Գեղանկարը՝ Խոակին Սորոլյա

Իրանցի արձակագիր և թարգմանիչ Փարի Մանսուրին ծնվել է Թեհրանում 1936 թվականին։ Նա թարգմանել է շուրջ մեկ տասնյակ գրքեր այնպիսի հեղինակներից, ինչպիսիք են Անդրե Մորուան, Էդիթ Նեսբիթը, Ժյուլ Վեռնը, Ջորջ Էլիոթը, Իվան Տուրգենևը։ Նրա պատմվածքների և թարգմանությունների մի մասը հրապարակվել են պարսկալեզու ամսագրերում թե՛ Իրանում, թե՛ դրա սահմաններից դուրս։ Ձեզ ենք ներկայացնում հեղինակի «Փյունիկը» պատմվածքը՝ նվիրված իր մոր հիշատակին։

Մորս հիշատակին․․․         

Կուզեի՞ր իմանալ՝ որն է իմ ամենանվիրական ցանկությունը։ Կցանկանայի, թեկուզ ընդամենը մի քանի ժամով, կարողանայի վերադառնալ այն տարիներ։ Ուղղակի քեզ հետ լինելու համար: Այն արևկող տան մեջ, որի այգիները շրջապատված էին երփներանգ ծաղիկներով և ձվաձև, լազուր սալիկներով։ Վերստին հմայվելու շատրվանի մեղեդիով, լույսի խաղով՝ զուլալ ջրի մակերեսին, պղպջակների տակ պար բռնած ոսկե ձկնիկներով և պատշգամբում խնամքով դասավորված ճերմակ հասմիկի ու գարդենիայի մեծ, անուշահոտ թաղարներով: Տեսնելու նրբագեղ կազմվածքդ ու այն փայլուն, շագանակագույն գանգուրները, որ զարդարում էին ճակատդ:   

Դրանք այն տարիներն էին, երբ Թեհրանը՝ վեհաշուք Ալբորզ լեռնաշղթայի ստորոտին, իր ծառապատ պողոտաներով, առվակներով և անուշահոտ պարտեզներով իմ մանկության երազների օջախն էր: Հիշու՞մ ես այն ժամանակները, երբ միասին քայլում էինք ճեմուղով և նայում վեր՝ ծառերի ճյուղերի միջից տեսնելու այդ կախարդական կապույտ գմբեթը: Մորդադի[1] այրող տապին գնում էինք մեծ մորեղբոր տուն, և ճանապարհը մեզ տանում էր Դարվազե Դոլաթ ու Փիչե Շեմիրան[2], ուր զգում էինք Թոչալի[3] զովությունը․ այդ թարմ ու բուրավետ քամին, որ կարծես թե կտրել-անցել էր եդեմական բազմաթիվ պարտեզներ: Այդ տարիներին՝ ամառվա ուրբաթ օրերին, դու, Համիդը, Թայյեբե խանումն ու ես հաճախ միայնակ էինք լինում։ Հայրիկը շրջակայքի իր ընկերներից մեկի հետ լուսադեմին գնում էր որսի։ Դու անվերապահորեն սիրում էիր նրան, իսկ նա բացարձակ բռնապետ էր։       

