ԳՈԼԻ ԹԱՐԱՂԻ. ՏՈւՆ` ԵՐԿՆՔՈւՄ
Գոլի Թարաղին ծնվել է 1939 թ. Թեհրանում՝ մտավորականի ընտանիքում: Բարձրագույն կրթությունը ստացել է ԱՄՆ-ում, ապա ուսումը շարունակել Թեհրանի համալսարանում` ստանալով փիլիսոփայության մագիստրի կոչում: Ամենահայտնի պարսիկ ժամանակակից գրողներից է, թեև իսլամական հեղափոխությունից հետո` 1980թ., գաղթել է Ֆրանսիա և բնակություն հաստատել այնտեղ:
Անհաջող ամառ էր` անջուր, անլույս, տառապագին: Պատերազմ էր, վախ ու խավար: Մասուդ «Դ»-ն` շփոթված ու խուճապահար, առանց երկար-բարակ մտածելու, վերցրեց կնոջն ու երեխաներին, բռնեց Եվրոպայի ճանապարհը: Նա չէր ցանկանում զգուշավոր ու հեռատես լինել, չէր ուզում խորհրդակցել իրենից ավելի փորձառու մարդկանց հետ, որոնք վախենում էին տեղափոխություններից ու փոփոխություններից, որոնց համար հայրենի հողին կպած մնալն ապրելակերպ էր, վարք ու բարքի անքակտելի բաղադրիչ: Մասուդ «Դ»-ն հոգնել էր պատերազմից, վախենում էր մահից: Տագնապալի գիշերներն ուժասպառ էին արել, լուսաբացի շփոթությունն ու անկայունությունը բզկտել էին հոգին: Ուզում էր գնալ, փախչել, ապրել ապահով վայրում` հեռու պատերազմական թոհուբոհից, ռումբից ու պայթյուններից, խելագարվելու կամ մահանալու վտանգից… և իր գործերը կարգավորեց կայծակնային արագությամբ: Տան եղած-չեղածը աճուրդի հանեց, տունն էլ վաճառեց առաջին գնորդին` անհավանական ցածր գնով: Լուծեց վիզայի հարցը, տոմսեր գնեց: Ճամպրուկները կապել էր արդեն, երբ տենդագին հայացքը կանգ առավ պառավ մոր վրա: Ոտքերի տակ հողը երերաց, սիրտը մրմուռով պատվեց: Մոռացավ պատերազմի, մահվան, չքավորության մասին: Երկմտեց. գուցե չմեկնի՞…
Այդ ընթացքում Մահին բանուն լուռ հետևել էր` ինչպես են վաճառում իր ունեցածը, ինչպես են օտար մարդիկ չափչփում տան սենյակները: Ոչ մի անգամ չէր բողոքել, աշխատել էր զգացնել չտալ գոյությունը: Նստել էր պատի տակ` թավրիզյան գորգի վրա, որ իր պապերից էր հիշատակ մնացել: Բոլորից թաքուն ձեռքը սահեցնում էր թավշե ծաղիկների ոսկեթել ուրվագծերի վրայով. մատների ծայրով վերջին անգամ էր հպվում անցած օրերից մնացած հիշողությանը: Գորգն ասես մահառաջի րոպեներն ապրող մարդու կիսատաք մարմին լիներ: Սփռոցի ծոպերը հավաքել էր բռան մեջ: Հայացքը սահում էր նախշազարդ բաժակների, ռուսական երկարաոտ ճրագների վրայով, որոնք ձեռքից ձեռք էին անցնում ու հեռանում: Ցանկանում էր գոռալ. « Չէ՛, քիշմիրյան շալերն ու օժիտիս հայելին չեմ տա»: Ցանկանում էր ինչ-որ բան վերցնել, թաքցնել, բայց ծպտուն չհանեց: Աննկատ նստել էր մի անկյունում՝ հոգին լի վերքերով, վկա` սեղան-աթոռի, հախճապակե ափսեների, ոսկյա շրջանակների հեռանալուն, որոնք ասես դեպի անծանոթ քաղաքներ գաղթող պառավ մոր զավակներ լինեին: Գիտեր` տխուր օրեր են իրեն սպասում: Համակերպվել էր, տղայից բողոք չուներ: Ինքնակամ էր տարիներ առաջ տունը տղային նվիրել: Խնդրել էր միայն` մինչև իր մահը չվաճառեն: Բայց դա նախքան հեղափոխությունն էր, պատերազմը, խառնակությունը, ահուդողով ապրելը: Եվ Մահին բանուի միակ ցանկությունը տղային ու արտասահմանում ապրող աղջկան երջանիկ ու առողջ տեսնելն էր: Նրանց համար ոչ միայն գորգերը, այլև իր կյանքն էլ կտար: Երեխաներն էլ Մահին բանուին էին սիրում: Մասուդը չէր ցանկացել պառավ մորը մենակ, անտուն ու անտեր թողնել: Ստեղծված իրավիճակը մթագնել էր նրան: Մայրն այդ ամենը հասկանում էր, դրա վկայությունը նրա լուռ համաձայնությունն էր որդու արածներին: Իհարկե, լացել էր բոլորից թաքուն, մարդկանց աչքից հեռու, գիշերը` վերմակի տակ, ցերեկը` դուռը կողպած լոգարանում կամ այգում` բարձր սոճիների հետևում: Քիշմիրի շալը, գորգը, իր հին իրերը հիշատակներ էին հորից, ամուսնուց, ուրախ ու ջահել օրերից մնացած: Սիրում էր այդ իրերը, կապվել էր, դրանց հետ ծերացել: Անցյալի տեսիլները պտտվում էին սենյակներում: Իր մանկության մատնահետքերն ու ոտնահետքերը դաջված էին բակի սալերին, պատի աղյուսներին: Բացի իր տնից, ուրիշ տեղ չէր ցանկանում մնալ, թեև գիտակցում