Զօրավար Անդրանիկը, Նիկողոս Սարաֆեանը… Եւ Ես

Ուրուագիծ մանկութեան ինքնադիմանկարի

․․․մանկությունից մեր մեջ սերմանվում է ապագայի տեսիլքը․․․ Արևմտահայ, հետագային սփյուռքյան գրականության մասին բնավ գաղափար չունենալը մի երեխայի համար, ինչպիսին ես էի, ավելի տրամաբանական է, բայց կա այլ՝ աներևույթ հանգամանք, որ տարիների հեռվից է միայն տեսանելի, գուցե և ուսումնասիրելի, ու անչափ սիրելի․ աներևույթ հանգամանք, որ այլ խոսքով  և խորքով այնքան էլ աներևույթ չէ, որովհետև տեսանելի է, մանավանդ որ Միջավայր է, որտեղ ապրել ես մանկության հետ գիրկընդխառն։

Յուրաքանչյուրս մեր մանկությունից ենք գալիս ու շարունակում ենք գնալ մանկության արահետներով՝ փնտրելով ի՞նչ․․․ այն, որ կորսվա՞ծ է, թե՞ մեզ վերապրելու հնարավորություն է տալիս, որ ըստ Մեծարենցի՝ «Կը մանկնամ արեւին դէմ»։ Այսպիսի ընթացք էր «նախապատրաստել» այն միջավայրը․ վանեցի, սասունցի, մշեցի, խարբերդցի, կիլիկեցի մամիկների, պապիկների ջերմ շնչի տակ, երբ խոսքն ու զրույցը արևմտահայերեն էր, չափազանց տարբեր արևելահայերենից, այնքան տարբեր, որպես երաժշտություն․ արթնացող սերը առ լեզուն իր ուրույն գրավչությունն էր տարածել և այս ճանապարհը այլ ընթացք դժվար թե ունենար․․․

Այս մանրապատումը այն երանելի օրերում է թրծվել, և ամենևին պատահական չէ, որ գրել եմ, ավելի ճիշտ արտահայտվել եմ ի խորոց սրտի՝ արևմտահայերեն, ինչպես 7-ամյա այն տղեկը, որ երկիր հիշատակացի վերապրողների հետ էր խոսում․․․ իր «գիտցած» արևմտահայերենով։

Ա․Ա․

Զօրավար Անդրանիկը, Նիկողոս Սարաֆեանը… Եւ Ես

«Ի՞նչ է այս մարդուն հմայքը, որ զինքը պաշտելի դարձուցած է համայն հայութեան…»

«Վան-Տոսպ»

Երեւան, 28 ապրիլ 1919

Անորսալի տարիներ անցած են, ափէ ափ երկարող, տարագրեալ տարիներ: Վերյիշումներուս մրրկահողմը թեւերէս բռնած կը թաւալի հայեացքիս դէմ ոգորումով, կը տանի մանկութենէս ինծի ծանօթ յեղակարծ ճամբաներէն` ծննդավայրս Գիւմրի, այն ատեն` Լենինական, ուր աշխարհ մը հայութիւն կ՛ապրէր, եւ ծառազարդ` «աքասիաներու շուքին տակ» փողոց մը կ՛երկարէր իր հմայքը, անհաւանականօրէն անուանակոչուած զօրավար Անդրանիկ Օզանեանին անունով…

Մոգական փողոց մըն էր. երեխայիս այդպէս կը թուէր: Երբեմն կը վախնայի, կարելիս պիտի ընէի, որ մինակ քալէի: Անվերջ ձայներ կը լսէի` ձիերու քառասմբակներու նմանող ձայներ: Երկինքն ալ կը մթնէր հայեացքիս դէմ մշուշասահ ընթացքով մը: Վստահ էի` ուրիշներու հայեացքին դէմ ալ անգիտակցաբար կը մթնէր ու արտաքին աշխարհէն դուրս կը սահէր: Նման բան բնաւ երեւակայած չենք. կը մնար տեսադաշտիս դաշտանկարիս մէջ տիրական, կարծես լեռներէն ձուլած ըլլար. լեռնային երկինք մը, զոր նմանցուցած էի ամպհովանիի մը կարօտաբաղձ:

… Հիմա հոնկէ ուխտաւորի մը պէս կ՛անցնիմ` այլայլած: Ներաշխարհէս տեսակ մը խենթութիւն զիս կ՛արթնցնէ, կ՛ըսէ. «Այդ տարիներէն վերջ ինչպէ՞ս կ՛ապրիս, կարօտդ քեզ չի՞ զգետներ…»:

Ոեւէ մէկուն չէի պատմած այդ երկինքին ու անընկալելի զգացողութիւններուս մասին. երբ թոյլ փորձ մը կ՛ընէի մայրիկիս հարցնելու, թէ ինչո՞ւ այդ փողոցին երկինքը այդպէս կը տարբերի մեր բակի երկինքէն, հեռաւոր տրտմաձայն մը կը լսէի, կը լսուէր զոր կ՛արգիլէր` կը լռտէի, կոկորդիս մէջ խեղդուկ կը զգայի, բառերը կը չորնային շրթներուս վրայ, կու լայի լռելեայն, որ այդ երկինքը ինձմէ, մեր տունէն հեռու կը գտնուի` երկինքաչափ հեռու:

Հիմա, տարիներ անցած են. իմ խաղերուս վաղորդայնի շշուկները լռած են անյուսալիօրէն: Զօրավարին փողոցը այլափոխուած է, արդեօք երկինքը նո՞յնը մնացած է. կը խորհիմ  նորէն ու ճարահատ, բան մը չեմ գիտեր, վասնզի մանկութեան ծարաւէն օր մը եթէ յագեցած չըլլամ… կը տեսնեմ հեռուէն ստուերները խաղընկերներուս, անոնք ինձմէ` չխօսկանէս կը վախնային, օտար լռութենէս կը վախնային: Ես ալ շուարումի մատնուած կ՛ապրէի, կը թուէր, թէ կ՛ապրէի, անորոշ տխրութեամբ մը մելամաղձիկ ստուերներուն ետին: Պզտիկ մարդախոյզ մը կը մեծնար` միշտ մամուկներու, յատկապէս պապուկներու զրոյցներու «աղ ու հացով» կը մեծնայի: Անոնց պատմութիւնները գաղթի տարիներու մղձաւանջներով կը տատանէին փողոցին անցուդարձը: Բան մը չհասկնալով կուչ կու գայի` անոնց խօսքերէն կառչած: Կ՛ուզէի ընկողմանալ անոնց պատմութիւններու յատակը ու սուզուիլ հրճուալից խեղդուողի մը պէս` նորէն բան մը չհասկնալով. «Աստուծոյ խաբար իմ պիրէ,- կ՛ըսէր Ալմաստ դուդուն,- Վանայ խամ ու խոտ կ՛առնեմ խօսքերէդ», անոր ուշադիր կը նայէին շուրջանակի նստած միւսները. «Արտամետայ խնձորի ու Վանայ ժաժիկի խոտ կ՛առնեմ, տեսլիք կը տեսնա՞ք…», կը շարունակէր ամէնէն տարեցը` ծւատանցի, իմա` վանեցի, Բաղդասարը: «Երախաս կորսուեցաւ, մայր մը պզտիկ աղջիկը կ՛ուրանար, կ՛ըսէր` մեռած է, ալ ի՞նչ  կ՛ուզէք, կ՛ըսէր արիւնլեցուն աչքերով ճիւաղի մը»: Ուրիշ մէկն ալ կ՛ըսէր. «Մեզի  զօրավարը փրկեց, մէկ օսմանեան հնչուն ոսկի վճարեցաւ…»:

Հիմա ալ կարծես սեւեռուն ինծի կը նային ատ մարդիկը` փրկուածները, ամէնքն ալ  Զօրավարին անունը կու տային, ու ինծի կը թուէր Ան երկինքի տիրակալը եղած էր, ամէնուն պաշտելին: Եւ ես ալ կը փափաքէի, որ ինքը ներկայ ըլլար` հպարտութիւն մը, իբր արդէն կը ճանչնամ ու… կը պատմէի տունիններուն, թէ հանդիպած եմ Անոր օր մը: Ի՞նչ գոհունակութեամբ հաւատ կ՛ընծայէին շուրջիններս: Յաճախ մայրս, մեր տունին մէջ հիւրերու ներկայութեամբ, կը հարցնէր. «Տղա՛ս, ե՞րբ հանդիպեցաւ Զօրավարը, ի՞նչ ըսաւ»: Սարսուռ մը մարմինէս կ՛անցնէր, անծանօթ սար ու ձորերով, լեռնաքերծերով վեր կ՛ելլէի, ճերմակ աղաւնի մը կը զարնուէր մշուշամած հայեացքիս պատերուն ու գոհունակ ժպիտով կը պատասխանէի. «Զօրավարը զիս նստեցուց ծնկներուն, բայց չեմ յիշէր` բան մը ըսա՞ւ, կը յիշեմ` համբուրեց ճակատս»: Խօսքերս հաւաստի դարձնելու ճիգով մը կը շարունակէի.  «Այդ օրը արեւը պայծառ կը ժպտէր Զօրավարի թուրի ծայրերէն…»: «Ուրեմն Զօրավարը քեզ համբուրած, ծնկներուն նստեցուցա՞ծ է», խնուսցի Մնաց պապը վերացած հայեացքով բան մը փնտռելով կ՛ոգեւորուէր:

