Ուրուագիծ դիմանկարի համար. Շաւարշ Միսաքեան (1884-1957). 140-ամեակի առթիւ

«Օդ, օդ կ՛ուզեմ, տարածութիւն, անջրպետ»

Անպատկերելի է սփիւռքեան հրապարակագրութիւնն առանց Շաւարշ Միսաքեանի շուրջ կէսդարեայ արգասաւոր, հայապահպանութեանը յոյժ նպաստաբեր, իմաստալից գործունէութեան։ Որքան անպատկերելի, նոյնքան անիմանալի՝  հայաստանեան ընցերցողական,- եւ ոչ միայն,- շրջանակների համար, քանզի 10-ական՝ մինչեւ 50-ական թուականները, Շ․Միսաքեան խմբագիրն ու հրապարակագիրը անհանդուրժն կեցուածքն ունէր «Կարմիր սուլթանէն եւ կարմիր գիծէն» ներս կատարուող ամեն մի,- բնականաբար ապազգային,- երեւոյթի – երեւոյթների հանդէպ։

Յետագային, իր մահից ի վեր, ինչու ոչ, ցայժմ, պէտք է ընդգծել որ անսրտացաւ լռութիւն է պահպանւում նրա անձի եւ գործունէութեան շուրջ։ Աւելին, համայնավարական շրջանում, եթէ Սփիւռքի որոշ գործիչների անունն իսկ տալը պետականօրէն էր մեղադրալից, ապա Շ․Միսաքեանն այդ արգելուած փաղանգի մէջ էր խիստ վտանգայարոյց։ Զաւեշտն այնքան եւ այնպէս էր «տեսանելի», որ․․․ Միսաք Մեծարենցի՝ իր մտերմագոյն բարեկամի ամենայայտնի բանաստեղծութիւններից «Ջրտուք»ի ընծայագիրը՝ Շաւարշ Միսաքեանին – մեծարենցեան խորհրդային բոլոր հրատարակութիւններից ժամանակների ոգուն խիստ հաջոյ եւ յատկորոշ կերպով մկրատւում էր։

Մինչ «Ազդակ», «Ազատամարտ» պոլիսեան,- նախաեղեռնեայ,- շրջանի գործունէութիւնը, որ հիմաւորապէս նպատակամիտուած էր ազգային Մտքի արթնացումին, 1925թ․, երբ հիմնադրուեց «Յառաջ» օրաթերթը, Շաւարշ Միսաքեանը ոչ միայն քաջահմուտ, փորձառալից հրապարակագիր-խմբագիր էր, այլեւ սփիւռքեան հանրութեան մէջ տիրական դէմք՝ սկզբունքայնութեամբ։ Անչափ ուշարժան են հայ կեանքի, Սփիւռքի ամրապինդ գոյաւորումի վերաբեր իր չափազանց տարբեր ու ինքնայատուկ տեսակէտները․ աւելի քան ճշմարիտ է Շ․Միսաքեանի մասին Անդրանիկ Ծառուկեանի անհատագիրը․ «Ան քիչերէն էր Շաւարշը, որոնք երբեք չեն մոռնար, թէ կուսակցութիւնը լոկ միջոց է նպատակին հասնելու, ու նպատակը չեն զոհեր միջոցին» /Ա․Ծառուկեան, «Մեծերը եւ միւսները», Պէյրութ, 1992թ․, էջ 310/։

Այս բնորոշումն պարտադիր պայման կարող է նկատուել արդի ժամանակների համար, - թէ Հայաստան, եւ թէ ի սփիւռս աշխարհի, եւ Շ․Միսաքեանի վերակուսակցաշունչ գաղափարաբանութիւնը չէ՞ր արդեօք պատճառը, որ սկզբնապէսօրէն «Յառաջ»ի շուրջ համախմբուեցին այդ օրերի Սփիւռքի ամենաերեւելի գրողները՝ այ գրականութեան վերարթնացումի, նորոգութեան պատմական դերը ստանձնած ՄԵՆՔ-ի սերնդից գրեթէ բոլորը՝ Նիկողոս Սարաֆեանը, Վազգեն Շուշանեանը, Շահան Շահնուրը, Նշան Պէշիկթաշլեանը, Զարեհ Որբունին եւ այլք։ Դժուար է, երբ օրաթերթը «գործում է» խմբագրի որոշակի կուսակցական պատկանելիութեան առկայութեամբ։ Շ․Միսաքեանն ազգային գաղափարաբանութեան իր ըմբռնումներն ու հայեցակէտերը ամենեւին էլ չէր զօրում՝ հաւասարաեզրել եւ միատեղել ՀՅԴ-ի գաղափարական դաւանումներին։ Ոչ թէ շեղւում էր կուսակցութեան կանոնադրական սկզբունքներից, այլ իր ազգային գործչի ազատ մտածումի անկամայական տեսահորիզոնն էր ընդլայնում՝ «Յառաջ»ը սփիւռքեան հանդիպավայր դիտարկելով։ Նոյնքան դժուար է, երբ օրաթերթը կարողանում է որոշակի կարճ ժամանակատարածքում ի մի խմբել գրական իրաւ դէմքերին, որոնց ազգային-հասարակական նպաստաբերումը սփիւռքագոյութեան անմակընթաց կայացումին ի նպաստ, այսօր աւելի քան տեսանելի է․․․

Այս մշակութաշահ եւ ազգապահ առաքելութիւնը Շ․Միսաքեանը խորին գիտակցումով եւ տքնալից, միայնակ էր ստանձնել։ Եւ գրեթէ մանկան երկիւղանքի հասնող սէրն առ Հայոց լեզուն նրա՝ իբրեւ խմբագրի եւ հրապարակագրի, բացառիկ էր, յորդող տքնութեամբ։ Այսօր արդէն առաւելս է կարեւորւում «Յառաջ»ի հիմնադրումը սփիւռքահայութեան համար՝ յոյժ անհրաժեշտ եւ ճիշդ ժամանակին։ Ազգային, ընկերային, մշակութային կենաքը երբեք այսօրինակ խորութեամբ, առակրայաբար եւ ոչ մի թերթում այնպէս չէր լուսաբանուել, ինչպէս «Յառաջ»ում։ Ահաւակսիկ Շ․Միսաքեանի հաւատամքը «Յառաջ»ի հրատարակումը անհրաժեշտող․ «Ամեն գաղութ, իր շարք մը չարիքներու հետ ունի բարիքներ ալ, կը բաւէ որ արթուն ըլլանք, չըտարուինք խաբուսիկ երեւոյթներէ եւ ամուր պահենք մեր ազգային անհատականութիւնը։ «Յառաջ»ը պատկերը պիտի ըլլայ իր շրջանի կեանքին, բայց միաժամանակ կանոնաւոր արձագանգը այն բոլոր անցուդարձերով, որ տեղի կ՛ունենան այս շրջանէն դուրս, Հայաստանի մէջ եւ գաղութէ գաղութ։ Բոլորովին տեղական թերթի մը հանգամանքը չի գոհացնէ մեզ։ Ճիշդ այդ նկատումով ալ, լայն տեղ պիտի տանք այն երկիրներուն, որ կապ ունին հայկական կեանքին հետ․ առանձնապէս Թուրիքոյ եւ Խորհրդային Միութեան առօրեայ լուրերուն կարգին վերլուծելով նաեւ երեւոյթները»։ /«Յառաջ», Ա․ տարի, թիւ 1, 2 օգոստ․ 1925թ․/։

Սա, անշուշտ, սոսկ օրաթերթի խմբագրի մտածումները չեն, այլ ազգային գործչի, իր տեսակի մէջ լիարիւն մտաւորականի, թիկունքին տասնամեակների փորձառութիւն ունեցող, դրանով իսկ վաստակեալ։ Եւ եթէ մտաւորականը այս լայնահայացութեամբ է թերթ հրատարակում, ապա «ուժերից վեր» լինել-չլինելու խնդիրն անպայմանօրէն առկայ է, իսկ «Յառաջ»ը իր սկզբնաւորումից սկսեալ, հրատարակուել է  նուիրեալների կեանքամաշ ջանադրութեամբ՝ խնդրայարոյցը Շաւարշ Միսաքեանի պարագային գերագոյն եւ ինքնօտար նուիրումն է, որի վկայութիւնները «Յառաջ»ի լեռնակուտակ հաւաքածուներն են, ինչի ականատեսն ենք եղել՝ առլեցուն խմբագրի յօդուածներով, խմբագրականներով, տոմսերով, որոնց համահաւաքումն ենք արդ որոշապէս նախաձեռնել։ Ի վերջոյ ժամանակային այնպիսի կարեւոր խնդիրների դիտարկումն է եղել նրա հոգածութիւնը, որոնք այսօր էլ հրատապ են, տեւապէս արծարծելի։

Անշուշտ, ընդգծելի է «Յառաջ»ի խմբագրի կատարած անհամեմատելի դերը՝ ոչ միայն սփիւռքեան հրապարակագրական դպրոցի զարգացմանը նպաստաբեր, եւ նաեւ հրապարակագրական լեզուի ստեղծման եւ ձեւագոյացման առումներով, եւ այն նշանակալից դերակատարութիւնը՝ սփիւռքապահպանումի յոյժ կարեւոր,- մեր կողմից օրէ օր գիտակցուող,- գործունէութեան մէջ։  Վկայում ենք՝ գործունէութիւն, քանզի Սփիւռքի առողջ, կենսունակ, ամրաամուր գոյութեամբ մենք այսօր պարտ ենք այն նուիրեալներին, որոնց համար արտերկրում ապրելն իսկ արդէն ամենօրեայ տքնալից գործունէութեան ծաւալում էր։ Եթէ ոչ աւելին․ ահաւասիկ, Շաւարշ Միսաքեանի պարագան՝ անառարկելիօրէն օրինակելի։ Եւ ամենեւին չափազանցում չէ, երբ Ա․Ծառուկեանը գրում է․ «Շաւարշը իր մէկ սիւնակով, մինուճար Անճարին մէջ հայկական դպրոց մը կը հիմնէր»։