էր, որ այլևս «այստեղ»-ի տերը չէ, ոչ մի «տեղի» տերը չէ: Մտածում էր` կատուների նման մահվանից առաջ գլուխն առնի ու հեռանա սեփական տնից: Բայց ինքը կենդանի էր դեռ ու մեռնելու ցանկություն չուներ: Ծերությունն ուրիշներն էին նրա վզին փաթաթել` իրենց անողոք հայացքներով ու անարդարացի դատողություններով: Հոգում պահել էր երիտասարդ տարիների սեփական պատկերը, որն արտացոլված էր հին հայելիներում և առկա էր անցած օրերի լավ հիշողություններում: Սիրտը տրոփում էր, աչքերը վազում էին այս ու այն բանի հետևից: Սպասում էր գալիք օրերին, սպասում էր գարնան ու ամռան գալուստին: Հազար հույս ու երազանք ուներ` իր ու երեխաների, թոռների ու ծոռների համար: Յոթանասունչորս թե՞ յոթանասունվեց տարեկան էր, գուցե ավելի…Այդ հաշիվներն ուրիշներն են անում, ամրագրում ծննդյան ու ամուսնության տարեթվերը, թե չէ ինքը քառասունի սահմանը դեռ չէր հատել: Այդպես էր զգում: Հավատում էր դրան: Այժմ, սակայն, կորցրել էր տունն ու դիրքը, չգիտեր՝ ո՞վ է, ինչացո՞ւ է և ո՞րն է իր անելիքը: Պատահել էր անկանխատեսելին: Երկնքի անհունում աքսորված մարող աստղի էր նման: Ուզում էր մեռնել, բայց մահը նրանից շատ հեռու էր: Նրա մարմինը դեռ ջերմության ու լույսի շողեր կլանելու ցանկություն ուներ: Անտեսանելի հազար թելերով կապված էր կյանքին:
Որոշվեց` Մահին բանուն մի քանի շաբաթ, գուցե` «երկու-երեք ամիս» քրոջ տանը կապրի: Մասուդ «Դ»-ն Փարիզում բնակարան, աշխատանք կգտնի, հետո մորն իր մոտ կկանչի: Չնայած կյանքի թանկությանն ու միջոցների սակավությանը՝ աղջիկն էլ էր Լոնդոնից կանոնավոր զանգում, մորն իր մոտ կանչում: Անգլիացու հետ էր ամուսնացել, փեսան բարյացակամ էր զոքանչի նկատմամբ: Մնում էր միայն սպասել, վերջիվերջո ամեն ինչ կարգավորվելու էր: Մահին բանուն խելացի, համբերատար կին էր, և երեխաները երախտապարտ էին նրան՝ դյուրըմբռնողության բնածին հատկանշի համար:
Մահին բանուի համար առաջին երկու շաբաթը դժվար անցավ: Նա սովորություն չուներ սրա-նրա տանը քնելու, սովոր էր իր սենյակին, թախտին ու բարձին, իր փողոցի ձայներին, հարևանների գնալ-գալուն, նույնիսկ խոհանոցից փչող հնության բույրին ու սանդուղքի խոնավ հոտին, չորս երկնասլաց կաղամախիների մշտական ներկայությանը, որոնք իր հոր տարիքին էին: Քույրը սիրալիր էր, քրոջ ամուսինը` դոկտոր Իոնոս խանը, ոչ ոքի հետ չէր շփվում. երեխաների բացակայությունն էր տանջում նրան: Վեցն էլ հեղափոխությունից հետո հեռացել էին Իրանից: Մեծ տղան Ավստրալիայում՝ անհայտ մի կետում էր բնակվում, «պաշտելի երկվորյակները»` երկու աղջիկները, ապրում էին Ամերիկայում: Միջնեկ տղան մեկ Թայլանդում էր, մեկ` Սինգապուրում կամ Ճապոնիայում, մեկ էլ՝ բոլորովին այլ վայրում: Աղջիկներից մեկն էլ Կանադայի, Հնդկաստանի կամ Աֆրիկյան ինչ-որ երկրի քաղաքացի էր, Իոնոս խանը ստույգ հիշել չէր կարողանում:
Մասուդ «Դ»-ն հանգիստ էր` մայրը քրոջ մոտ էր: Մինչդեռ Իոնոս խանի հետ այնքան էլ հեշտ չէր նույն հարկի տակ ապրելը: Գիշերային ռմբակոծությունները և մահաբեր հրթիռների շարունակական գրոհները տարօրինակ էին դարձրել նրան, ոչ մեկին չէր վստահում: Ականջ էր դնում դռների հետևից, տնտղում կնոջ կամ Մահին բանուի պայուսակները, թաքցնում էր մանր-մունր իրերը, հետո մոռանում դրանց տեղը: Մի անգամ ակնոցի ու կրակայրիչի համար վիճեց կնոջ հետ, վստահ էր` քենին է գողացել դրանք: Մահին բանուն դռան հետևից լսեց, ամոթից կուչ եկավ: Նա օրերն էր հաշվում, թե երբ է Եվրոպա՝ երեխաների մոտ մեկնելու, թեև գիտեր` Իոնոս խանը չարությունից չի այդպես անում, նույնիսկ խղճում էր նրան: Մահին բանուն լաց ու կոծ չարեց, չբողոքեց ու չվիճեց նույնիսկ այն ժամանակ, երբ մատը դռան արանքում թողեց ու վնասեց եղունգը, երբ գիշերվա կեսին քրոջ ամուսինը կորցրած մատանին գտնելու համար խառնեց նրա անկողինը, փորփրեց գրպանները: Ինքն իրեն հուսադրեց՝ ամեն ինչ անցողիկ է և փառք տվեց Աստծուն, որ երեխաներն առողջ են, ինքն էլ ողջ է և խելքը տեղն է՝ չնայած ստեղծված իրավիճակին:
Վերջապես եկավ սպասված օրը: Մահին բանուին թվում էր` երազ է տեսնում: Ուրախությունից արտասվեց, թեև ուրիշների մոտ աշխատում էր արցունքները ցույց չտալ: Թեև ողջ գիշեր արթուն էր մնացել` օդանավակայան, մաքսատուն, ճամպրուկներ տնտղել, պայուսակի կորչել, դեղեր ու օպտիկական ակնոց փնտրել, գլխապտույտ, ոտքերի ցավ, ինքնաթիռի մեջ անվերջանալի սրտխառնոց, բայց եթե թողնեին, էլի չէր քնի, կխոսեր, կհամբուրեր տղային, հարսին, թոռներին, կչափչփեր մկան բնի չափ սենյակը, սրա-նրա մասին հարցուփորձ կաներ: Առաջին երկու գիշերը խնդրելով, համոզելով` Մահին բանուին քնեցրին երեխաների ննջասենյակում: Երեխաների համար անկողին բացեցին հյուրասենյակում: Քնելուց առաջ նրանց շշուկով ասացին. «Տատիկը ճանապարհից է եկել, հոգնած է: Հետո նրա տեղը կփոխենք, նորից դուք ձեր սենյակում կքնեք»: Մահին բանուն հասկացավ թոռների լուռ դժգոհության պատճառը, նեղսրտեց: Ուզում էր միջամտել, բայց էլ ուժ չուներ: Մարմինը հոգնածությունից դողում էր: Գլուխը դրեց բարձին, մեռածի նման քուն մտավ: Լուսաբացին վեր թռավ: Հազիվ էր շնչում, կրծքին ասես երկաթե մեծ գունդ էին դրել: Անծանոթ, նեղություն պատճառող հուզմունքը պատել էր նրան: Մեղավորի, արհամարհվածի զգացումը ցավի նման պտտվում էր մարմնի մեջ: Թոռների դժգոհ հայացքներն աչքի առաջ եկան: Ինքը նրանց սենյակն էր բռնագրավել: Ներքնակի մեջ ասես շամփուրներ, բարձի մեջ` ասեղներ լինեին: Կգերադասեր միջանցքում քնել, դռան տակ կամ մի անկյունում կուչ եկած, միայն ոչ ուրիշի անկողնում: Երրորդ օրը նրա տեղը փոխեցին: Մահին բանուն հանգիստ շունչ քաշեց: Քնում էր հյուրասենյակում` սպունգե բարակ ներքնակին, որ գիշերներն իրեն էին տալիս, ցերեկները՝ փռում բազմոցի վրա: Ճամպրուկները խոհանոցի մի անկյունում էին դրված, ձեռքի պայուսակն ամեն օր այս ու այն կողմ էին տեղափոխում: Պահարաններն այնքան լիքն էին, որ դռները չէին փակվում, մահճակալների տակ էլ տարատեսակ իրեր էին լցված: Ամբողջ կյանքում Մահին բանուն ընդարձակ տան մեջ էր ապրել ` արևաշող սենյակներով, պատուհանից բացվող պարտեզի, այգու, արևի ու երկնքի հրաշալի տեսարաններով: Զգեստների համար նախատեսված առանձին սենյակ ուներ: Հարյուրավոր ճամպրուկներ կարող էր տեղավորել ձեղնահարկում կամ նկուղում: Փորձեց ինքն իրեն հուսադրել՝ կյանքը վայրիվերումներով լի է, հյուրասենյակում քնելը դեռ ոչինչ չի նշանակում: Ճիշտ է` փողոցի աղմուկն է շատ, երբ մետրոյի գնացքն անցնում է, պատուհանի ապակիները դղրդում են, բայց կյանքն է Եվրոպայում այդպիսին, պետք չէ նեղսրտել: Փա՛ռք Աստծո` երեխաների մոտ է, ամեն ինչ քիչ-քիչ կարգվորվում է:
Թոռները գոհ էին իրենց կյանքից: Սիրում էին իրենց դպրոցը, մի քանի արաբ ու պորտուգալացի ընկերներ էին գտել: Ժամանակ առ ժամանակ հյուրեր էին ունենում, և Մահին բանուն ստիպված էր լինում անկողինն առած ազատ անկյուն ման գալ: Բնակարանն ուներ երկու ննջասենյակ, երկար, նեղ խոհանոց, փոքր բաղնիք` անկյունում զուգարան: Տղայի ու հարսի ննջասենյակում չէր կարող քնել, թեև տղան ամեն օր առաջարկում էր: Երեխաների սենյակում էլ ազատ տեղ չկար. երկու մահճակալ էր դրված` իրար կիպ կպած, դպրոցական պայուսակը, թենիսի ձեռնաթիակներն ու ֆուտբոլի գնդակն էլ հատակն էին զբաղեցնում: Խոհանոցն էր մնում, որի մասին խոսք լիներ չէր կարող: Մահին բանուն ինչքա՞ն տեղ պիտի զբաղեցներ. մի երեխայի բոյ ուներ, նիհար, թույլ, ջլատված. մահճակալի տակ կամ պահարանի մեջ էլ կտեղավորվեր: Մի երկու գիշեր լոգարանում` վաննայի մեջ քնեց, ու քունն էլ տարավ: Բայց տղան էլ թույլ չտվեց, ստիպեց` իր անկողնում` կնոջ կողքին քնի: Դա Մահին բանուի կյանքի ամենասոսկալի գիշերն էր, իրեն վատ էր զգում, ամաչում էր: Հարսը պառկել էր թախտի եզրին, եթե շարժվեր, կընկներ: Լարված էր, ժամանակ առ ժամանակ սավանի տակ մարմնինը ցնցվում էր: Մահին բանուն կծկվել, մի բուռ էր դարձել, եթե մի փոքր հրեին, գնդակի նման կգլորվեր: Երեք-չորս օր հարսը հանդուրժեց սկեսուրի ներկայությունը սեփական