Նազանին Աթթարան. Հալվա

Քալիֆորնիայի արևոտ մի հետմիջօրե մտնում եմ գրանիտե սեղանով խոհանոցս, և տապակած ալյուրի ու վարդաջրի սուր, անուշ բույրերը խուտուտ են տալիս քիթս։ Մայրս, որ եկել էր Իրանից, վառարանի մոտ կանգնած ինչ-որ բան էր խառնում չժանգոտվող պողպատից պատրաստված կաթսայի մեջ։ Ինձ մի տաք գդալ առաջարկեց թե չէ, առանց շրջանակի ակնոցի հետևից ժպիտ նշմարվեց նրա կնճռոտ դեմքին։ Հալվայի զանազան տեսակներից և ոչ մեկը բերանս չէի դրել ավելի քան երեսուն տարի, ինչ հեռացել էի Իրանից՝ իմ կարծիքով, մի քանի տարով ԱՄՆ քոլեջում սովորելու։ 1979-ի Իսլամական հեղափոխությունը, դրան հաջորդած Իրան-Իրաքյան ութամյա ավերիչ պատերազմը և քաղաքական ցնցումները կտրուկ փակեցին այդ դուռը:       
Այդ օրը, երբ բարձրացրի գդալն ու բերանս դրեցի, դարձյալ տասներկու տարեկան էի, քայլում էի մարմնագույն, երկար միջանցքով՝ ձեռքիս մթերային տոպրակներ։ Պարսկական փիրուզագույն, խճճված նախշերով գորգը հավասարակշռում էր հողաթափերով ոտքերս։ Որքան մոտենում էի, այդքան ավելի հստակ էին դառնում կաթսաների թխկթխկոցը, ձայների նուրբ, ընդհատուն ելէջերը, ռադիոյով հնչող ռիթմիկ մեղեդին՝ եռուն խոհանոցի՝ օդում պարուրված բոլոր ձայները։ Ամբողջ տնից թխվածքի ու տապակած ալյուրի հոտ էր գալիս։ Ես հուզված էի։ Մեծ զարմիկս Ամերիկայից (Ամրիքա՜) նոր էր վերադարձել Շիրազ, և Մադարը[1] նրա պատվին խնջույք էր կազմակերպում։ Կապույտ, սալիկապատ լոգարանի կողքով թեքվեցի դեպի իմ մանկության դեղին անպատուհան խոհանոցը։        
Պապիկս ինքն էր նախագծել այդ տունը։ Տան դիմացի սենյակները, որ նայում էին պարսպապատ պարտեզին՝ լեփ-լեցուն մագլցող հասմիկի որթատունկերով, նարնջի ծաղիկներով ու վարդերով, հսկայական պատուհաններ ունեին, որ սովորաբար բաց էին: Շենքի հետնամասում գտնվող սենյակները, որոնցից մեկն էլ խոհանոցն էր, նայում էին հարևանների տներին և չունեին պատուհաններ, կամ՝ միայն օդափոխության համար նախատեսված փոքրիկ օդանցքեր։ Երբ Մադարն ամուսնացավ ու տեղափոխվեց այդ տուն, վերանորոգեց խոհանոցը՝ բնական լույսի պակասը վառ դեղին կերամիկական սալիկներով ու ներկով լրացնելով:   
Ես կանգ առա դռան շեմին՝ մի պահ նայելով խոհանոցում գտնվող երեք հոգուն։ Հաբիբը՝ մեր ավելի քան երեսուն տարվա խոհարարը, կուչ էր եկել թարմ խոտաբույսերով լի սկուտեղի վրա և ցողունները համբերությամբ տարանջատում էր տերևներից: Նրա աչքերը փափկեցին, երբ կիսաժպիտ նայեց՝ առջևի ոսկյա ատամները երևան բերելով։ Նրա կինը՝ Ֆիրուզեն, թևերը ծալած կանգնած էր լվացարանի դիմաց։ Քանի որ նա հավատացյալ կին էր, մոխրագույն, ծաղկավոր չադրա էր հագել՝ պատրաստ ծածկելու իր հինա դրած մազերը անծանոթ տղամարդուց։ Չլինելով նրանցից, ով պատրաստ էր ամբողջովին ժպտալ՝ գլխի թեթև