբար, հրեշտակապետերի պատկերներ են և գուցե այն Ս. Հրեշտակապետի եկեղեցին է [18]:

Տրդատ եպ. Պալյանը հայտնում է, որ Ս. Հրեշտակապետի եկեղեցու ներքին գավթում եղել է հատուկ վերնատուն կանանց համար, որի «երկու կողմի պատերը զարդարուած են շրջանակներու մէջ առնուած զանազան հին պատկերներով»[19]:

Ս. Կարապետի վանքին շատ մոտ է գտնվել Ս. Դանիելի վանքը, որտեղ որմնանկարներ չեն հիշատակվում: Ս. Սարգսի վանքը կամ Տերեվանքը վիմափոր էր: Այստեղ ևս որմնանկարներ չեն հիշատակվում:  Վանքերի շարքում Ա. Ալպոյաճյանը հիշատակում է նաև Պիզուի Ս. Խաչ, Ս. Թեոդորոսի ու Ս. Մերկերիոսի վանքերը, որոնց մասին մեզ հասած տեղեկությունները շատ աղքատիկ են։ Հեղինակը կասկածի տակ է առնում Թալասի Ս. Բարսեղ վանքի զուտ հայկական ծագումը[20]:  Ս. Գրիգոր Նարեկացու, Ս. Պարսամի, Ս. Աղոթիկի, Ս. Հակոբի, Ս. Մինասի, Հայր Աբրահամի, Ս. Գևորգի, Ս. Աստվածածնի և մի շարք այլ վանքերի մասին մեզ հասած հիշատակարանային և վիմագրական տվյալները շատ սուղ են և դրանց հարդարանքի կամ նկարազարդման մասին դատողություններ չենք կարող անել:

19-րդ դարում Կեսարիան ուներ վեց հայկական եկեղեցի. երեք առաքելական, երկու ավետարանական և մեկ կաթոլիկ[21]:   Կեսարիան և շրջակայքի յուրաքանչյուր գյուղ ուներ մեկ եկեղեցի  կամ մատուռ, որոնցից շատերն այդ ժամանակ վերանորոգվել և ընդարձակվել էին, մասնավորապես՝  Կերմիրի Ս. Ստեփանոսը, Թոմարզայի Ս. Պողոս-Պետրոսը, Էվերեկի Ս. Թորոսը[22] և Ֆենեսի Ս. Թորոսը[23]: Էվերեկի Ս. Թորոս եկեղեցին կառուցվել է տեղի հայերի ջանքերով և մեծ քանակությամբ ոսկի է ծախսվել, իսկ Ֆենեսեի յոթ հարյուր տուն հայ բնակչությամբ գյուղը ունեցել է փոքրիկ եկեղեցի՝ դարձյալ Ս. Թորոս անունով[24]

Առանձնահատուկ հետաքրքրություն է ներկայացնում Չոմախլուի մյուս՝ Ս. Հակոբ եկեղեցին, որի կապակցությամբ Ա. Ալպոյաճյանը հայտնում է՝ «բաւական ճաշակաւոր գեղարուեստական որմնանկար մը ունէր». երկու ճակատներին ճախրող հրեշտակներ էին նկարված, իսկ կողմնային պահարանների վրա Սահակի և Մեսրոպի ծնրադիր պատկերները[25] : Կեսարիայից մոտ 18 կմ հյուսիս-արևելք  է գտնվում Եվքառան (Էֆքերեն)[26], որի Ս. Ստեփանոս եկեղեցուց ոչ հեռու կար ևս երկու եկեղեցի՝ Ս. Սարգիս և Ս. Գևորգ, իսկ Եվքառայից հարավ Ս. Եղիա եկեղեցին: Ս. Գևորգ վիմափոր եկեղեցին, որտեղ Ալպոյաճյանը հիշատակում է երեք պատկեր, չմանրամասնելով որոնք են դրանք և արդյոք որմնանկարներ են, ևս երկու պատկերի հիշատակում է դարձյալ վիմափոր Ս. Սարգիս եկեղեցում[27]:

Եվքառայի Ս. Ստեփանոս եկեղեցին հիշատակվում է 1683 թ. մի ձեռագրի հիշատակարնում[28]: Այն մի քանի անգամ վերակառուցվել է, վերջին անգամ՝ 1871 թ., այժմ լքված է և կառույցի ներսում ծառեր են աճել։ Եկեղեցու՝ այժմ բացակայող գմբեթից ներքև, առագաստների վրա մասամբ պահպանվել են շրջանակի մեջ վերցված ավետարանիչների պատկերները՝ կերպարների հրաշալի մշակմամբ և հարուստ գունային լուծումներով:

Կեսարիայից հինգ կմ հեռավորության վրա է գտնվում Թալասը, որի վերին թաղում էր գտնվում, հավանաբար ԺԹ. դարում կառուցված Ս. Աստվածածին եկեղեցին «…ճոխ քանդակներով զարդարուած եւ ճոխ կահերով օժտուած»[29]:Կեսարիա Ս. Գրիգոր

Կերմիրի կամ Կարմրակի Ս. Ստեփանոս հայկական եկեղեցին վերակառուցվել է 1858 թ. այրված հին եկեղեցու տեղում, որից պահպանված լուսանկարում տեսնում ենք, որ պատերը, կամարները զարդանկարված են եղել։ Իսկ Ա. Ալպոյաճյանը հայտնում է նուրբ արվեստով արված «Թաղումը» պատկերի մասին[30]:

 Որմնանկարչության ուսումնասիրման առումով առանձնահատուկ հետաքրքրություն է ներկայացնում Թոմարզան, որը գտնվում է Կեսարիայից  հարավ-արևելք[31]: Թոմարզայի Ս. Աստվածածին վանքի նույնանուն եկեղեցին նկարազարդ է եղել։  Ավագ խորանի մեզ հասած լուսանկարից պարզ է դառնում, որ որմնանկարների շարքում մեծ թիվ են կազմել հոգևորականների պատկերները: Բացի այդ, Ա. Ալպոյաճյանը, վկայակոչելով Մելքոն Ասատուրին, արժեքավոր տեղեկություն է հայտնում նաև վանքի նկարչի՝ թոմարզացի Սիմոն Խալֆայի մասին. «…ան գծած էր նաև Թոմարզայի վանքին և Էվերեկի Ս. Թորոս եկեղեցիներուն Դատաստանի աննման պատկերները, որ իր բոլոր տեսածներուն մէջ ամենը կը գերազանցեն՝ թէ՛ արուեստով և թէ մեծութեամբ», միևնույն ժամանակ նշելով, որ Կեսարիայի Ս. Լուսավորիչ և Ս. Սարգիս եկեղեցիների խաչկալներն ու պատկերները գրեթե անարժեք են Սիմոն վարպետի համեմատությամբ[32]: Տրդատ Պալյանը հայտնում է Թոմարզայի Ս. Աստվածածին վանքի ավագ խորանում 1865 թ. արված պատկերի մասին, որի հեղինակ է նշում Կարապետ Երեմյանին. «Յիշատակ է պատկերս թօմարզացի Ղարակէօզեան հանգուցեալ Առաքելի որդի Մ(ա)հ(տես)ի Վարդուկին եւ համայն կենդանեաց եւ ննջեցելոցն: Թօմարզացի պատկերահան Երեմեան Կարապետ. 1865»[33]:  Ս. Աստվածածին հին եկեղեցու[34] խորանում «հնութիւնը ակներեւ թանկագին պատկեր մը կայ»[35] 1671 թ., որի մասին ևս մանրամասներ չի հայտնում հեղինակը: 

Թոմարզայի Ս. Պողոս-Պետրոս եկեղեցին առաջին անգամ հիշատակվում է 1570 թ.: Հետաքրիր է, որ Ա. Ալպոյաճյանը չի խոսում եկեղեցու որմնանկարչության մասին, փոխարենը հիշատակում է Ս. Սարգսին նվիրված մի եկեղեցի՝ հիմնվելով ձեռագրական հիշատակարանների վրա: Առանձնահատուկ հետաքրքրություն է ներկայացնում Ս. Պողոս-Պետրոս եկեղեցու նկարազարդման համակարգը , որը, հավանաբար, չի ունեցել պատկերային նկարչություն, միայն՝ զարդանկարչություն է, հավանաբար 19-րդ դարի: Այն ներկայացնում է բուսական և երկրաչափական զարդեր, նաև եկեղեցական հարդարանքի մանրամասներ՝ հիմնականում վարագույրներ ոսկեծոփ (դեղին), կապույտ գույներով: Ուշադրության են արժանի թաղի՝ շրջանակի մեջ վերցված մանրամասները. մի դեպքում սկիհի վրա պատկերված տիեզերքի խորհրդանիշ գունդը՝ չորս ավետարանների միջև, մյուս դեպքում՝ Քրիստոսի չարչարանքի գործիքները: 

