«Մեր մշակութային արժեքներն այսօր լուրջ վտանգի տակ են»․ վերականգնող-նկարիչներ Ֆյոդոր Չալախյան և Ամալյա Հովսեփյան

Վերջին տարիներին մշակութային արժեքների վերականգնման գործընթացի հանրայնացումը մեծ թափ է ստացել Հայաստանի մի շարք թանգարաններում։ 2021-ին մեկնարկած «Վերականգնված ցուցանմուշների պատմություն» ծրագրի շրջանակներում Հայաստանի ազգային պատկերասրահում սկսեցին ցուցադրվել ոչ միայն արդեն վերականգնված կտավները, այլև դրանց վերականգնման բարդ ու երկարատև ընթացքն ամփոփող աշխատանքային լուսանկարները իրենց բացատրագրերով։ Այսօր էլ թանգարանում ցուցադրվող կտավների կողքին երբեմն կարելի է տեսնել վերջիններիս վերականգնման մասին վկայող լուսանկարներ։

Վերականգնման աշխատանքների հանրայնացման պատճառները բազմաթիվ են՝ վերականգնող-նկարիչների համալրման անհրաժեշտությունից մինչև հանրային ընկալումների փոփոխություններ։ Մասնագիտության դժվարությունների, մարտահրավերների, նոր միտումների մասին զրուցել ենք Ազգային պատկերասրահի «Վերականգնման և կոնսերվացման բաժնի»  վերականգնող-նկարիչներ Ֆյոդոր Չալախյանի և Ամալյա Հովսեփյանի հետ։

Բավականին հազվադեպ հանդիպող մասնագիտություն է, ինչպե՞ս ընտրեցիք։

Ամալյա - Ես սովորում էի Մանկավարժական համալսարանի նկարչագծագրական ֆակուլտետում։ Մեր համալսարանն այդ տարիներին մի լավ կողմ ուներ․ ծանոթացնում էր  նկարչությանն առնչվող գրեթե բոլոր մասնագիտություններին, այդ թվում՝ վերականգնմանը։ Էդպես սկսեցի ուսումնասիրել, ապա նաև սիրել այդ ոլորտը։

Բացի այդ՝ հայրս էլ էր վերականգնող, մանկուց տեսել եմ, թե ինչպես էր աշխատում, ինչը ևս մեծ ազդեցություն ունեցավ ընտրությանս վրա։

Փաստորեն` ճիշտ է, որ վերականգնումն ինչ-որ առումով ձեռքից ձեռք փոխանցվող մասնագիտություն է։

Ամալյա - Այո, այդպես է։  Միայն թե հայրս պատմաճարտարապետական հուշարձաններ էր վերականգնում, իսկ ես՝ կտավներ։

Ասացիք, որ վերականգնողի մասնագիտությանը ծանոթացել եք նկարչագծագրական ֆակուլտետում։ Եթե չեմ սխալվում, տարիներ առաջ Գեղարվեստի ակադեմիայում ուզում էին վերականգնումն ուսուցանելու նպատակով առանձին ֆակուլտետ հիմնել, ի՞նչ փուլում է այսօր այդ ծրագիրը։

Ամալյա - Երևանի պետական մշակութային քոլեջում հիմա էլ նման բաժին կա, բայց այդքան էլ արդյունավետ չէ, քանի որ իրենք ավելի շատ տեսական գիտելիքներ են տալիս, քան գործնական, իսկ սա տարիների փորձ պահանջող մասնագիտություն է, որտեղ կարող է պետք գալ նույնիսկ այն ամենը, ինչ տեսել եք երազում (ծիծաղում է)։

Պետք է ուսանողներին նվազագույն պայմաններով և նյութերով ապահովել, որպեսզի նրանք աշխատել կարողանան, իսկ  այսօր դա շատ բարդ է։

Այնուամենայնիվ, երիտասարդների շրջանում հետաքրքրություն նկատու՞մ եք մասնագիտության հանդեպ։

Ֆյոդոր - Գիտեք, մեզ մոտ տասնյակներով գալիս են, բայց քչերն են մնում, երբ տեսնում են աշխատանքի դժվարություններն ու նաև պայմանները, որոնցում մենք ենք աշխատում։

Հավատացեք, շատ տաղանդավոր երիտասարդություն ունենք, որոնցից կարելի է լավ մասնագետներ ստանալ, բայց շատուշատ պատճառներով էստեղ ոչ ոք չի մնում։ Մեզ պետք է սերունդ, որը կզարգացնի հենց մեր ազգային դպրոցը։ Մեր մշակութային արժեքներն այսօր լուրջ վտանգի տակ են, որովհետև դրանք փրկող մասնագետների խիստ պակաս կա։