շարժումով արձագանքեց իմ ներկայությանը՝ առանց ընդհատելու իր աշխատանքը։ Ճաքճքած ու սևացած ձեռքերով բռնած մորս արծաթե, կեղտոտված կոնֆետամաններից մեկը՝ սպիտակ փոշու մեջ թաթախված ատամի խոզանակով մաքրում էր դրանց վրայի վարդերը։ Սովորաբար նրան կանչում էին օգնելու նախապատրաստական ​​աշխատանքներին և երեկույթներին մատուցելու համար։ Մադարը՝ բաց շագանակագույն մազերը բիգուդիներով փաթաթած, կանգնած էր մանանեխի գույնի գազօջախի մոտ։ Նա չէր նկատել ինձ, մինչև չգնացի ու կանգնեցի կողքը։ Երբ նրբորեն դիպավ այտիս, դեմքին հայտնվեցին ժպիտի գծեր, որ տարիներ հետո դառնալու էին մշտական։ Նրա կապույտ, խունացած թիկնոցը պատված էր օրվա ճաշի փոքրիկ բծերով։ Նույնիսկ տապակած ալյուրի ուժեղ հոտի միջից ես որսացի նրա մայրական բույրը՝ «Coty» օծանելիք և թարմ թխված քաղցրավենիք։ Նայում էի, թե ինչպես էր ուշի ուշով տապակում ալյուրը, մինչև որ վարդագույնի կատարյալ երանգ ստացավ․ ևս մեկ րոպե կրակի վրա, և այն կարող էր այրվել: Երկաթե սևացած կաթսային ամրացրի կոտրված բռնակը, երբ մայրիկը արագ խառնեց ալյուրը ջրի, վարդաջրի և զաֆրանի՝ արդեն պատրաստի խառնուրդի մեջ: Հալվայի անուշ բույրը արագորեն տիրեց օդում՝ ստվեր գցելով մայրիկի թարմ թխած, կիտրոնով հայտնի կարկանդակի վրա, որ սառչում էր սալիկապատ սեղանին։ Մինչ ես նայում էի, Հաբիբը մոտեցավ և իր վրա վերցրեց մածուկն անվերջ խառնելու գործը, մինչև այն ստացավ քաղցր կարտոֆիլի խյուսի գույն ու խտություն։ Նա այն լցրեց մատուցվող ճենապակյա, սպիտակ ափսեի մեջ և թույլ տվեց ինձ զարդարել այդ տոնական հալվան՝ գդալի հետևի մասով կիսալուսնի ձևեր տալով, նախքան այդ էլ շաղ տալով մանրացված պիստակներ:         
Արծաթն այժմ չոր էր ու փայլուն, և Ֆիրուզեն սկսեց հսկայական քամոցով լվանալ խոտաբույսերը, իսկ նրա տասնամյա դուստրը մտավ ներս՝ ձեռքին բամբակյա բարակ սրբիչով փաթաթված թարմ թխված հաց՝ սանգյաք։    
Հաբիբը մեր ընտանիքի հետ էր ոչ թե այնքան, որքան ես էի հիշում, այլ այնքան, որքան հիշում էր Մահին մորաքույրս, որը պատմում էր մեր ընտանիքի պատմությունը։ Նա իր կնոջ, որդու և երեք դուստրերի հետ ապրում էր պապիկիս հին տանը՝ մեր տանից ոչ հեռու և ամեն օր գալիս էր մեզ համար ճաշ պատրաստելու։ Թվում էր, թե նա միշտ եղել է այնտեղ ծերացած բայցև չծերացած՝ հագին կոկիկ արդուկված մոխրագույն տաբատ ու սպիտակ կարճաթև վերնաշապիկ։ Տարիներ անց, երբ հարցրի, ոչ ոք չկարողացավ պատասխանել, թե նա երբևէ այլ տեսք ունեցե՞լ է, արդյոք ավելի շատ մազ ունեցե՞լ է, քան այդ մոխրագույն մազափունջը, որ ծածկում է քունքերը, կամ միշտ կարճլիկ ու գե՞ր է եղել, կամ փոփոխության համար դեմքին երբևէ մազ աճեցրե՞լ է։ Մի քանի մանրամասներ կան, որ այլևս չեմ կարող լավ հիշել, օրինակ՝ հոնքերի ձևը