Ուրուագիծ դիմանկարի համար. Ասատուր Կիւզելեան

Ազգային մշակութային երախտաւորի 90-ամեակի առթիւ

․․․2009 թուական․ Հալէպում գրող Թորոս Թորանեանի հետ հանդիպման ժամանակ, երբ զրուցում էինք բնականաբար, Սփիւռքից ու յատկապէս սփիւռքեան մշակոյթի, գրականութեան կեդրոնավայր Հալէպ-Բէյրութից, պարոն դոկտորը,- Թ․Թորանեանը մասնագիտութեամբ բժիշկ էր եւ ես իրեն երբեմն այդպէս էի մտերմաբար դիմում,- ինձ՝ «քիւբիստ բանաստեղծիս /նա էլ ինձ էր այդպէս դիմում՝ ի նկատի ունենալով․ «ատ տեսակ քերթուածներէն միտքս կշլմորի, ինչպէս յաճախ կրկնում էր ժպտադէմ, ասաց․ «Իցիւ թէ Ասատուրը հոս ըլլար, անոր հետ կ՛ուզէի ծանօթ ըլլայիր, վստահ չեմ, որ անունը լսած ես, հարցումներդ անոր կը հետաքրքրէր»։ Յանկարծ ընդմիջելով պարոն Թորոսին, ինքնավստահ ասացի․ «Իհարկէ, լսած եմ, Ալբերտ Փարսադանեանէն, անոր հետ հաճելի պատեհութիւն ունեցած եմ խօսիլ Վ․Մ․Վ․ տպագրատանը։ Ինձ նոյնիսկ իր խմբագրած հատորէն նուիրած է եւ ես հիացած եմ Կիւզելեանի արեւմտահայերէնով»։ Եւ որպէս «վերջաբան» մեր զրոյցի, ասացի․ «Օր մը գուցէ հանդիպիմ՝ բարի բնոյթի տէր կրթական մշակ մտաւորականին»։

Այդ օրերին ես յաճախ էի հանդիպում հրատարակչութեան տնօրէն ընկերօջս, տպագրութեան էի պատրաստել իտալահայ ազգային բարերար Ստեփան Սրապեանի «Սիրելիդ իմ հայ» յօդուածների, նամակների ժողովածուն, որը նոյն թուականին հրատարակուեց եւ իմ ու Ալբերտ Փարսադանեանի զրոյցներում Ասատուր Կիւզելեանի անձն ու գործունէութիւնը միշտ առկայ էր․․․ այսինքն, վերջին գրեթէ կեանքում ազգային երախտաւորը իր մեծագոյն դերակատարութիւնն ունեցել է, յատկապէս հայապահպան դժուարին «ժամանակներէն ներս», սա անժխտելի է, բայց ցաւօք, այդպէս էլ բարեբախտութիւն չունեցայ անձամբ ճանաչելու եւ որքան տեղեակ եմ վերջին տարիներին նա յաճախ է այցելել Հայաստան․․․

Կան մարդիկ՝ մտաւորականի լիարիւն կեանք ապրած, որոնց անձամբ չճանաչելով այնպիսի տպաւորութիւն ես ունենում, որ ոչ միայն ճանաչել ես, այլեւ հարազատօրէն մտերիմ ես եղել նրանց հետ։ Այս գիտակցումը ամենեւին էլ մտացածին չէ, այլ տրամաբանօրէն պատճառաբանուած՝ նրանց գործունէութեանը որոշապէս ծանօթ լինելու միակ եւ «համոզկեր հանգամանքովը»։ Իսկ Ասատուր Կիւզելեանի ապրած բոլորանուէր կեանքը իրաւամբ կարելի է համարել Սփիւռքի տարեգրութեան կարեւորագոյն ժամանակաշրջաններից, երբ Սիմոն Սիմոնեանին իր նամակներից մէկում գրում է, աւելի ճիշտ քաջալեր խօսքեր է հղում․ «Ուրախ եմ, որ ձեռնարկած էք «Անձնանունների բառարանի» հրատարակութեան։ Կը յուսամ գործի նիւթական ծանրութիւնը ամբողջութեամբ Ձեր ուսերուն վրայ չէք վերցուցած»։ 60-ական թուականներին հայապահպանութեան երկու ջատագովներ՝ ուսուցիչ եւ սան, անհաւանական թուացող ջերմեռանդութեամբ, ի սպառ զերծ որեւէ կուսակցական համակրութիւնից «չեն մոռնար» անդրադառնալ այնպիսի կարեւորագոյն խնդրի,- եւ սա եզակի չէ թէ Սիմոնեանի եւ թէ Կիւզելեանի գործունէութեան պարագային,- ինչպիսին է բառարանների միջոցով հայապահպանութեան-հայախօսութեան սերմանումը արտերկրեայ պայմաններում․․․

Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Գարեգին Ա․ Կաթողիկոսի սանը «տարիներու երկայնքով ու բացառիկ նուիրումով» կրթական գործունէութիւն է ծաւալել Հալէպի Կիլիկիեան վարժարանում, Կալկաթայի Հայոց Մարդասիրական ճեմարանում՝ դասաւանդելով հայագիտական առարկաներ, խմբագրել է բազղմաթիւ թերթեր, հանդէսներ, այդ թւում «Արեգակ» լոնդոնեան ամսաթերթը։ Յօդուածների գերակշիռ մասը հրատարակուել են Երեւանում եւ յատկապէս Բէյրութում / «Թերթելով մամուլը», 2011/։

Ի՞նչն է առինքնող ու տպաւորութեամբ ներշնչող Ա․Կիւզելեանի հրապարակագրութեան ու յատկապէս նամականիի մէջ․ տակաւին վերջերս ինձ համար յայտնութիւն էր «Կը խօսին նամակները» խօսուն ու չափազանց խնդրայարոյց հատորը։ Եւ եթէ այս ամենին յաւելւում է սփիւռքեան տարեգրութեան հանրագիտարանային իմացութիւնը այլեւս պէտք է շեշտադիր ընդգծել, որ Ասատուր Կիւզելեանը «պատնէշին վրայ» եղած վերջին մոհիկաններից է, եւ մենք բարեբախտութիւն ունեցել ենք հայութեան այն միւս հատուածի ոդիսականից ինչ-ինչ եղելութիւնների տեղեակ լինել նրա «անհնազանդ» գրի շնորհիւ։ Իսկ այս պարագային սփիւռքահայ գրող, հրատարակիչ, «Սփիւռք» թերթի եւ «Սեւան» հրատարակչատան տնօրէն Սիմոն Սիմոնեանին, նաեւ գրող Վահրամ Մավեանին ուղղուած նամակները,- եւ նրանցից ստացածները,- այլ բան չեն յուշում, եթէ ոչ «հրամայաբար» մեզ տրամադրում են նրանց մտածումներին, տագնապներին, «հայու բեկորների» նուիրականութեանը «ունկնդրելու»։

Այս ամենը ընդհանրացուած է Սփիւռքի ու հայութեան ճակատագրով դատապարտուած լինելու նրա ողջախոհ առաքելութեամբ։ Եւ բարեբախտութիւն է որ «անձինք նուիրեալք» ճիշտ ժամանակին արժեւորւում են․ Ա․ Կիւզելեանը Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Վազգեն Ա-ի կողմից ծննդեան 50-ամեակի առթիւ /1982/ արժանացել է Սուրբ «Ներսէս Շնորհալի» շքանշանի։

Չենք կարող չյաւելել, որ Ա․ Կիւզելեանի «Կը խօսին նամակները» հատորը ուշադրաբար ընթերցելուց յետոյ տրամաբանօրէն ինքնահարցադրումի առջեւ  «յայտնուեցի»՝ պատկերացնելով, թէ ինչպիսի արժէքաւոր գրապատմական ժառանգութիւն,- տակաւին վստահ եմ անտիպ,- պէտք է ունենայ, եւ արդեօք այն  «օր մը օրանց» հրատարակուելու՞ է։  Թ․Թորանեանը իրաւացիօրէն հատորի յառաջաբանում գրում է․ «Երեք հայեր,- նկատի ունի Ս․Սիմոնեանին, Վ․Մավեանին եւ Ա․Կիւզելեանին,-/Ա․Ա․/,- սփիւռքեան լայնարձակ հորիզոնները չափած, Սփիւռքը լաւ ճանչցած հայեր իրենց նամակներով վկայութիւններ կու տան իրենց ժամանակի մասին։ Դուն ալ կարդայ այս նամակները,մ սիրելի ընթերցող, որպեսզի վերապրիս մեր կեանքի ժամանակը»; Վստահ ենք, Ասատուր Կիւզելեանի գրական, հրապարակագրական ամբողջական ժառանգութեան հրատարակմամբ ընթերցողը կը հաղորդակցուի աւելի քան կէսդարեայ բարդ, հակասական, բայց հայակերտ սփիւռքեան տարեգրութեանը․․․

Դիմանկարի այս ուրուագիծը ուշացած, բայց չափազանց պատեհ ի խորոց սրտի խօսք է  նրա ժառանգութիւնը վերարժեւորելու առումով՝ «կը յուսամ», որ որոշապէս ճանաչելի դարձաւ Ասատուր Կիւզելեանը, եթէ այո, ապա ես ինձ լիովին բաւարուած կը զգամ, իսկ նրան տակաւին չճանաչողների համար բարեբախտ առիթ է ծանօթանալու Ալեքսանդրեթի Սանճաքում ծնուած, տարագրուած, հայութեան ոգեկորով կեանքով ապրած ազնուաբարոյ Հայ մարդու, մտաւորականի հետ իր վաստակած յոբելեանի օրերին։

Արթուր Անդրանիկեան