 Կեսարիայի և շրջակայքի եկեղեցիների որմնանկարչության մեզ հասած սակավաթիվ օրինակները մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում և տեղում մասնագիտական ուսումնասիրության կարիք ունեն։ Դրանք 16-19-րդ դդ. հայ արվեստի գրեթե մոռացության մատնված բեկորներն են, ո՛չ միայն ուսումնասիրության, այլև փրկության կարոտ։

 

[1] G. de Jerphanion, Une nouvelle province de l’art Byzantin, Les eglises rupestres de Cappadoce, Paris, tt. I, II, II, IV (1925,1932,1936, 1942). Ժերֆանյոնը կենտրոնացել է արձանագրությունների ունեցած առանձնահատկությունների վրա:

[2] M. Restle, Die byzantinische Wandmalerei in Kleinasien, Band I-III, Recklinghausen: Bongers, 1967: Գրքում կա հայկական ազդեցությամբ ստեղծված մի խումբ եկեղեցիներին նվիրված առանձին ենթաբաժին. դրանց մի մասը՝ Եվստաթեոսի եկեղեցին Գյորեմում, Թավշանլի եկեղեցին, Թեոդորոսի եկեղեցին Ուրգուփում արդեն հայտնի էին Ժերֆանյոնին:

[3] N. Thierry, Haut Moyen–age en Cappadoce, Paris, 1983, p. 200, N. et J.-M. Thierry, Nouvelles E’glises Rupestres de Cappadoce. Region du Hasan Dagi, Paris, 1963, p.246, N. Thierry, Peintures d'Asie Mineure et de Transcaucasie aux Xe et XIe s., London: Variorum, 1977 և այլն: Թիերի ամուսինները ընդհանուր բնույթի արևելյան ազդեցություն են մատնանշում՝ չկենտրոնանալով համեմատական քննության վրա:

[4] Ж. Лафонтэн-Дозонь, Росписи церкви, называемой Чемлекчи килисе, и проблема присутствия армян в Каппадокии, Перевод Т. И. Прилуцкой, Византия. Южные славяне и Древняя Русь. Западная Европа. Искусство и культура: Сб. статей в честь В. Н. Лазарева, Москва, Наука, 1973, с. 78-93, Lafontaine-Dosoge J., Nouvelles notes Cappadociennes, Bruxelles, 1963, p. 121-183 և այլն:

[5] Այս մասին ավելի մանրամասն տե՛ս Ս. Մանուկյան, Վասպուրականի գեղարվեստական ավանդույթների և Կապադովկիայի մոնումենտալ գեղանկարչության աղերսները, «Էջմիածին»,

Հմր8, 2015, էջ 102-117,  նաև՝  Ս. Մանուկյան, «Փորձությունը ջրով» տեսարանի քննությունը հայկական եւ կապադովկյան օրինակներով, Մատենադարանի երիտասարդական  3-րդ գիտաժողովի զեկուցումներ (Երևան, 2017 թ., նոյեմբերի 28-30), Երևան, 2018, էջ 343-356:

[6]Ա. Ալպօյաճեան, Պատմութիւն Հայ Կեսարիոյ, Տեղագրական, Պատմական եւ Ազգագրական ուսումնասիրութիւն, Հ. Բ., Գահիրէ, 1937, էջ 1546: Նկարիչներից մեզ հայտնի է Հարություն վրդ. Ալուկ Խնձորյան Էվքարեցին, ով Ս. Կարապետի վանքի միաբաններից էր և նրա նկարներից  մի քանիսը պահվել են վանքի եկեղեցում ( էջ 1548):

[7] Նույն տեղում, էջ 892: Ալպոյաճյանը հայտնում է միայն Գագիկ Բ-ի կառուցած Պիզուի Ս. Խաչ վանքի մասին:

[8] Հիշատակարանները տե՛ս  Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց ի Կեսարիայ, Զմիւռնիայ եւ ի շրջակայս նոցին, Կենսամատենագիտութիւն Տրդատ եպիսկոպոս Պալեանի, կազմեց Գէորգ Տէր-Վարդանեան,  Երեւան, 2002:

[9] Ա. Ալպօյաճեան, Պատմութիւն Հայ Կեսարիոյ, հ. Ա., էջ 893:

[10] Նույն տեղում, էջ 902:

[11] Ա. Ալպօյաճեան, Պատմութիւն Հայ Կեսարիոյ, հ. Բ., էջ 1549:

[12] Լուսանկարի համար շնորհակալություն ենք հայտնում Կ. Պոլսի Հայոց պատրիարքարանի աշխատակազմի տնօրեն, Ս. Հարության եկեղեցու հոգևոր հովիվ  Հոգշ. Տ. Մաղաքիա աբղ. Պեսքիսիզյանին:

[13] Տե՛ս B. Der-Marossian, Ottoman Armenian Kesaria/Kayseri, In the nineteenth century, Armenian Kesaria/Kayseri and Cappadocia, ed. by R. G. Hovannisian, California, 2013, pp. 196-197. Ս. Աստվածածին եկեղեցին ավելի մոտ էր թուրք-հունական բնակելի հատվածին: Այն վերակառուցվել է 1835 թ. Կարապետ  Զարդարյանի մեկենասությամբ և վերանորոգվել 1875 թ.:

[14] Տե՛ս Ա. Ալպօյաճեան, Պատմութիւն Հայ Կեսարիոյ, հ. Ա., էջ 894-896, 899:

[15] Ա. Ալպօյաճեան, Պատմութիւն Հայ Կեսարիոյ, հ. Ա., էջ 897-898: Ս. Սարգիս եկեղեցին 1834 թ. վերակառուցվել է Սարգիս աղա Գյումշյանի ջանքերով, իսկ 1884 թ. վերանորոգվել է: Տե՛ս  B. Der-Marossian, Ottoman Armenian Kesaria/Kayseri, In the nineteenth century, p.197.

[16] Կեսարիայի մասին ավելի մանրամասն տե՛ս  Հին եւ Նոր Կեսարիա: Յուշամատեան, Փարիզ , 1989,  307 էջ:  Վանքերի մասին տե՛ս Տրդատ եպ. Պալեան,  Հայ վանօրայք ի Թուրքիա, Մասն Ա. Գաղատիոյ, Սեբաստիոյ եւ Տրապիզօնի կուսակալութեանց մէջ եղած վանօրայք Իզմիր, 1914, էջ 9-99  (վերահրատ. Հայ վանորայք, hր. պատրաստեց Կ. Ավետյանը,  Ս. Էջմիածին, 2008, էջ 35-88): Կեսարիային և տեղի եկեղեցիներին անդրադառնում է նաև Հանս Ռոթը՝ H. Rott, Kleinasiatische Denkmäler aus Pisidien, Pamphylien, Kappadokien, und Lykien, Leipzig, 1908, S. 112, 121, 154-159, 174-175, 254-255:

[17] Ա. Ալպօյաճեան, Պատմութիւն Հայ Կեսարիոյ, հ. Ա., էջ 985: Ալպոյաճյանի հաղորդմամբ՝ 1928 թ.  հետո վանքը օգտագործվել է որպես հիվանդանոց  (էջ 993):

[18] Լուսանկարը՝  https://gesivakfi.org/gesi/tarihi-ve-kulturel-yapisi/kiliseler?showall=&start=1:

[19] Տրդատ եպ. Պալեան, նշվ. աշխ.,  էջ 40:

[20] Նույն տեղում, էջ 1022:

[21] B. Der-Marossian, Ottoman Armenian Kesaria/Kayseri, In the nineteenth century, p. 196.  Ռ. Հովհաննիսյանը նույն տեղեկությունը հայտնում է նաև 20-րդ դարասկզբի համար տե՛ս R. G. Hovannisian, Armenian Caesarea/Kesaria, Armenian Kesaria/Kayseri and Cappadocia, ed. by R. G. Hovannisian, California, 2013, p. 4.

[22] Էվերեկի Ս. Թորոս եկեղեցում պահված ձեռագրերի մասին տե՛ս Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց ի Կեսարիայ, Զմիւռնիայ եւ ի շրջակայս նոցին, էջ 69-74:

[23] Տե՛ս H. Georgelin, Armenians in late Ottoman Rural Kesaria/Kayseri, p. 241: Տե՛ս նաև Ալ. Գրիգորեան և Ս. Գարակէօզեան, Յիշատակարան Էվէրէկ-Ֆէնէսէի, Փարիզ, 1963, 967 էջ, նույնի անգլերենը՝ Evereg-Fenesse: its Armenian history and traditions, compiled by Al. Krikorian, translated by R. Norsigian, Detroit, Mich.: Evereg-Fenessee Mesrobian-Roupinian Educational Society, 1990, p. 186. Նաև՝ Խ. Գըլըճեան, Ալպոմ-յուշամատեան Էվերէկ-Ֆենեսէի, Պէյրութ, 1984, 366 էջ, Յ. Արզումանեան, Էվէրէկի պատմութիւնը, գիրք Ա, Գահիրէ, 1935, 96 էջ :