կամ ճակատի կնճիռների քանակը, բայց երբեք չեմ մոռանա մաշկի ստույգ երանգը։ Նրա մաշկը նույնքան շագանակագույն էր, որքան այն հալվան, որ պատրաստեց պապիս հուղարկավորության համար, երբ ես հինգ տարեկան էի: Հիշում եմ՝ այդ ժամանակ մտածում էի, թե նա կարող է իր պատրաստած լինել հալվայից, ինչպես Մադարի՝ ինձ համար կարդացած հեքիաթի կոճապղպեղի տղան։ Կանգնած վառարանի մոտի աթոռակի վրա, հայացքս հառած պղնձե հսկայական կաթսային՝ նայում էի, թե նա ինչպես էր աճող դժվարությամբ խառնում թանձրացող շագանակագույն հալվան, իսկ վարդաջրի անհաղթահարելի, անուշ հոտը ներխուժում էր քթանցքերս։ Նրա կինն ու ավագ դուստրը գդալները հանդիսավոր կերպով փաթաթել էին լավաշի մեջ և դրել սկուտեղների վրա, որ դուրս տանեն։ Միտս են հսկայական, կլոր սկուտեղները, որ լցված էին հալվայի բրգաձև զանգվածով, բաժանվում էին անցորդներին, որոնք հանկարծակի դանդաղեցնում էին իրենց ընթացքը, նրանց հայացքը մեղմանում էր, երբ սկուտեղից սիրալիր վերցնում էին մեկը։ «Հալվայե մորդե – հանգուցյալի հալվա»։       
«Ինչո՞ւ եք էս մարդկանց հալվա տալիս»,- հարցրի Հաբիբին։ Ինձ համար զարմանալի էր՝ այդքան ժամանակ ծախսեինք ուտելիք պատրաստելու վրա, որպեսզի այն տայինք ուրիշներին։    
«Նրանք ֆաթեհե[2] են ուղարկում Բաբաջիի հոգու համար»։
Բաբաջին մահացել էր Ռամադանից՝ ծոմապահության ամսից անմիջապես առաջ։ Ամեն երեկո, երբ ցերեկային լույսը սկսում էր թուլանալ, մուեզինի[3] մելամաղձոտ աղոթքը բարձրանում էր օդ։ Հիշում եմ՝ մտածում էի, թե այդ աղոթքը Բաբաջիի համար էր, և նա որքան կարևոր մարդ պետք է եղած լիներ, որպեսզի ամբողջ քաղաքն աղոթեր նրա համար։ Ավելի ուշ, երբ մեծացա, հասկացա, որ այդ հրապարակային աղոթքի կոչը հնչում էր, քանի որ Ռամադանն էր, ամիս՝ նվիրված արևածագից մինչև մայրամուտ ծոմ պահելու միջոցով ժուժկալությանը, խոկումին և Աստծուն նվիրվածություն ցուցաբերելուն: Հաբիբն ինձ դա բացատրեց երեկոյան, երբ քայլում էինք դեպի անկյունային խանութը՝ միայն այդ ժամանակ պատրաստվող դոնդողանման հալվա գնելու համար։ Այն իմ ամենասիրելի հալվան էր մասամբ այն պատճառով, որ պատրաստվում էր միայն այդ ամսվա ընթացքում և մասամբ այն պատճառով, որ կտրվում էր գունավոր ադամանդի տեսքով՝ սպիտակ ու դեղին։ Ես փայփայում էի այդ զբոսանքները նույնիսկ մեծ տարիքում։ Հաբիբը շնորհալի պատմող էր։ Նրա ներաշխարհը հարուստ էր զանազան գերբնական արարածներով, այդ թվում՝ ջիներով, սատանայական փոքրիկ էակներով, որ չարիք ծնունդ տալու համար կարող էին խաբել ցանկացած մեկին, ինչպես նաև փերիներով, որոնք շարունակական պայքարի մեջ էին մյուսների դեմ։ Հիշում եմ՝ մանկությանս տարիներին աչքերս լայնանում էին, երևակայությունս՝ մոլեգնում, երբ լսում էի Հաբիբի պատանեկան պատմությունները, թե մեկ խաբել է մի ջինի, մեկ մեր բակում մերկ ձեռքերով կռվել հսկայական օձերի դեմ։