Որո՞նք են երիտասարդներին վանող պատճառները։

Ամալյա – Դե, մեկը այն, որ սա խիստ համբերություն, լարվածություն պահանջող գործ է, որ մեծ մասին կաշկանդում է։ Օրվա երկրորդ կեսին մենք այդ լարվածությունից արդեն ուժասպառ ենք, ու մարդիկ դրան պարզապես չեն դիմանում։

Ֆյոդոր -  Մի բան էլ կա․ բոլորը երազում են ստեղծագործող նկարիչներ դառնալ, բայց մեզ մոտ հակառակն է՝ դու պիտի քոնը դնես մի կողմ ու լինես միայն կատարող։

Իսկ ձե՞ր ստեղծագործականությունը, ստացվու՞մ է նկարել, չէ՞ որ ի սկզբանե հենց նկարչությամբ էիք որոշել զբաղվել։

Ամալյա - Ես երբեմն փորձեր անում եմ, բայց վախենում եմ, որովհետև անընդհատ այս կամ այն նկարչի ձեռագրով եմ նկարում։ Տարիների ընթացքում մենք՝ որպես նկարիչներ, մեր սեփական ձեռագիրը կորցնում ենք։

Չեք ափսոսո՞ւմ։

Ամալյա - Չէ, չեմ ափսոսում, բոլորովին չեմ ափսոսում, որովհետև սա ավելի կարևոր է։ Մենք արժեքներ ենք փրկում, թեև նույնիսկ պետական մակարդակով մեր աշխատանքը չի գնահատվում։

Ֆյոդոր -  Ցավոք, վերականգնողի աշխատանքի բնույթն է այդպիսին․ նա պիտի ստվերում լինի, և այդ հանգամանքը կարծես չար կատակ լինի մեր գլխին՝ մենք էլ որպես մասնագետներ ստվերում ենք մնացել, մարդիկ նույնիսկ մեր գոյության մասին չգիտեն։

Իմանալու դեպքում էլ հաճախ կարծում են, թե դուք միայն ներկ եք կտավին քսում և վերջ։

Ֆյոդոր - Այո, հենց այդպես էլ մտածում են, բայց ներկը կտավին քսելը աշխատանքի չնչին տոկոսն է, մինչև դրան հասնելը մի հսկայական ուսումնասիրություն է պետք։

Հենց դրա համար է, որ վերականգնողը, բացի նկարիչ լինելուց, այլ մասնագիտություններ ևս պիտի ունենա։ Նա պիտի արվեստաբան էլ լինի, որ ըմբռնի նկարչի ժամանակաշրջանը, ոճը, տեխնիկան, պիտի գիտելիքներ ունենա քիմիայից, ֆիզիկայից և հարակից այլ գիտություններից։ Այդ գիտելիքներն այնքան խորը չպիտի լինեն, ինչպես, օրինակ, ֆիզիկոսինը, քիմիկոսինը, բայց ընդհանուր գիտելիքներ ամեն դեպքում պետք են։

Ավելի խորը հետազոտություններ կատարելու նպատակով վերականգնման բաժնին կից գիտահետազոտական ինստիտուտ հիմնելու ծրագիր ևս կար։ Այդ իրողությանը ականատես կլինե՞նք, թե՞ ոչ։

Ամալյա - Դա շատ մեծ ֆինանսներ է պահանջում, իսկ պետական մարմիններն ուզում են իրենց ներդրած ֆինանսի արդյունքները հենց վաղը տեսնել՝ չգիտակցելով, որ սա այն ոլորտը չէ, որ հենց վաղն արդյունք ունենա։

Ֆյոդոր - Եթե այդ ինստիտուտը հիմնվեր, մենք ստիպված չէինք լինի նեղ մասնագիտական հետազոտություններն ինքներս անել։ Նախկինում, երբ հանդիպում էինք մեզ համար անելանելի իրավիճակների, դիմում էինք Նուրբ օրգանական քիմիայի ինստիտուտ, իրենք հետազոտություններն անում էին, հետո՝ փոխանցում մեզ, բայց հիմա ես վախենում եմ էդպիսի իրավիճակի առաջ կանգնելուց, որովհետև չգիտեմ, թե ում ենք դիմելու։

Ամենաշատը կարող ենք Մատենադարան դիմել, բայց իրենք մեզ կարող են օգնել գրաֆիկայի հարցում, բայց ոչ օրինակ գեղանկարի կամ քանդակի հարցում։