[24] Նույն տեղում, էջ 823, 815:

[25] Ա. Ալպօյաճեան, Պատմութիւն Հայ Կեսարիոյ, հ. Ա., էջ 837:

[26] Եվքառայի  մասին տե՛ս համացանցում՝  http://efkere.com/

[27] Ա. Ալպօյաճեան, Պատմութիւն Հայ Կեսարիոյ, հ. Ա., էջ 781։

[28]1683 թ. գրված Հայսմավուրքում կարդում ենք. «ի մայրաքաղաքն Կեսարիոյ, ի գիւղաքաղաքս որ կոչի Յեւքառայ, ի դուռն Ս. Ստեփաննոսի Նախավկային եւ Սրբոյն Սարգսի եւ Սրբոյն Գէորգայ զօրավարացն …», Տե՛ս Ցուցակ հայերէն ձեռագրաց ի Կեսարիայ, Զմիւռնիայ եւ ի շրջակայս նոցին, էջ 56։ Եվքառան որպես գրչության վայր է հիշատակվում նաև 1727 թ. գրված Մաշտոցում, որը պահվել է Թալասի Ս. Աստվածածին վանքում (անդ՝ էջ 8), ինչպես նաև մի շարք այլ ձեռագրերում:  Եվքառայի կամ  Էֆքերեի Ս. Ստեփանոս եկեղեցու մասին տե՛ս http://efkere.com/places-of-worship/surp-stepanos-church/

[29] Ա. Ալպօյաճեան, Պատմութիւն Հայ Կեսարիոյ, հ. Ա., էջ 736:

[30] Նույն տեղում, էջ 763-764:

[31] Թոմարզայի մասին տե՛ս Թ. Մատաղճեան, Հ. Գանգրունի, Յուշամատեան Թոմարզայի, Պէյրութ, տպ. Կ. Տօնիկեան, 1959, նույնի անգլերենը՝ T. M. Madaghjian, Memories of Tomarza, CreateSpace Independent Publishing Platform, 2015,  Յ. Պարութեան, Յուշեր Թոմարզայի անցեալէն, Պէյրութ, 1960, 230 էջ,  լուսանկարների համար տե՛ս http://virtualani.org/tomarza/index.htm: Թոմարզայի Ս. Աստվածածին վանքի մասին տե՛ս Gertrude Bell, Letter dated 18 June, 1909, ինչպես նաև Steven Hill, The Early Christian Church at Tomarza - A Study Based on Photographs Taken in 1909 by Gertrude Bell, Dumbarton Oaks Papers 29, 1975, pages 151-164, H. E. King, Through the Taurus Mountains and the Armenian Cilician Kingdom, Asiatic Review, 1937, volume XXXIII, page 797, V. L. Parsegian, Armenian Antiquities in the Tomarza Region in Armenian Architecture: A Documented Photo-Archival Collection on Microfiche, volume 5, microfiche 57, Hans Rott, Kleinasiatische Denkmäler aus Pisidien, Pamphylien, Kappadokien, und Lykien, p. 179-187, Güner Sağır, Kayseri'de Osmanli Döneminde İnşa Edilmiş Bir Grup Ermeni Kilisesi 1, Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, issue 4, Ankara, 2004, p. 61-63.

[32] Ա. Ալպօյաճեան, Պատմութիւն Հայ Կեսարիոյ, հ. Ա.,էջ 1548:

[33]  Տրդատ եպ. Պալեան, նշվ. աշխ.,  էջ 86:

[34] Տե՛ս St. Hill, The early Christian church at Tomarza, Cappadocia. A study based on photographs taken in 1909 by Gertrude Bell, Dumbarton Oaks papers. no. 29, 1975, p. 149-164.

[35] Տրդատ եպ. Պալեան, նշվ. աշխ., էջ 85:

 

Հոդվածը տպագրվել է «Հայկական որմնանկարչություն» գիտական հոդվածների և նյութերի ժողովածուում, Երևան, 2019

  • Created on .
  • Hits: 2320

Կայքը գործում է ՀՀ մշակույթի նախարարության աջակցությամբ։

© 2021 Cultural.am. Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են ՀՀ օրենսդրությամբ: Կայքի հրապարակումների մասնակի կամ ամբողջական օգտագործման ժամանակ հղումը կայքին պարտադիր է: