Սյուզան Սոնթագ. Նայելով ուրիշների ցավին

«Նայելով ուրիշների ցավին» գիրքը ամերիկացի գրող Սյուզան Սոնթագի կյանքի ընթացքում հրատարակված գործերից վերջինն է: Այն Սոնթագի առանցքային գործերից մեկի՝ «Լուսանկարչության մասին» էսսեների ժողովածուի շարունակությունն է: Սոնթագը կրկին դիմում է լուսանկարչության ֆենոմենին ՝ փոխելով այս երևույթի դիտարկման անկյունը. «Նայելով ուրիշների ցավին» գրքում լուսանկարը ուսումնասիրվում է որպես պատերազմի և բռնության տեսողական ներկայացման միջոց ժամանակակից հասարակությունում: Սոնթագը փորձում է հասկանալ, թե ինչ ազդեցություն ունեն այլ մարդկանց տառապանքի պատկերները մյուսների վրա։ Ստորև ներկայացված է գրքից մի հատված։

Դիտարկենք լուսանկարչության ներգործության վերաբերյալ լայն տարածում գտած երկու գաղափարներ, որոնք այժմ տափակաբանության պես են հնչում։ Քանի որ այդ գաղափարների ձևակերպումները կան լուսանկարչության մասին իմ էսսեներում, որոնցից առաջինը գրվել է երեսուն տարի առաջ, դրանք վիճարկելու անհաղթահարելի գայթակղություն եմ զգում։

Առաջին գաղափարն այն է, որ հանրային ուշադրությունը կառավարում են զանգվածային լրատվական միջոցները, ինչը նշանակում է՝ ավելի կոնկրետ՝ լուսանկարները։ Պատերազմն «իրական» է, երբ կան լուսանկարներ։ Այս կերպ Վիետնամի պատերազմի դեմ բողոքը մոբիլիզացվել է լուսանկարների միջոցով։ Այն զգացումը, որ Բոսնիայի պատերազմի հետ պետք է մի բան անել, պայմանավորված է լրագրողների ուշադրությամբ՝ «CNN էֆեկտ», ինչպես երբեմն կոչում էին այն, որի շնորհիվ պաշարված Սարաևոյի լուսանկարներն ավելի քան երեք տարվա ընթացքում ամեն երեկո հայտնվում էին միլիոնավոր հյուրասենյակներում։ Այս օրինակները ցույց են տալիս լուսանկարների որոշիչ ազդեցությունը այն բանի վրա, թե ինչ աղետների և ճգնաժամերի վրա ենք մենք ուշադրություն դարձնում, ինչն է մեզ անհանգստացնում, և վերջին հաշվով, ինչ է առաջարկվում այս կոնֆլիկտների համար։

Երկրորդ գաղափարը, որը կարող է վերը նկարագրվածի ճիշտ հակառակը թվալ, այն է, որ լուսանկարներով հագեցած, ո՛չ, գե՛րհագեցած աշխարհում, այն լուսանկարները, որ պետք է կարևոր լինեն, նվազող ներգործություն ունեն․ մենք խստասիրտ ենք դառնում։ Վերջիվերջո նման լուսանկարները պակաս զգացմունքային են դարձնում մարդկանց և մեր խիղճն այլևս չի էլ տանջում։

«Լուսանկարչության մասին» գրքի (1977) վեց էսսեներից առաջինում պնդում էի, որ չնայած նրան, որ լուսանկարների շնորհիվ հայտնի դարձած իրադարձությունը, անկասկած, ավելի իրական է դառնում, քան կլիներ, եթե մենք երբեք չտեսնեինք այդ լուսանկարները, բազմակի ներգործությունից հետո այն նույնպես պակաս իրական է դառնում։ «Որքան էլ դրանք կարեկցանք առաջացնեն, - գրում էի ես, - լուսանկարները միևնույն է նաև պակասեցնում են կարեկցանքը»։ Արդյո՞ք սա ճիշտ է։ Կարծում էի, թե ճիշտ է, երբ գրում էի։ Այժմ այնքան էլ վստահ չեմ։ Ի՞նչն է այն բանի ապացույցը, որ լուսանկարները նվազող ազդեցություն ունեն, և որ դիտորդ լինելու մեր մշակույթը չեզոքացնում է դաժանությունը ցուցադրող լուսանկարների բարոյական ուժը։

Հարցը ներառում է նորությունների գլխավոր միջոցի՝ հեռուստատեսության մասին պատկերացումը։ Նկարը զրկվում է իր ուժից նրանով, թե ինչպես է այն կիրառվում, երբ ու որքան հաճախ ենք մենք այն տեսնում։ Հեռուստատեսությամբ ցուցադրվող պատկերները, անկասկած, պատկերներ են, որոնցից վաղ թե ուշ հոգնում են։ Այն, ինչ քարսրտություն է թվում, սկիզբ է առնում ուշադրության անկայունությունից, որը ստեղծում է հեռուստատեսությունը՝ իր պատկերների լիառատությամբ արթնացնելու և ծառայում դրան։ Նկարների առատությունը ուշադրությունը դարձնում է մակերեսային, փոփոխական և հարաբերականորեն անտարբեր բովանդակության նկատմամբ։ Պատկերների հոսքը բացառում է որևէ արտոնյալ պատկերի առկայություն։ Հեռուստատեսության ամբողջ իմաստն այն է, որ կարելի է փոխել հեռուստաալիքները, որ նորմալ է փոխել հեռուստաալիքները, անհանգիստ դառնալ, ձանձրանալ։ Սպառողները հոգնում են։ Նրանց ուշադրությունը պետք է նորից ու նորից խթանել ու շեղել։ Բովանդակությունն այդ խթանիչներից ընդամենը մեկն է։ Ավելի խորհուն հարաբերությունը բովանդակության հետ գիտակցության որոշակի լարվածություն կպահանջեր, հենց այն բանի, ինչը թուլացնում են սպասումները՝ կապված զանգվածային լրատվական միջոցների տարածած պատկերների հետ, որոնց՝ բովանդակության ողողումը ամենից շատն է բթացնում զգացողությունը։

*

Մոդեռնի քննադատության, որն այնքան հին է, որքան Մոդեռնն ինքը, հիմնարար գաղափարներից մեկը փաստարկն է այն մասին, որ ժամանակակից աշխարհը սարսափի դիետաներից է կազմված, որոնք փչացնում են մեզ, և որոնց աստիճանաբար ընտելանում ենք։ 1800 թվականին Վորդսվորթը «Քնարական բալլադաների» առաջաբանում ափսոսանք է հայտնում զգայունակության անառակացման համար, որն առաջացել է «ամեն օր կատարվող ազգային մեծ իրադարձությունների և քաղաքներում մարդկանց կուտակումների մեծացման պատճառով, որտեղ նրանց զբաղմունքների միապաղաղությունը արտասովոր պատահարների նկատմամբ ծարավ է ծնում, որն ամեն ժամ հագեցվում է արագ հաղորդագրություններով»։ Այդ չափից ավելի խթանման գործընթացը կա, որպեսզի «բթացնի բանականության տարբերակման ունակությունը» և «գրեթե վայրի թմրեցման վիճակի հասցնի այն»։

Անգլիացի բանաստեղծն ընդգծում էր, որ բանականության բթացման պատճառը «ամենօրյա» իրադարձություններն են և «ամենժամյա» նորությունները «արտասովոր պատահարների» մասին (1800 թվականին)։ Թե հատկապես ինչ իրադարձություններ և պատահարներ, ողջամտորեն թողնված է ընթերցողի հայեցողությանը։ Մոտավորապես վաթսուն տարի անց մեկ ուրիշ մեծ բանաստեղծ և մշակույթի դիագնոստ՝ ֆրանսիացի և հետևաբար՝ նույնչափ չափազանցությանը հակված, որչափ անգլիացին՝ թերասությանը, նույն մեղադրանքի ավելի կրակոտ տարբերակն առաջարկեց։ Ահա թե ինչ է գրում Բոդլերն իր օրագրում 1860-ականների սկզբին․

Անհնար է թերթել որևէ թերթ՝ անկախ օրից, ամսից և տարուց՝ առանց մարդկային արատավորության ամենասարսափելի հետքերն ամեն տողում հայտնաբերելու․․․ Ցանկացած թերթ առաջին տողից մինչև վերջինը ոչ այլ ինչ է, քան սարսափների ամբողջություն։ Պատերազմներ, հանցագործություններ, անառակություններ, խոշտանգումներ, տիրակալների, ազգերի, անհատների ոճրագործություններ․ համընդհանուր վայրագությունների օրգիա։ Եվ հենց այս գարշելի ակրատն է քաղաքակիրթ մարդն ամեն օր ուտում նախաճաշին[1]։