Եւ այս ամենը 32 տքնալից տարիների տեւականութեամբ ․․․ մինչեւ իր մահը, որ սոսկ մահ չէր, այլ Սփիւռքի համար առաւել կենսալից-արիւնատար երակի մահագար պրկում։ Անչափ յուզիչ է Շ․Միսաքեանի դստեր՝ «Յառաջ»ը հօր մահից յետոյ տնօրինած Արփիկ Միսաքեանի վերյուշը․ «Շաւարշին յուղարկաւորութեան օրը Ահարոն /Ահարոն Տատուրեան Ա․Ա․/ եկեղեցի չէր եկած, գացած էր ուղղակի Փէռ-Լաշէզ, սխալ դուռ  մտած, ու կորսուած հսկայ գերեզմանատան մէջ։ Ինքը կը պատմէր յետոյ․ «հոս գացի, հոն գացի, Շաւարշը չըկար, ի վերջոյ գացի Անդրանիկին ու հարց տուի՝ ըսէ, Անդրանիկ, ու՞ր տարին Շաւարշը․․․» /«Յառաջ-60», 1987թ․, էջ 297/։

Շաւարշ Միսաքեանի գործունէութիւնը որպէս հրապարակագրի եւ օրաթերթի հիմնադրի դասական օրինակ՝ ուղղուած է սերունդներին եւ անշուշտ՝ ուսումնասիրելի։ Թէ բաղդատաբար, եւ թէ միահիւս․ շաւարշեան «Յառաջ»ը առաւելս անձնաւորուած էր աւելի քան երեսուն տարի։ Անձնաւորուած, քանզի ոչ միայն  գրում, թարգմանում էր, այլեւ ստեղծուած շնչառու մթնոլորտի կրողն էր՝ տիրապէս, եւ ըստ ժամանակակիցների յուշերի ու վկայումների նաեւ Սփիւռքի խիղճն էր համարւում։ Բացառիկ էր դէպքերի, իրադարձութիւնների գնահատման անաչառութեամբ՝ արտասովոր խիզախումով։ Յաճախադէպ իր համոզումներում՝ միայնակ, բայց հասարակական կարծիք ձեւաւորող, ճշդորոշող։ Երբեմն իր ազգային գործչի անբասիր վարքագծի շնորհիվ նաեւ անխնայ նոյնիսկ իր կուսակից երեւելիներին քննադատելիս․ զորօրինակ Սիմոն Վրացեանը փետրուարեան ապստամբութեանը նուիրուած յօդուածում ամենադժնին ու աննախընթացն էր համարում հայ ժողովրդի տառապանքը համայնավարութեան շրջանում։ Անյողդող, ճշմարտութիւն եւ միայն ճշմարտութիւն սրբազան սկզբունքին որդեգիր իրեն ուղղուելիք բիւր բազում քննադատական նետերը անտեսելով, հաշուի չառնելով նաեւ կուսակցական «անխոհեմութիւնն» ու գաղափարական աններելի «սայթաքումը», Շ․Միսաքեանը անվարան արձագանգեց․ «Թրքական հալածանքներէն եւ կոտորածներէն ետք, ընդհամենը հինգ տարի վերջ, ներկայիս Հայաստանի մէջ պատահածները աննախընթաց որակել՝ ամօթ մըն է պարզապէս»։

Յիրաւի, Շաւարշ Միսաքեանի նուիրագործ, սթափ եւ սթափեցնող հայեացքն այսօր սերունդներին է ուղղուած, վաղն՝ առաւել եւս․․․ չնայած նրան տակաւին չենք յայտնաբերել ու ճանաչել; Ուրեմն՝ ճանաչենք, քանզի,  ինչպէս ինքն է գրում․ «Միշտ օգտակար է յետադարձ ակնարկ մը նետել որպէսզի կարենանք զատել՝ յառա՞ջ կ՛երթանք, թէ՞՝ յետ»։

Շաւարշ Միսաքեանի ապրած բեղմնաւոր սխրալից կեանքը բազում առումներով է մեզ ուղենիշ, եւ յաղթանակ՝ «պարզին յաղթանակ»ը։

Արթուր Անդրանիկեան