1979-ի հեղափոխությունից անմիջապես հետո, երբ ես արդեն Միացյալ Նահանգներում էի, սիրտս տակնուվրա եղավ, երբ իմացա՝ Հաբիբը հեռացել է մեր ընտանիքից։ Երևի հեռանալու ժամանակներ էին. շահը հեռացավ, ամբողջական ընտանիքներ շտապ հավաքեցին իրենց իրերն ու արտագաղթեցին աշխարհի տարբեր ծայրեր, նույնիսկ նրանք, որ չէին կարողանում անձնագիր ստանալ, նախընտրեցին լքել երկիրը՝ անցնելով վտանգավոր լեռներով դեպի Թուրքիա և Պակիստան։ Ընտանիքիս ավագ անդամները, որ խոր արմատ էին գցել հողում, նախընտրեցին մնալ:     
Հեռանալուց կարճ ժամանակ անց Հաբիբն ու իր ընտանիքը բողոք ներկայացրին մեր դեմ, բայց ապարդյուն։ Նրանք իրենց իրավունք էին վերապահում Բաբաջիի հին տան նկատմամբ, այն տան, որտեղ այդքան ժամանակ անվճար ապրել էին։ Մի քանի տարի անց Մադարը հանդիպեց Հաբիբին, ով ծխախոտի կրպակում վաճառող էր աշխատում։ Երբ մայրս փորձեց հարցնել նրա ընտանիքից, Հաբիբը հայացքը տարավ՝ կոպերը վշտից կախված, աչքերը ծանրացած այն ամենից, ինչ մնացել էր չասված։ Դրանից շատ չանցած իմացա, որ նա մահացել է սրտի կաթվածից։ 
Ես չգիտեի, թե ինչ մտածեի այդ ամբողջ եղելության մասին։ Միայն գիտեի, որ սիրտս ճմլվում էր հազարավոր ջիների ծանրության տակ այն մտքից, որ ուշադրություն չէի դարձրել նրա դժգոհություններին։ Եվ հետո ինձ տանջում էր այն միտքը, թե ով էր պատրաստել նրա հալվայե մորդեն։ Արդյոք այն անթերի՞ էր պատրաստվել։ Արդյոք ալյուրը տապակե՞լ էին այնքան, մինչև դառնար ճիշտ շագանակագույն։ Արդյոք համբերատար խառնե՞լ էին մածուկը, մինչև հասներ ճիշտ խտության՝ ո՛չ շատ թաց, ո՛չ շատ չոր։     
Եվ նույնիսկ հիմա ես երբեմն պատկերացնում եմ, թե նա երբեք էլ չի հեռացել, որ կարող եմ երեխաներիս հետ վերադառնալ, և նա կլինի այնտեղ՝ այն դեղին խոհանոցում նրանց պատմելով պատմություններ ջիների ու փերիների մասին կամ պատրաստվելով խնջույքի, թաղման կամ պարզապես ընտանեկան ճաշի։ Եվ զավակներս կզգան եփված բրնձի, համեմունքների ու խոտաբույսերի, թխվածքաբլիթների ու հալվայի բույրը․․․ իմ թողած կյանքի բոլոր բույրերը:

Ես դեռ լսում էի Հաբիբին, երբ հեռվից հնչեց մորս ձայնը՝ նախ աննշմար, հետո՝ ավելի հստակ։
«Հալվան ո՞նց էր»։
Մեղմիվ բաց արի աչքերս, և անթիվ պատկերներ հոսեցին, ապա տարրալուծվեցին։ Ցերեկ էր, մենք՝ Քալիֆորնիայում, իսկ արևը խոհանոցի պատուհանից թափանցում էր ներս։ Մադարը կանգնած էր իմ դիմաց, աչքերը՝ ծիծաղկոտ, բարակ ժպիտը՝ շուրթերին։ «Քաղցր, շա՜տ քաղցր»։

Թարգմանությունը անգլերենից՝ Արեգ Բագրատյանի

[1] Մադար – մայրիկ (պրսկ․ )

[2] Ֆաթեհե – աղոթք ննջեցյալների համար (պրսկ․)։

[3] Մուեզին – մուսուլման հավատացյալներին աղոթքի կանչող։