անկողնում, հետո զգուշությամբ ամուսնուն ակնարկեց, որ այդպես շարունակել չի կարելի: Մասուդ «Դ»-ն, թեև զուսպ էր, հավասարակշռված, միանգամից հունից դուրս եկավ, գոռաց, ձայնը գլուխը գցեց: Երեխաները վախեցան: Ամուսիներն ինչ ասես իրար չասացին: Նման բան նրանց ընտանիքում երբևէ չէր պատահել: Մահին բանուն գնաց այն աշխարհ, հետ եկավ: Նզովեց այն օրը, երբ ոտքն այդ տուն դրեց ու խաթարեց որդու ընտանիքի անդորրը: Ճամպրուկները կապեց, կոշիկներն ու բաճկոնը հագավ, նստեց դռան տակ: Որոշել էր գնալ: Բայց ո՞ւր, փորձեց ի մի բերել մտքերը: Կգնա Թեհրան, քրոջ տուն: Բայց ինչպե՞ս հանդուրժի դոկտոր Իոնոս խանի ցանցառությունները…ո՛չ, անհնա՛ր է: Գուցե մորաքրոջ աղջկան հյուրընկալվի: Մոռացել էր` նա երկու ամիս առաջ էր մահացել: Լացը խեղդեց : Իսկ հորեղբորորդի՞ն…Հորեղբորորդիներն էլ հիմա Ամերիկայում են: Մնում է գրողի ծոցը գնալ, աղախին դառնալ կամ մուրացկանություն անել: Վերջիվերջո, եթե իր հայրենիքում լիներ, կարող էր գլուխը գետնին դնել, հանգիստ խղճով հրաժեշտ տալ կյանքին: Բարեբախտաբար, Մանիժեն` Մահին բանուի աղջիկը, որին Եվրոպայում Մեգի էին ասում, զանգեց Լոնդոնից: Խնդրեց, աղաչեց, պահանջեց, որ մորը հենց այս պահին ինքնաթիռ դնեն ու իր մոտ ուղարկեն: Այդ պահին չեղավ, բայց մի շաբաթ հետո Մահին բանուին օդանավակայան տարան: Մահին բանուն վանդակից ազատված թռչունի նման նոր շունչ առավ: Ինքնաթիռը տան նման էր, տաք, ապահով, իր աթոռն ուներ, իր ապրանքը: Եթե նույնիսկ հատակին տեղ տային, էլի կգոհանար, միայն այդ տարածքն իրեն պատկաներ: Կերակուրը դժկամությամբ կերավ: Աչքերի առաջ եկավ նանեն. ընթրիքն էր սկուտեղով մատուցում: Այն ժամանակ ինքն իր տեղն ու դերն ուներ: Սիրտը մղկտաց: Այնքան էր լացել, երբ պատերազմում նանեի թոռան զոհվելն ու որդու հոգեբուժարան ընկնելու մասին էր լսել: Եթե այդ դեպքը պատահած չլիներ, Մասուդը մի սենյակ կվարձեր Թեհրանում ու մոր խնամակալությունը կհանձներ նանեին: Ականի բեկորը նանեի թոռան գլխին էր կպել, տեղում մահացել էր: Սեբզեվարից մի քանի հոգի եկել, հայտնել էին բոթը: Կոմիտեից, նահատակաների հարցերով զբաղվող կազմակերպությունից էլ էին եկել, ոգեշնչող խոսքեր ասել, իրենց ցավակցությունը հայտնել: Հետո նանեին գյուղ տարան: Այնտեղ մի սենյակ տվեցին ու ամսական թոշակ նշանակեցին:
Մեգին, «նախկինում` Մանիժե», մորն այնպես ամուր գրկեց, որ լսվեց Մահին բանուի ձայնը՝ ա՜հ, դա և՛ ցավի, և՛ ուրախության ճիչ էր: Դեյվիդ Օուքլին` Մեգիի ամուսինը, համբուրեց, ամուր սեղմեց զոքանչի ձեռքը: Նա հրեա էր, ջերմ լինելու պատճառը դա էր: Մահին բանուն տխրել էր, երբ աղջիկն ամուսնացել էր անգլիախոս հրեայի հետ, բայց իր դժգոհությունը չէր արտահայտել: Կգերադասեր՝ փեսան մուսուլման լիներ, պարսիկ: Հիմա` Դեյվիդին տեսնելուց հետո, մի ծանր քար ընկավ կրծքից: Հենվեց փեսայի թևին, ծիծաղեց: Դեյվիդի կողքին ինքն ավելի փոքր ու խղճուկ էր թվում: Նրա գոտկատեղին էր հասնում, հազիվ քառասուն կիլոգրամ լիներ, հնարավոր է նաև՝ ավելի քիչ՝ փուտ ոսկորներով, մատիտի նման բարակ ոտքերով:
Անձրևում էր, ցուրտ էր: Դեյվիդը մեքենա ուներ, ճամպրուկները տեղավորեց բեռնախցիկում, ժպտալով թփթփացրեց Մահին բանուի ուսին: Մեգին նստեց մոր կողքին, գլուխը հենեց նրա ցավող ուսին, շշնջաց` այլևս թույլ չի տա ` Փարիզ կամ Թեհրան վերադառնա: Մահին բանուի սիրտը տրոփեց երջանկությունից: Աչքերը փակեց, քնեց, բայց երազ չտեսավ:
Դեյվիդի ու Մեգիի բնակարանը չորրորդ հարկում էր: Շենքը վերելակ չուներ: Մահին բանուն հոգնած էր, քնաթաթախ, գլուխապտույտ ուներ: Դեյվիդ Օուքլին գրկեց ծղոտի ծանրություն ունեցող զոքանչին: Մահին բանուն ճչաց, մատիտի նման ձիգ կանգնեց: Մեգին ծիծաղեց: Դեյվիդը թևի տակ առավ զոքանչին, որ փայտե տիկնիկի էր նման, ու աստիճաններով բարձրացավ: Մահին բանուն քարացել էր, չգիտեր` լացի՞, ճչա թե՞ ծիծաղի, հանդուրժի թե՞ հակառակվի: Նա կարծես մի իր լիներ` աթոռ կամ ավել, որին շուկայից էին գնել: «Ավել լինելու» կարգավիճակը նորություն էր նրա համար:
Մեգիի բնակարանն ավելի փոքր էր, քան եղբոր տունն էր Փարիզում: Ընդամենը մեկ ննջասենյակ էր: Տարբերությունն այն էր, որ երեխա չունեին: Մահին բանուի բոյին բրդոտ, մեծ շուն ունեին: Դեյվիդ Օուքլին բարեկիրթ էր, հաշվենկատ: Զգացմունքային չէր, կարգ ու կանոնով էր ապրում: Որոշեցին` Մահին բանուն քնելու է հյուրասենյակում՝ բազմոցի վրա: Երբ հյուր էին ունենում, պառկում էր ամուսինների սենյակում ու արթմնի սպասում հյուրասենյակի ազատվելուն: Իհարկե, դա լավագույն տարբերակը չէր, բայց ի՞նչ կարող էր անել: Նա չէր տրտնջում, երբեք չէր բողոքում, գիտեր, որ բողոքելու ժամանակն էլ չէ, և կյանքը բոլորի համար ավելի հեշտ էր դառնում:
Դեյվիդ Օուքլին տնտեսագիտության ուսուցիչ էր: Տան ծախսերն ամենայն մանրամասնությամբ ինքն էր կատարում: Մահին բանուն երջանիկ էր այնքան, որքան կարող էր ճուտը երջանիկ լինել ու աշխատում էր, որ իր կերածն ու կերակուրի ափսեն էլ հավանոցի թասից փոքր լինի: Մեգին համալսարանի հաշվապահության ֆակուլտետում էր սովորում: Ամուսիններն առավոտ վաղ գնում էին, երեկոյան հոգնած վերադառնում, զրուցելու տրամադրություն էլ չունեին: Եթե խոսում էլ էին, ապա` թանկությունից ու տնային ծախսերից: Մահին բանուն փող չուներ: Հենց առաջին օրը ոսկյա ապարանջանն ու հակինթե մատանին տվել էր աղջկան, որ ծախի: Մեգին առարկել էր: Ինքը շարունակել էր պնդել, համոզել: Աղջիկն արտասվել էր, ասել` ոչ: Հետո ընդունել էր՝ դժկամությամբ, հավանաբար ամուսնու ցուցումով:
Մահին բանուն սովորել էր խոսել ինքն իր հետ: Փեսայի լեզուն չէր հասկանում, աղջիկն էլ ստիպված` կամ անգլերեն էր խոսում կամ բնավ չէր խոսում: Ընթրում էին լուռ: Ապա Մեգին դասերն էր սովորում, Դեյվիդը` օրաթերթ կարդում՝ էջ առ էջ, հոդված առ հոդված: Հետո երեքով նստում էին հեռուստացույցի դիմաց, եվրոպական գիտաճանաչողական հաղորդումներ, հարցազրույզներ ու բանավեճեր էին դիտում: Մահին բանուն մտքերի մեջ էր ընկնում, ոչինչ չէր տեսնում, ոչինչ չէր լսում: Օրերով տանը մենակ էր մնում: Բնակարանն էր կարգի բերում, պատուհանագոգի երկու ծաղկամաների առաջ փորձում էր սպանել ժամանակը: Դրսում մշտապես մռայլ եղանակ էր, անդադար անձրև էր տեղում: Շնից վախենում էր, մինչև աղջկա վերադառնալը փակվում էր ննջասենյակում: Երբ անձրևը դադարում էր, դուրս էր գալիս, նստում դիմացի այգու նստարանին: Սրթսրթում էր, խիստ ձմեռ էր: Ի վերջո հիվանդացավ: Սկզբում կոկորդն այտուցվեց, հետո սկսեց հազալ: Այնպես էր հազում` քիչ էր մնում թոքերը բերանից դուրս գային: Բայց ամենավատը ուրիշներին անհանգստություն պատճառելն էր: Երբ գիշերը հարևանը բռունցքով պատին էր խփում, Մահին բանուն գլուխը մտցնում էր բարձի տակ, վերմակի ծայրը խցկում բերանը:
Գարուն եկավ: Ամպերի մեջ արևի շողեր երևացին, Մահին բանուի տրամադրությունը փոխվեց: Դեյվիդը երեք օրով արձակուրդ վերցրեց, կնոջն ու զոքանչին զբոսանքի տարավ: Մեգին մոր համար դեղ ու դիմադրողականությունը բարձրացնող օշարակ գնեց: Մահին բանուն կազդուրվեց, նույնիսկ մի երկու կիլոգրամ գիրացավ: Հոգու խորքում փառք տվեց Աստծուն, բայց դեռ լիարժեք չուրախացած` բախտը նորից երես թեքեց նրանից: Ամռան սկիզբն էր: Դեյվիդը որոշել էր արձակուրդը հորաքրոջ մոտ` սարերում անցկացնել: Մահին բանուին հետները տանել չէին կարող, տունն էլ երկու ամսով վարձով էին տալու, որպեսզի ընթացիկ ծախսերը հոգային, մանավանդ որ Մահինի գալով՝ դրանք ավելացել էին: Նրան դրեցին ինքնաթիռ, հետո միայն Մասուդին տեղեկացրին, որ մորն ուղարկում են Փարիզ: Իհարկե, նա ուրախացավ մորը տեսնելով, բայց խնամել նրան չէր կարող: Մեկ ուրիշ անգամ՝ մեծ սիրով, բայց ոչ հիմա: Ամառ էր, ընտանիքով մեկնելու էին Ֆրանսիայի հարավ` հանգստանալու: Հյուրանոցային համար կամ ծովափնյա տուն վարձելու հնարավորություն չունեին, վրանում էին ապրելու` ջրի ափին կամ անապատի մեջ: Եթե ոչ անապատ, ապա` դաշտ կամ անտառ, ի՞նչ տարբերություն. Մահին բանուին իրենց հետ տանելն անհնար էր: Քույր ու եղբայր վիճեցին: Դեյվիդ Օուքլին նոր տարբերակ առաջարկեց: Որոշեցին՝ Մահին բանուն կրկին Լոնդոն վերադառնա: Թեև նրանք աշխատում էին ցածրաձայն վիճել, բայց Մահին բանուն հասկացավ իրավիճակը. ուզում էր հողը պատռվի, ու ինքը գետնի տակն անցնի: Իրեն ձեռքից ձեռք էին փոխանցում` ավելորդ, անպետք իրի նման:
Մեգիի մտերիմ ընկերուհիներից մեկը՝ Ֆիրուզեն, լվացքատուն ուներ, ինքն էլ ապրում էր այնտեղ: Նրան խնդրեցին օգնել: Ասաց՝ փոքր սենյակում է ապրում, հյուր ընդունել չի կարող, բայց լվացքատան հետևում գտնվող դատարկ պահեստը դատարկ է, լուսամուտ չունի, սակայն տաք է, ապահով: Դեյվիդ Օուքլին համաձայնեց: Մեգին անհանգստացավ մոր համար, բայց ճար չուներ: Մահին բանուն ամեն ինչի պատրաստ էր, միայն թե վերջանար այդ քաշքշուկը: Լվացքատան պահեստը խոնավ էր, կիսամութ: Առաջին օրը Մահին բանուն չքնեց, ողջ գիշեր Աստծուց մահ խնդրելով` արտասվեց: Մրմնջում էր` ի՞նչն է իրեն կյանքին կապում, ի՞նչն է այդքան ուժ տալիս... երեխաների հանդեպ տածած սերը...Ուզում էր, որ այդ սերը սրտից դուրս գար:
Ֆիրուզեն համակրելի կին էր: Տղամարդիկ պտտվում էին նրա շուրջը: Ամուսին էլ ուներ. թմրամոլ, վշտահար, տխուր դեմքով մարդ էր: Թեհրանում էր ապրում: Տարին մեկ անգամ կնոջ ուղարկած փողերով գալիս էր Եվրոպա, հառաչում, մորմոքում, բողոքում ժամանակից ու բարքերից: Անճար էր ու թշվառ: Ասում էր՝ նախկինում կարգին մարդ է եղել՝ կրթված, գիր ու գրականության սիրահար (գուցե կարծում է հիմա էլ է այդպիսին): Կյանքի առաջին հարվածից անդունդն է գլորվել, ընկճվել ու հույսը կորցրել: Ֆիրուզեն անտեսել է ամուսնու նվնվոցն ու բողոքները, երեխաներին ուղարկել է Փարիզ, ինքն էլ դատարկաձեռն եկել է Անգլիա: Հիմա օգնում է հեռու-մոտիկ ընկերներին, նրանց, ովքեր արժանիքներ ունեն: Երբ Մահին բանուի «անուշ դեմքն ու բաց շագանակագույն տխուր աչքերը» տեսավ, հմայվեց նրանով: Մահին բանուի գնումներն էր կատարում, նրա համար պարսկերեն գրքեր ու ամսագրեր բերում, հրավիրում էր լվացքատուն, զբաղեցնում:
Քարիմ խանը` Մահին բանուի եղբայրը, ապրում էր Կանադայում: Ունևոր մարդ էր, նույնիսկ պարտեզ ուներ` մի քանի թռչուններով, նապաստակներով: Լուն ուղտ դարձնող մի ծանոթի միջոցով տեղեկացավ քրոջ վիճակի մասին: Անչափ հուզվեց, նամակ ուղարկեց քրոջ որդուն ու աղջկան, վիրավորեց, թուք ու մուր տվեց նրանց, կարգադրեց` քրոջն անմիջապես իր մոտ ուղարկեն: Մտերիմներից մեկի օգնությամբ կարգավորեց վիզայի, ինքնաթիռի տոմսի խնդիրները:
Ձմռան սկիզբն էր, Մահին բանուն մեկնում էր Կանադա: Ուրախ էր, որ նորից երկնքի ու երկրի արանքում է: Դա նրա կյանքի ամենաերկար ճամփորդությունն էր: Ի՜նչ հաճելի էր: Նստել էր պատուհանի մոտ ու ակնապիշ նայում էր հեռվում կայծկլտացող լույսերին: Փափուկ աթոռ ուներ` հեռու մարդկանց ոտնձգություններից: Ջերմում էր: Արևի շողերն ընկել էին լուսամուտին: Նիրհեց` գլուխը կրծքին ընկած, հետո կրկին ուշքի եկավ: Կոպերը կիսաբաց` հայացքով մխրճվել էր հորիզոնի խորքը՝ դեպի լայնարձակ տարածության եզերքը, դեպի անսահմանությունը : Ոտքերի տակ ճերմակ ամպերն էին` լուսավոր, թեթև, անեղծ, երազի նման: Մեկն ականջի տակ շշնջաց. կողքի ուղևորն էր, ուշադրություն չդարձրեց: Հրաժարվեց մատուցված ուտելիքից` գլուխը շրջելով պատուհանի կողմը: Երեսը հպել էր ապակուն, հմայված աչքերով կլանում էր արեգակի շողերը: Ներսում հազարավոր աստղիկներ էին կայծկլտում, և հոգին լույսով էր լցվում:
Անամպ, ջինջ երկինքը՝ միատարր երկնագույնով պատված, ձգվում էր երևակայականի սահմաններով, հասնում նոր սկզբի, անցնում տարածական ձևերից ու չափերից անդին: Լազուրից այն կողմ ինքն էր` Մահին բանուն՝ տասներկու տարեկան հասակում: Դեմավենդի այգում էր` խաղով տարված: Ձյուն էր գալիս: Սառցակտորները բռնելու պատճառով մատներն անզգայացել էին: Գլուխը բարձրացրած` ձյան` գլխապտույտ առաջացնող փաթիլներին նայեց: Թվաց` ոտքերը պոկվեցին գետնից: Դեպի երկինք սլացավ: Սիրում էր խաղի այդ ձևը: Ճերմակ փաթիլների նկատմամբ սերը չանցավ, նույնիսկ երբ ծերացավ: Ձմռան օրերին նստում էր պատուհանի առաջ, նանեն թեյ ու նաբաթ շաքար էր բերում: Երկուսն էլ դիվահարի նման նայում էին համատարած ճերմակությանը. լուսամուտի մոտ էլ ննջում էին: Միհան բանուն արթնանում էր կեսգիշերին: Գիտեր` տեղումները շարունակվում են: Ականջ էր դնում. ողջ քաղաքը քնած էր ` սառույց կապած, ճերմակ ծածկոցի տակ թաքնված, նման մի տան, որի բնակիչները բացակայում են, որի կահույքը ծածկված է սպիտակ սավաններով: Ոչ մի ձայն ականջին չէր հասնում, բացի տարածական, կախարդական լռությունից` լեփ-լեցուն դատարկով, Աստծո լուռ ներկայությամբ համեմված:
Ողջ ճանապարհին Մահին բանուն` տենդոտ ու քրտինքից թրջված, բայց անհոգ ու խաղաղ, նստած պատուհանի մոտ` դուրս էր նայում: Այնքան հրապուրված էր դրսի ճերմակությամբ, որ չէր հիշում` ով է, որտեղ է: Ննջեց, երազ տեսավ: Աչքերը բացեց, հետո կրկին նիրհի մեջ ընկավ: Ձյուների մեջ էր, պտտվում էր, սահում երկնքի ու երկրի արանքում: Ժամանակներն ու պատկերներն իրար էին խառնվել: Հարյուրավոր Մահին բանուներ կային` ցիրուցան կամ շարքով, տարբեր Մահին բանուներ՝ ծեր, երիտասարդ, մանուկ…ներկայում ու այլ ժամանակներում…և անսահման կարողություններով օժտված մի կին՝ հավերժության մեջ շղթայված: Առաջին անգամն էր, որ երեխաների, երկրի երեսին ապրող մարդկանց, Թավրիզի գորգերի, Քիշմիրի շալերի, Փեհլևի փողոցի տան և երկրային բաների մասին չէր մտածում: Ամպերի վրա էր, սպիտակ լայնարձակությունը ներծծվում էր մարմնի մեջ, թափանցում հոգու ամենահեռավոր անկյունը: Ջերմություն էր զգում` աշնան տաքության նման` թույլ, խոնավ, հաճելի: Գլխավերևում շերամը հովանոց էր հյուսում: Ասես աշխարհի արգանդում լիներ` ապահով, պաշտպանված:
Քարիմ խանն անհամբեր սպասում էր քրոջ գալուստին: Որոշել էր` նրան իր մոտ կպահի, քրոջ երեխաներին ամոթով կթողնի: Երբ տեսավ Մահինին, արտասվեց: Ինքն էլ էր մենակ` հեռու հայրենքից, ուզում էր վերադառնալ, օրը հազար անգամ մտափոխվում էր: Տեսնելով քրոջը` ծերացած, մոլորված ու անօգնական, ցավն ավելի սրվեց, ինքն իրեն ասաց՝ կորչի օտարությունը, և հաստատ որոշեց հետ գնալ, տերը լինել սեփական տան ու երկրի, ապրել քրոջ հետ` մի հարկի տակ: Միասին էին մեծացել: Նրանց տարիքային տարբերությունը շատ քիչ էր: Մահին բանուն նայում էր, բայց չէր տեսնում, կարծես գիտակցությունը տեղը չէր: Երբ Քարիմ խանը բռնեց քրոջ ձեռքը, ցնցվեց: Ասես մի կտոր ոսկոր լիներ: Խոսեց հետը: Նա չէր լսում, չէր հասկանում, կցկտուր պատասխաններ էր տալիս: Քարիմ խանն այլայլվեց, անհանգստացավ: Գրկեց քրոջը, համբուրեց նրան: Զգաց ծերության շունչը, սիրտը ցավեց: Հենց տուն հասան, Քարիմ խանը Մահին բանուին պառկեցրեց մահճակալին, բժիշկ կանչեց: Զանգահարեց քրոջ երեխաներին, ասաց, որ Մահին բանուն ճանապարհի հոգնությունից, անքնությունից, արյան բարձր ճնշումից իրեն վատ է զգում, բայց հորդորեց չանհանգստանալ:
Խանդավառ, գլուխը կորցրած` Քարիմ խանը խոսում էր ու խոսում: Մանկությունն էր վերհիշում, ապագայի համար պլաններ կազմում: Գոհ էր վերադառնալու որոշում կայացրած լինելու համար: Ինքն էլ չգիտեր, թե ինչու հանկարծ հանգեց այդ մտքին: Գուցե քրոջ շվարած, մոլորված տեսքն էր պատճառը: Նայեց Մահին բանուի աչքերին, կարծես ո՛չ հուշ ու հիշողություն ուներ, ո՛չ էլ՝ գիտակցություն. սարսռաց: «Օտարությունը» շունչ առավ, կանգնեց նրա առաջ. սիրտը մղկտաց: Նոր միայն հասկացավ՝ որքան միայնակ է ինքը, ոտքերի տակ որքան երերուն է հողը: Պաղ ու մռայլ կայարանում գնացքի սպասող ուղևորի նման ժամանակավոր էր նրա ներկայությունն այդ կանգառում: Քարիմ խանը համբուրեց քրոջ ձեռքերը, ասաց, որ այլևս թույլ չի տա՝ դռնեդուռ ընկնի, անտեր մնա: Խոստացավ, որ երբ կազդուրվի, անմիջապես հայրենիք կվերադառնան: Մահին բանուն փակեց աչքերը. նստել էր ինքնաթիռի պատուհանի մոտ: Երկնքի երկնագույնը կանչում էր նրան: Նիրհեց, նորից նույն երազը տեսավ. երկինքը՝ մեղմ ծփացող ծովի նման, ալիքվում էր դեպի լուսավոր երկնակամարը՝ իր հետ տանելով նրան: Չգիտեր` քանի օր ու քանի ժամ է քնած: Ծարավ էր, վեր կացավ: Ծնկները դողում էին: Քարիմ խանը տանը չէր: Մահին բանուն շուրջը նայեց, չհիշեց` որտեղ է: Պատուհանի ժանեկավոր վարագույրից աղոտ լույս էր թափանցում: Առաջ գնաց, բռնեց աթոռի թիկնակից: Քրտինքը հոսում էր վրայից: Շունչ քաշեց, մոտեցավ լուսամուտին, դողացող ձեռքերով քաշեց վարագույրը: Ձյուն էր գալիս: Ականջ դրեց. այն հին, կանչող լռությունն էր: Նանեն իր համար թեյ ու նաբաթ շաքար բերեց…դռան մոտ կանգնած` լացում էր, պատերազմում թոռն էր զոհվել. պատրաստվում էր Սեբզեվար գնալ: Ասաց. «Նանե՛, սպասիր, ճանապարհի համար փող տամ»: …Ձեռքը դրեց բռնակին…հոգնած էր, ուզում էր նստել…Իր տեղն էր փնտրում: Ուղեկցորդուհին ստուգեց տոմսը…Պաղ հոսանք խփեց երեսին: Դողաց: Ձյուն էր գալիս: Փաթիլները բաժակապնակների չափ էին: Առաջ գնաց, սայթաքեց…Ինքնաթիռում ցուրտ էր: Տեղը չէր գտնում: Էլի առաջ գնաց: Ոտքերի տակ երկար ձգվող սպիտակ ճանապարհ էր…Ձյունը լցվում էր աչքերի մեջ…Դեմավենդ լեռը` հսկա, բարձր, վեհապանծ, հեռվից իրեն էր նայում. Ինչքա՜ն նման էր իր հորը, նո՛ւյն փառահեղությունն էր, նո՛ւյն վեհաշուք տեսքը: Երբ լայնարձակ պատշգամբում հայրը նամազ էր անում, քամին սպրդում էր նրա աբայի տակ, շորը փքվում էր ու իրեն թվում էր` հոր գլուխը երկնքին է հասնում, ոտքերն արմատներ են ձգել հողում: Ի՜նչ լավ էր, երբ մոտ էր այդ պատկառազդու, դյութիչ բարձրությանը: Երկու մարմարե սյուների արանքում, կեսօրվա աղոթքով տարված` հոր ստվերը մինչև աշխարհի վերջին էր հասնում: Ինչպիսի՜ հրճվանքով էր ինքը սողոսկում աբայի տակ, բարձրանում, նստում հոր ուսին` աշխարհի ամենաբարձր գագաթին, որտեղից կավե տներն այնքան փոքր էին, մարդիկ` մրջյունի չափ` աննշան ու ողորմելի: Ինքնաթիռի պատուհանից նույն պատկերը տեսավ: Թվաց` հոր ուսին է նստած, ոչ ոքի ձեռքն իրեն չի հասնի. ո՛չ մայրը կարող էր կշտամբել իրեն, ո՛չ անվերջանալի բազմապատկում-բաժանում ուսուցանող ուսուցչուհին, ո՛չ իր ականջը քաշող թաղային ոստիկանը, ո՛չ իր ազատությունը սահմանափակող ամուսինը, ո՛չ երեխաները, որ իրենց մորը կախել էին սյունից ու գազանաբար լափում էին նրա միսն ու արյունը, ո՛չ էլ ուրիշները, որոնք բարոյականության սկզբունքներից էին խոսում, փիլիսոփայական ջախջախիչ բառերի ծանրությամբ լցնում հոգին, երկրաչափական փոքր քանոնով ու մաթեմատիկական ճղճիմ միավորներով չափում իր ներաշխարհի ու գիտակցության սահմանները: Ինչ-որ մեկը կանչում էր իրեն: Կարծես Դեմավենդ լեռան հետևից էր: Վազեց, կորավ ձյուների մեջ: Այրվում էր: Հանեց բաճկոնը: Արձակեց վերնաշապիկի կոճակները: Դեմքը հառեց դեպի երկինք, հիշեց մանկության տարիների խաղը: Ծիծաղեց: Փաթիլները բերանն էին լցվում. երկնքի մեջ էր, ամպերի վրա: Դեմավենդ լեռն իր ոտքերի տակ էր, գագաթին մի մեծ բազկաթոռ էր դրված` ընկուզենու փայտից, կարմիր թավիշով պատված. հոր աշխատասենյակի բազկաթոռն էր: Ուղեկցորդուհին ցույց տվեց իր տեղը: Աթոռը միայն իրեն էր պատկանում : Նստեց: Մի երեխայի քաշ ուներ, կորավ աթոռի մեջ: Փաթաթվեց հոր աբայի մեջ, երեսը հպեց ապակուն: Նույն երկանագույն երկինքն էր, խոշոր, լուսառատ, զուլալ աչքերի նման իրեն էր նայում: Ականջ դրեց, ձայն չկար, բացի ձյան փաթիլների ու մահվան քաղցր լռությունից:
Մասուդ «Դ»-ն մեղադրեց քրոջը: Քույրը պարսավեց Քարիմ քեռուն: Դեյվիդ Օուքլին ասաց, որ նման դեպքեր շատ են պատահում, խոսեց պատճառահետևանքային կապի մասին, ժամանակի հրամայականն ու հեղափոխությունը մեջտեղ բերեց: Ֆիրուզեն սգաց, բայց հետո մտքից ու սրտից հանեց: Ուրիշներն էլ ջանացին չմոռանալ Մահին բանուի պատմությունը, բայց շատ արագ մոռացան: Մի՞թե հնարավոր է նեղություններով, դժբախտություններով, ձանձրույթով, պատերազմներով ու օտարությամբ լի այս ժամանակաշրջանում հիշողություն ու հուշ ունենալ: Դա Մահին բանուն լավ էր հասկանում: Փա՛ռք Աստծո, որ նա խելացի կին էր:
1991թ., Փարիզ
Պարսկերենից թարգմանեց Նունե Հովհաննիսյանը
- Hits: 8032