Սապէս, Զօրավարի ու իմ «հանդիպումի» տեսարանի մասին լուրերը թեւ կ՛առնէին, կը տարածուէին թաղէ թաղ, համբաւս ալ կը տարածուէր, նոյնիսկ տարեկիցներուս աչքին արդէն երեւելի մէկը  կը զգայի ինքզինքս, կ՛երեւակայէի, կ՛երեւակայէի, մինչեւ…

Տարիներ անցած են, անորսալի տարիներ, չմոռնալու համար Զօրավարին ու անոր երկինքը անկախ ինձմէ այդ «հանդիպումիս» մանրամասները երեւակայածէս կու գան, կ՛անցնին մտածումներուս  ընդմէջէն, լոյսեր կը ծագին ու մէկը կարծես թէ լուր կու տայ, կ՛ըսէ.  «Զօրավարին ես ալ հանդիպած եմ` Վառնա»: Նիկողոս Սարաֆեանին ձայնը «կը լսեմ».  գրեթէ նոյն պայմաններուն մէջ.  «Կը տեսնեմ հերոսն ու զիս` լուռ»: Չեմ յիշեր մեր խօսքերը, միտքս է միայն յուզումս: Արժանացած էի այդ օրը խիստ, դաժան ու բոլորին պատկառանք ազդող մէկու մը գուրգուրանքին: Ծեր հայրս անգամ կը խոնարհէր անոր առջեւ.

– Փաշա…

Եւ այդ բառին մէջ կար ամբողջ ցեղի մը երախտագիտութիւնը, հաւատքը, սէրը, տառապանքը: Աւելին` պաշտամունք մը: Զիս կը քարացնէր կուռքին մեծութիւնը: Սուրբ օր մը: Եւ սակայն տխուր էր փաշան… Փեր Լաշեզին գեղեցկութիւնը կը թուի նոյն ատեն պաղ…»:

Նիկողոս Սարաֆեան, «Ծառին տակ»

… Ինծի ալ այդպէս թուեցաւ. մանկութեանս մոլորումէն անորսալի տարիներ անցած էին, երբ Փարիզ էի ու հոն  ըլլալուս երրորդ օրն իսկ «Յառաջ» օրաթերթի խմբագիր  երջանկայիշեալ Արփիկ Միսաքեանը տխուր, բայց չյուսահատեցնող մտածումէն յանկարծ թեւ առած` ըսաւ. «Երթանք Զօրավարին»:  Զսպելու համար ակնյայտ փափաքէս ծորող ուրախութեան ճիչս` ժպտելով  համաձայնեցայ. «Նորէ՞ն Զօրավարին պիտի հանդիպիմ», թոյլ թրթռոցով սա խօսքերը շուրթերէս կախուեցան… Արփիկը չհասկնալով` պահ մը լռեց. «Անոր հետ խօսիլ կ՛ուզեմ, միշտ կը ջանամ անոր տեսնելէն սրտապնդուիլ»: Իցիւ թէ լռելեայն ըսուած խօսքերս լուսահոգի բարեկամուհիս լսած ըլլար, ինծի այդժամ երջանիկ կը զգայի, ու կարծես մանկութիւնս հոգիիս խորերէն դուրս կ՛ելլէր` ետին թողնելով երազուած տարածութիւն մը, որ աւելի կ՛ընդլայնէր յուզումս մինչեւ այն ոգեղէն պահը, երբ զիս տեսնէի Զօրավարին դէմ յանդիման… Անշուք, ծերացած արձան մը, Շապինանդն ալ` խոժոռ, վտարանդուած հերոսին պէս.  գաղտնիք մը կ՛ուզէի յայտնել, գաղտնիք մը, թերեւս` վեհացնող: Բան մը չխօսեցայ, ձեռքիս ծաղկեփունջը կ՛ուզէր վեր, վեր ելլէր` ծաղկաժպիտ շշնջոցով մը փարուէր Զօրավարին: Կը լռէի, վստահ էի` Ան ունէր գաղտնիք մը ու կը թաքցնէր մեզմէ, չէր յայտնած ատենին: Ու ակամայ, ուրկէ՞ ուր, քարակերտ Զօրավարը ինծի կը ժպտէր, կ՛ըսէր.  «Ուշացած կու գաս… կու գաք»: Ձայնը շատ բարձրէն, բայց թոյլ կը հնչէր, կը սթափեցնէր: Յամրացած էի, ուր գտնուիլս մոռցած` փերլաշեզեան քանդակուած ամայութիւնը կը ստիպէր հպատակիլ Զօրավարի լռութեանը:

… Աշխարհ մը հայութիւն ուշացած խօսքդ կը փնտռէ, Զօրավա՛ր:

Արթուր Անդրանիկեան