Երբ ես ու Համդիը սկսեցինք մանկապարտեզ գնալ, նրան ասացիր, որ ուզում ես ուսուցիչ դառնալ, սակայն առարկեց: Իրականում դա վիրավորեց նրա հպարտությունը, և արդարացումն այն էր, որ լավ էլ կարողանում էր հոգալ իր ընտանիքի կարիքները: Երբ մեր տունը պետք էր վերանորոգել, նա էր, ով բանվորներ վարձեց, իսկ նրա որոշումը վերջնական էր բոլոր հարցերում: Տան յուրաքանչյուր իր, կահույք և նույնիսկ խոհանոցային պարագաներ պետք է գնվեին ըստ նրա ճաշակի: Այնուամենայնիվ, դու համբերատար կերպով հանդուրժեցիր նրա հաստակողությունը և կուլ տվեցիր նրա բոլոր անխոհեմ քայլերը: Արևոտ ժպիտներդ էին, որ պայծառացնում էին մեր օրերը։ Այնուամենայնիվ, դու երբեք չէիր կարող համակերպվել որսի ու որսորդական հրացանն ուսին գցելու, որսի գնալու մտքի հետ։ Որքանով մեզ էր նկատելի, դա միակ առիթն էր, երբ, փաստորեն, վիճում էիր նրա հետ: Չնայած զարյույթիդ ու արցունքներիդ՝ ստիպված եղար հաշտվել այն մտքի հետ, որ ուրբաթ օրերը պետք է ինքնուրույն անցկացնեինք, մինչ նա որսի էր իր ընկերների հետ։ Ամենը, ինչ կարող էիր անել, այն էր, որ խոստում կորզես՝ քանի դեռ ապրում ես, սպանված կենդանուն տուն չէր բերի։ Հայրիկը որսից հետո երեկոներն անցկացնում էր ընկերոջ տանը այն մարդկանց հետ, որոնք հատուկ հավաքվել էին՝ վայելելու խորոված փասիան, կաքավ ու եղնիկ: Շատ ժամեր էին անցնում, և երբ նա վերջապես տուն էր վերադառնում, մենք բոլորս քնած էինք:   Միևնույն ժամանակ, հիշու՞մ ես, որ հաջորդ առավոտ՝ պատրաստածդ տորթը ուտելիս, նա հաճախ մեզ նայում էր խոր հիացմունքով ու ամոթով։ Կարծես մի երեխա լիներ, որ կոտրել էր ճենապակյա ամենագեղեցիկ ծաղկամանը: Նա զղջումով նայում էր քեզ և ասում. «Ճիշտն ասած, առանց քեզ ու երեխաների ես իրոք հաճույք չեմ ստանում»: Այդպիսի պահերի նա թողնում էր իր բռնակալական գահը, դուրս նետում հպարտության պատմուճանը՝ բոլորիս ցույց տալով, թե կարող է լինել բարի և անձնուրաց:         

Ամռան այդ ուրբաթ օրերին ժամանակը որքա՜ն դանդաղ էր անցնում ինձ ու Համիդի համար։ Մենք համբերատար սպասում էինք, մինչ միջօրեի արեգակն իր կառքը քշի-տանի երկնքից, որպեսզի կարողանանք խաղալ լճակի մոտ և դիտել շատրվանի տակ պարող ոսկե ձկնիկին: Դու միշտ պնդում էիր, որ ներկա լինես և հետևես մեզ, իսկ մենք առիթն օգտագործում էինք՝ գլուխդ տանելով պաղպաղակ կամ հոլ ուզելով։ Հետո բոլորս լսում էինք թաղի պաղպաղակավաճառի ձայնը, որը կանչում էր․ «Պաղպաղա՜կ, իսկը պաղպաղակի ժամանակն է։ Արի ու տա՜ր քո պաղպաղա՛կը»։ Ամեն անգամ՝ «պաղպաղակ» բառին հասնելիս, այն արտասանում էր ավելի ցածր, բայցև վճռական հնչերանգով՝ լի քաղցր խորհրդավորությամբ։ Վաղ գարնանից մինչ ձմռան սկիզբ նա քայլեց մեր թաղի բոլոր փողոցներով՝ հրելով իր սայլակը և կանչեց պաղպաղակը մի ձայնով, որը կարող էր լցնել մի ամբողջ աստղային երկինք:     

Այդ ընթացքում ամբողջ տունը արձագանքում էր Համիդի ձայնով, իսկ ես ուրախ ու ծիծաղկոտ վազում էի քո գիրկը: Հասնելով մեր պաղպաղակին՝ մենք մի քանի ժամ հանգիստ էինք ու գոհ, քանի որ գիտեինք, որ շուտով կգա խաղալիքավաճառի՝ մեր թաղով շրջելու պահը։ Նա շաքար աքլորներ էր վաճառում, որոնք տատիկի պատրաստածի չափ քաղցր էին։ Խաղալիքավաճառի գնալուց հետո մենք նորից տագնապում էինք և քեզ խնդրում մեզ տանել «Շահրդարի» սրճարան՝ դիտելու տիկնիկային ներկայացում և շահր-է ֆարանգ[4]։ Այնուհետև, մեզ զվարճացնելու համար դու ապակե մի մեծ աման լցնում էիր սպիտակ հասմիկներով, որպեսզի դրանք անցկացնենք թելերով և թևնոցներ ու մանյակներ պատրաստենք այնպես, ինչպես դու էիր մեզ սովորեցրել։ Համիդը նեղվում էր ու փնթփնթում․ «Ես աղջիկ չեմ, ինձ դուր չեն գալիս էսպիսի բաները»: Դու նրբորեն շոյում էիր նրան և խնդրում, որ քեզ համար ինչ-որ բան պատրաստի։ Հասմիկը մեզ փոքր-ինչ զբաղեցնում էր, սակայն շուտով նորից ձանձրանում էինք, ուստի դու նստում էիր մեր մեջտեղում և պատմում հեքիաթներ թագավորների, փերիերի ու կախարդական երկրների մասին:           