Երբ Բոդլերը սա գրում էր, թերթերում դեռ լուսանկարներ չկային։ Սակայն նրա՝ բուրժուայի մեղադրական նկարագրությունը, որը նստած նախաճաշում է համաշխարհային սարսափներով լի առավոտյան թերթով, ոչնչով չի տարբերվում այն բանի ժամանակակից քննադատությունից, թե որքան շատ գործողությունները բթացնող սարսափներ ենք մենք ստանում ամեն օր ինչպես հեռուստատեսության, այնպես էլ առավոտյան թերթի միջոցով։ Անընդհատ մատակարարումն ապահովում են նորագույն տեխնոլոգիաները․ աղետների և չարագործությունների որքան հնարավոր է շատ նկարներ, որոնք նայելու համար մենք կարող ենք ժամանակ գտնել։

«Լուսանկարչության մասին» գրքից սկսած շատ քննադատներ ենթադրեցին, որ պատերազմի տառապանքները (հեռուստատեսության շնորհիվ) ամեն երեկոյի տափակաբանության են վերածվել։ Ողողված լինելով նկարներով, որոնք ժամանակին ցնցում և վրդովմունք էին առաջացնում՝ մենք կորցնում ենք արձագանքելու ունակությունը։ Վերջնակետին հասցված կարեկցանքը թմրում է։ Այսպես է գործում ծանոթ ախտորոշումը։ Բայց ի՞նչ է ակնկալվում։ Որ կոտորածի պատկերները, ասենք, շաբաթը մեկ անգա՞մ ցուցադրվեն։ Թե՞ ավելի ընդհանուր բան․ այն, ինչին կոչ էի անում «Լուսանկարչության մասին» գրքում․ «նկարների էկոլո՞գիա»։ Նկարների էկոլոգիա չի լինելու։ Ոչ մի Հսկիչ կոմիտե չի պատրաստվում չափակարգել սարսափները, որպեսզի թարմ պահի ցնցվելու ունակությունը։ Սարսափներն էլ իրենց հերթին չեն պատրաստվում վերջ գտնել։

*

«Լուսանկարչության մասին» գրքում առաջարկված տեսակետը, որ մեր ապրումներին հուզական թարմությամբ և բարոյական պատեհությամբ արձագանքելու ունակությունը թուլանում է գռեհիկ և սարսափեցնող նկարների անընդհատ տարածմամբ, կարելի էր նման նկարների տարածման պահպանողական քննադատություն կոչել։

Պահպանողական եմ կոչում այս փաստարկը, որովհետև իրականության զգացումն անհայտանում է։ Սակայն դեռ կա իրականություն, որը գոյություն ունի՝ անկախ իր ազդեցությունը թուլացնելու փորձերից։ Ըստ էության, այս փաստարկը իրականության և դրան ամբողջ թափով արձագանքելու վտանգի տակ հայտնված ստանդարտների պաշտպանությունն է։

Այս քննադատության ավելի արմատական, ցինիկ տարբերակում պաշտպանելու բան չկա․ Մոդեռնի հսկայական երախը ծամել է իրականությունն ու նկարների տեսքով դուրս թքել այս ողջ անկարգությունը։ Համաձայն միանգամայն ազդեցիկ վերլուծության՝ մենք ապրում ենք «թատերախաղերի հասարակությունում»։ Ցանկացած իրավիճակ պետք է ներկայացման վերածվի, որպեսզի իրական դառնա, այսինքն՝ մեզ համար հետաքրքիր։ Մարդիկ իրենք են ձգտում նկարներ՝ նշանավոր դեմքեր, դառնալու։ Իրականությունը հրաժարվել է իր լիազորություններից։ Կան միայն ներկայացումներ՝ մեդիա։

Մտահնար հռետորություն է դա։ Եվ շատերի համար շատ համոզիչ, որովհետև մոդեռնի առանձնահատկություններից մեկն այն է, որ մարդկանց դուր է գալիս զգալ, որ իրենք կարող են նախագուշակել իրենց սեփական փորձը։ (Այս տեսակետը հատկապես կապված է հանգուցյալ Գի Դեբորի[2], որը կարծում էր, թե պատրանք, միստիֆիկացում էր նկարագրում, և Ժան Բոդրիարի[3] աշխատությունների հետ, որը պնդում է, թե հավատում է, որ այժմ գոյություն ունեն միայն պատկերներ, որոնք իրականության սիմուլյացիաներ են․ սա կարծես ֆրանսիացիների մասնագիտացումն է)։ Ասում են, որ պատերազմը, ինչպես որ իրական թվացող ամեն բան, mediatique[4] է։ Այդպիսին էր պաշարման ժամանակ Սարաևո մեկնած ֆրանսիացի մի քանի ականավոր մեկօրյա ճամփորդների ախտորոշումը, այդ թվում նաև Անդրե Գլյուսմանինը[5]․ պատերազմը կհաղթեն կամ կպարտվեն ոչ այն պատճառով, թե ինչ է կատարվում Սարաևոյում կամ Բոսնիայում, այլ նրանով, թե ինչ է կատարվել զանգվածային լրատվական միջոցներում։ Հաճախ պնդում են, որ «Արևմուտքը» ավելի հաճախ է սկսել պատերազմն ինքնին որպես թատերախաղ դիտարկել։ Իրականության, ինչպես որ բանականության, մտավորի, լուրջ գրականության վախճանի մասին զեկույցներն, ըստ երևույթին, առանց հատուկ մտորումների ընդունվել են նրանց կողմից, ովքեր փորձում են հասկանալ, թե ինչն է սխալ, դատարկ և անհեթեթորեն հաղթանակող թվում ժամանակակից մշակույթի և քաղաքականության մեջ։

Իրականության՝ թատերախաղ դառնալու մասին խոսելը ցնցող գավառականություն է։ Այն ունիվերսալացնում է կրթված, փոքրաթիվ բնակչության սովորությունները, որոնք ապրում են աշխարհի հարուստ մասում, որտեղ նորությունները զվարճանքի են վերածվել․ դիտման խելահաս ոճ, որն «մոդեռնի» կարևոր ձեռքբերումն է և անհրաժեշտ նախապայմանը ավանդական կուսակցական ձևերից հրաժարվելու համար, որոնք իրական անհամաձայնություններ ու բանավեճեր են առաջարկում։ Սրանից կարելի է ենթադրել, որ բոլորը հանդիսատես են։ Թյուր և անլուրջ կարելի է կարծել, որ աշխարհում իրական տառապանք չկա։ Սակայն անհեթեթություն է աշխարհը նույնացնել բարեկեցիկ երկրների այն գոտիների հետ, որտեղ մարդիկ հանդիսատես լինելու կամ ուրիշների ցավի դիտորդը լինելուց հրաժարվելու կասկածելի արտոնություն ունեն, ինչպես որ անհեթեթություն է ուրիշների տանջանքներին արձագանքելու ունակությունն ընդհանրացնելը՝ հիմնվելով նորությունների սպառողների մտածողության վրա, որոնք առաջին ձեռքից[6] չեն իմանում պատերազմի, մասայական անարդարությունների և ահաբեկչությունների մասին։ Կան հարյուր միլիոնավոր հեռուստադիտողներ, որոնք չեն ընտելացել նրան, ինչ տեսնում են հեռուստացույցով։ Նրանք չեն կարող իրականությանը հովանավորելու շռայլություն թույլ տալ իրենց։

Վայրագություններ պատկերող լուսանկարների աշխարհաքաղաքացիական քննարկումներում կլիշե է դարձել կարծելը, թե դրանք աննշան ազդեցություն ունեն, ու որ ինչ-որ բնածին ցինիկ բան կա դրանց տարածման մեջ։ Ինչքան էլ որ ըստ մարդկանց այժմյան տեսակետի՝ կարևոր լինեն պատերազմի լուսանկարները, այդ լուսանկարների նկատմամբ հետաքրքրության և դրանք ստեղծողների մտադրություններրի վերաբերյալ տարակուսանքները չեն ցրվում։ Նման արձագանքը սպեկտրի երկու ծայրահեղություններից է գալիս․ ցինիկներից, որոնք երբեք մոտիկից չեն տեսել, թե ինչ է պատերազմը, և պատերազմից հոգնածներից, որոնք հանդուրժում են տառապանքները, որոնք լուսանկարվում են։

Մոդեռնի քաղաքացիները, դաժանությունը որպես հանդիսախաղ սպառողները, առանց ռիսկի մտերմության կողմնակիցները հավանական անկեղծությանը ցինիկորեն վերաբերելու են ընտելացված։ Որոշ մարդիկ պատրաստ են ամեն ինչի, միայն թե իրենց ձեռք չտան։ Որքան հեշտ է աթոռին նստած, վտանգից հեռու՝ գերազանցության հավակնել։ Իրականում ռազմական գործողությունների գոտիներ որպես վկա ուղարկվածների ջանքերի՝ իբրև «ռազմական տուրիզմի» մասին ծաղրանքներն այնքան հաճախ կրկնվող դատողություններ են, որ դրանք ռազմական լուսանկարչությունը որպես մասնագիտություն դիտարկելու մասին բանավեճեր են ներթափանցել։