Երբ Թայյեբե խանումն ավարտում էր իր մաքրությունը, և, ինչպես ինքն էր ասում, տունը վերածում բուրավետ ծաղկեփնջի, բոլորս գնում էինք խոհանոց։ Նախ, դու մի լիքը բաժակ անուշաբույր թեյ էիր պատրաստում Թայյեբե խանումի համար, ապա մեզ զգուշորեն ցույց տալիս, թե ինչպես օգնենք քեզ՝ պատրաստելու ամենահամեղ ուտեստներն ու տորթերը։ Ահա թե ինչպես էին անցնում մեր երկարուձիգ ժամերը, մինչ սպասում էինք միջօրեի տապի ավարտին։ Այնուհետև ես վերջապես կարող էի հագնել իմ գեղեցիկ, դարսավոր ամառային զգեստը, սպիտակ գուլպաները և նույնագույն կոշիկները, դու նրբորեն սանրում էիր մազերս՝ երկու ծամ անելով և զարդարելով զգեստիս գույնի ժապավեններով։ Համիդը, որ մեկ տարի փոքր է ինձնից, լուռ նայում էր քեզ՝ լցված անմեղ նախանձով։ Նրա աչքերում այնպիսի տպավորություն էր, կարծես բռնել էիր աշխարհի ամենաարժեքավոր ու նրբագեղ թիթեռներին և քո քնքուշ ձեռքերով դրանք դրել իմ մազերին։ Դու հասկանում էիր՝ ինչ էր նա զգում, և ջերմորեն աչքով անելով նրան՝ ասում էիր․ «Ի՞նչ անեմ, սիրելի՛ս, դու աղջիկ չես։ Հիմա գնա՛, պատրաստվիր և հագիր քո սիրուն շորերը, թանկագի՛նս»։           

Երբ մենք կազմ-պատրաստ էինք, ինքդ էիր պատրաստվում՝ շագանակագույն, փայլուն մազերդ հավաքելով և ամրացնելով ոսկեգույն, մեծ մազակալով, ամառային զգեստի վրայից հագնելով մարմնագույն վերարկուն։ Քո թուխ մաշկով ու շագանակագույն աչքերով դու ինձ համար աշխարհի գեղեցկագույն մայրն էիր, որի մասին կերազեր ամեն ոք։ Հետո, բռնելով Համիդի ձեռքը, այնպես, որ նա կմոռանար իր ամբողջ խանդը, Թայյեբե խանումի հետ բոլորս միասին Ամիրիե ճանապարհով (որտեղ մեր տունն էր)  քայլում էինք Փահլավի պողոտայի «Շահրադի» սրճարան։ Արահետը մեզ հասցնում էր սոսիների ցանկալի ստվերին, որոնց արանքով հոսում էր քչքչան գետը։ Հասնելով Փահլավի խաչմերուկի վրայի «Շահրդարի» սրճարան՝ մտնում էինք այգի։ Այնտեղ ուրիշ երեխաների հետ մենք հմայված տիկնիկային ներկայացում էինք նայում, իսկ մեր մանկան ծիծաղն ու ճյուղերի վրայի թռչունների դայլայլը միաձուլվում էր դյութիչ մեղեդուն:

***

Երիտասարդությանս երկար տարիներն անց եմ կացրել վտարանդիության մեջ՝ իր կախված, հաճախ թխպոտ երկնքով։ Մի քանի տարին մեկ ես թողնում եմ ամուսնուս ու երկու դուստրերիս՝ երկու-երեք շաբաթով այցելելով քեզ։ Վերջին այցիս ժամանակ ինձ համար դժվար էր առաջին հայացքից այդքան շատ բան ճանաչել: Դու՝ իմ ամենաթանկ՝ կորացած ու թույլ կազմվածքով, ոտքից գլուխ սևազգեստ, իմ քաղաքը՝ այդ տձև շինություններով, խեղդված աղտոտված օդից, և մարդիկ՝ իրենց դեմքի արտահայտություններով՝ մե՛րթ զզված, մե՛րթ մահվան ահով լցված։  

Հանդարտ մի պահի ես խնդրեցի քեզ պատմել, թե ինչպես է հայրիկը մահացել։ Վերջին մի քանի տարիների ընթացքում ես շատ էի կարոտել նրան: Կարծես երազի մեջ մոլորված, նայելով աննշմար մի կետի՝ դու պատասխանեցիր մի ձայնով, որն իր մեջ կրում էր ողջ աշխարհի վիշտը․ «Ընդամենը մի ամիս առաջ էր։ Միասին նստած էինք։ Հեռուստացույցով պատերազմի լուրերն էին։ Հանկարծ նա վեր կացավ, մոտեցավ պահարանին, որտեղ պահում էր իր հրացանները, և դրանք դուրս տարավ պարտեզ։ Նա մանրազնին մաքրեց յուրաքանչյուրը: Հետո մուրճով կտոր-կտոր արեց: Ոչնչացրեց դրանք և նետեց աղբարկղը։ Դրանից հետո հետ դարձավ սենյակ, նստեց կողքիս, ձեռքերս բռնեց ու համբուրեց»։

Հետո դադար տվեցիր և ծանր լռությունից հետո շարունակեցիր․ «Երկու օր անց մենք լսեցինք օդային հարձակման ազդանշանները։ Ծնկներս թուլացել էին։ Քայլել չէի կարողանում։ Ինձ տարավ նկուղ և հեռացավ, որ վերևից կատվախոտի կաթիլներ բերի։ Նա ընդամենը երկրորդ աստիճանին էր, երբ հանկարծ նստեց, գլուխն իջեցրեց կրծքին և հավիտյան ննջեց»։

 ***

Այդ այցից հետո ես վերադարձա այս վտարանդի երկիր և այլևս երբեք չտեսա քեզ: Համիդն իր նամակում գրեց, որ հայրիկի մահից հետո երեք ամիսից ավելի չկարողացար դիմանալ նրա բացակայությանը և միացար նրան: Երկար տարիներ ես ապրել եմ քեզ կրկին տեսնելու խոր ցանկությամբ: Հետո՝ ընդամենը մեկ ժամ առաջ, երկրորդ հարկի իմ պատուհանից ես նայում էի կաղնեպատ այգու միջով անցնող արահետին: Ես տեսա՜ քեզ։ Հագել էիր բաց մարմնագույն վերարկու։ Քո նույն նրբին կազմվածքով դու հուշիկ քայլեր արեցիր և մերթընդմերթ նայեցիր վերև, կարծես թե կաղնու ճյուղերի միջից կապույտ երկնքի մի կտոր գտնել ցանկալով: Հետո նստեցիր իմ պատուհանի դիմացի նստարանին: Ես տեսնում էի ճակատիդ փայլուն գանգուրները։ Մի քանի վայրկյան ապշած էի։ Ես լսում էի, թե ինչպես էր սիրտս թպրտում կրծքավանդակումս, և արյունը վշշում մարմնիս միջով: Վերջապես, ուշքի եկա և շտապեցի այգի։ Մինչ կհասնեի քեզ, երկար, շեկ մազերով մի կնոջ տեսա, որ ընդառաջ էր գալիս քեզ։ Չորս-հինգ տարեկան, վարդ այտերով, կապույտ աչքերով մի աղջնակ ուրախ վազ էր տալիս նրա հետևից։ Երբ նրանք հասան նստարանին, դու վեր կացար և բռնեցիր երիտասարդ կնոջ ձեռքից։ Հետո բոլորդ հեռացաք։   

Հոգնած ու կարոտից հևասպառ՝ ես նստեցի ճիշտ այն տեղում, ուր ծեր կինն էր։ Քեզ հիշելով՝ ես զգացի փյունիկի փետուրների ջերմությունը և վերստին թևածեցի այն արևաշող տուն։

Օգոստոս, 1996        
Լոնդոն,  

[1] Մորդադ – իրանական օրացույցի 5-րդ ամիսը, համապատասխանում է Գրիգորյան տոմարի հուլիսի 23-ից օգոստոսի 22-ն ընկած ժամանակահատվածին։

[2] Դարվազե Դոլաթ, Փիչե Շեմիրան – տարածքներ՝ հին Թեհրանի հյուսիսում։

[3] Թոչալ -  Ալբորզ լեռնաշղթայի գագաթներից մեկը։

[4] Շահր-է ֆարանգի բառացի թարգմանությունը «օտար քաղաք» է։ Այն փոքր նկարներ պարունակող լուսավորված տուփ է, որին նայում են խոշորացույցով տեղադրված անցքից: Այն ստացել է այս անունը, քանի որ ցուցադրված նկարները սովորաբար հեռավոր, եվրոպական քաղաքներ էին:

Թարգմանությունը անգլերենից՝ Արեգ Բագրատյանի