Զգացում կա, թե հետաքրքրութունը նմանատիպ նկարների նկատմամբ գռեհիկ կամ ստոր հետաքրքրություն է, առևտրական գարշելիություն։ Պաշարման տարիներին Սարաևոյում հաճախ կարելի էր լսել, թե ինչպես էր ռմբակոծման կամ դիպուկահարի կրակի ամենաթեժ պահին սարաևցին ձայն տալիս ֆոտոլրագրողներին, որոնց հեշտ էր ճանաչել նրանց վզից կախված սարքավորումների շնորհիվ․ «Սպասում եք, թե երբ է մի արկ պայթելու, որպեսզի կարողանաք մի քանի դի նկարե՞լ»։

Երբեմն հենց դրան էլ սպասում էին, սակայն պակաս հաճախ, քան կարելի էր պատկերացնել, որովհետև ռմբակոծման թեժ պահին կամ դիպուկահարի կրակի բռնկման ժամանակ փողոցում գտնվող լուսանկարիչը մահանալու նույն ռիսկին էր ենթարկվում, ինչ քաղաքացիական անձինք, որոնց նրանք հետապնդում էին։ Բացի այդ լավ պատմության ձգտումը պաշարումը լուսաբանող ֆոտոլրագրողների ագահության և քաջության միակ շարժառիթը չէր։ Կոնֆլիկտի ողջ ընթացքում փորձառու լրագրողների մեծամասնությունը, որոնք ռեպորտաժներ էին անում Սարաևոյից, չեզոք չէին։ Եվ սարաևցիները իսկապես ուզում էին, որպեսզի իրենց ծանր կարգավիճակը դրոշմվի լուսանկարների վրա․ զոհերը հետաքրքրված են իրենց սեփական տառապանքները ներկայացնելու մեջ։ Բայց ցանկանում են, որպեսզի իրենց տառապանքները որպես եզակի երևույթ ընկալվեն։ 1994 թվականի սկզբին անգլիացի ֆոտոլրագրող Փոլ Լոուն, որը մեկ տարուց ավել պաշարված քաղաքում էր ապրել, գեղարվեստի մասամբ քանդված պատկերասրահում լուսանկարների ցուցահանդես կազմակերպեց, որտեղ ցուցադրեց նաև դրանից մի քանի տարի առաջ արված լուսանկարները․ թեև սարաևցիները ձգտում էին տեսնելու իրենց քաղաքի շարունակական ավերումների նոր լուսանկարները, վիրավորված էին, որ ցուցահանդեսում ներառված են լուսանկարներ Սոմալիից։ Լոուն կարծում էր, որ դա սովորական բան է։ Նա պրոֆեսիոնալ լուսանկարիչ էր, իսկ դրանք երկու աշխատանքներ էին, որոնցով ինքը հպարտանում էր։ Սարաևցիների դեպքում նույնպես ամեն բան պարզ էր։ Իրենց տառապանքները ուրիշ մարդկանց տառապանքների կողքին ցուցադրելը նշանակում էր համեմատության մեջ դնել նրանց (ո՞ւմ դժոխքն էր ավելի սարսափելի)՝ Սարաևոյի նահատակությունը հասարակ օրինակի մակարդակի իջեցնելով։ Նրանք բացականչում էին, որ Սարաևոյում կատարվող վայրագությունները ոչ մի ընդհանուր բան չունեին այն ամենի հետ, ինչ կատարվել էր Աֆրիկայում։ Նրանց վրդովմունքի մեջ, անկասկած, ռասիստական նրբերանգ կար․ բոսնիացիները եվրոպացիներ են․ Սարաևոյում մարդիկ երբեք չէին հոգնում այդ խոսքերն իրենց օտարերկրացի ընկերներին կրկնելուց, բայց նրանք նույն կերպ կառարկեին, եթե դրա փոխարեն ցուցադրվեին Կոսովոյի կամ Չեչնիայի կամ ցանկացած այլ երկրի քաղաքացիական անձանց նկատմամբ կատարվող վայրագությունների լուսանկարները։ Անտանելի է, երբ սեփական տառապանքները համեմատվում են ուրիշինի հետ։

[1] Բառացի թարգմանություն [ծանոթ․՝ թարգմանչի – է․Ս․]։

[2] Ֆրանսիացի հեղափոխական, փիլիսոփա, պատմաբան, գրող, ավանգարդ նկարիչ, ռեժիսոր։

[3] Ֆրանսիացի սոցիոլոգ, մշակութաբան և հետմոդեռն փիլիսոփա, լուսանկարիչ։

[4] (ֆր․) Մեդիական, մեդիային բնորոշ։

[5] Ֆրանսիացի էսսեագիր, փիլիսոփա։

[6] Սկզբնաղբյուրից, անմիջական աղբյուրներից, առանց միջնորդ աղբյուրների դիմելու։

Անգլերենից թարգմանեց Էլիզա Ստեփանյանը