Եվրոպայում կարծես նման խնդիրներ այլևս չկան։

Ֆյոդոր - Գիտեք, մի դեպք հիշեցի այս ամենի առնչությամբ։ Մենք Իտալիայից ժամանած մասնագետ ունեինք, որ կերամիկայի վարպետաց դասեր էր անցկացնում և այդ դասի շրջանակներում ասում էր՝ օգտագործում ենք այսինչ սոսինձը, այնինչ սոսինձը, ու երբ աշխատակիցներից մեկը ցանկացել էր սոսինձների բաղադրությունն իմանալ, այդ մասնագետը պատասխանել էր, որ չգիտի, օգտագործում է այն, ինչ իրեն տվել են։

Մեզ համար շատ զարմանալի էր, որ մասնագետը կարող է օգտագործել սոսինձ և չիմանալ դրա բաղադրությունը, իսկ սոսինձ մենք ինքներս ենք պատրաստում և շատ լավ գիտենք՝ ինչ և ինչպես ենք պատրաստում։

Ամալյա - Եվրոպայի վերականգնման ներկայիս դպրոցում  շատ բաներ են մեզ համար անընդունելի, այդ պատճառով դեռևս շարունակում ենք աշխատել ռուսաստանյան դպրոցի մեթոդներով։

Եվրոպայի կողմից օգտագործվող ո՞ր մեթոդներն են ձեզ համար անընդունելի, և որո՞նք են վերականգնման ռուսաստանյան դպրոցի առավելություններն այս պարագայում։

Ամալյա - Ռուսաստանյան դպրոցում, որն աշխատում է վերականգնման դասական ոճով, դեռ շարունակում են օգտագործել բնական նյութեր, իսկ Եվրոպայում անցել են սինթետիկ նյութերի օգտագործմանը, որոնք, ճիշտ է, ավելի էժան են և ֆինանսական տեսանկյունից՝ ավելի ձեռնտու, բայց ունեն մի շարք թերություններ։

Ի՞նչ թերություններ։

Ֆյոդոր - Օրինակ այն, որ մենք չենք օգտագործում ակրիլային ներկեր, որոնք օգտագործում են Եվրոպայում, որովհետև եթե հիմա դրանք իրենց արդարացնում են, մենք չենք կարող ասել՝ կարդարացնե՞ն արդյոք 50 տարի հետո։

Ամալյա - Վերականգնելիս մենք պարտադիր հաշվի ենք առնում օգտագործվող նյութերի դառնալիությունը։ Վերականգնող մասնագետը ցանկացած պահի պիտի կարողանա առանց նկարը վնասելու քանդել արդեն արված աշխատանքն ու նորից անել, իսկ սինթետիկ նյութերը դառնալի չեն։

Բոլորովին վերջերս մեր ցուցահանդեսներից մեկին Լուվրից էին մասնագետներ եկել, և իրենք ընդունեցին, որ իրենց նոր մեթոդներով գործերը կործանում են, իսկ դասական ոճով աշխատող մասնագետներ իրենց մոտ չեն մնացել։

Օրինակ՝ Կոլիզեյը հենց այս պահին քայքայվում է, որովհետև իրենց մասնագետները փորձել են պողպատով ամրացնել կոտրված կտորները, իսկ պողպատն ու մարմարը միասին չեն աշխատում, դա հայտնի բան է։ Պետությունը միլիարդներ է ծախսում, որ քայքայման պրոցեսը դադարեցվի, բայց չի հաջողվում։

Ձեր ցուցահանդեսներից խոսեցիք։ Կպատմե՞ք «Վերականգնված ցուցանմուշների պատմություն» ծրագրի և դրա շրջանակներում կազմակերպված ցուցահանդեսների մասին։

Ֆյոդոր - Ինչպես արդեն նշեցինք, վերականգնող մասնագետների պակաս ունենք, բացի այդ՝ մարդիկ չգիտեն՝ ով ենք մենք և չեն պատկերացնում մեր աշխատանքի դժվարությունները։ Այդպես որոշվեց վերականգնողի աշխատանքը հանրահռչակելու նպատակով իրականացնել «Վերականգնված ցուցանմուշների պատմություն» ծրագիրը, որի շրջանակներում ոչ միայն կազմակերպվում էին ցուցահանդեսներ, այլև մենք տեղում աշխատում էինք և հնարավորության սահմաններում մարդկանց ցույց տալիս մեր աշխատանքն ու դրա առանձնահատկությունները։

Ո՞ր աշխատանքներն էիք ներկայացրել ցուցահանդեսին, և ինչպե՞ս էին դրանք ներկայացված։

Ֆյոդոր - Ընտրել էինք իրարից բնույթով բացարձակապես տարբեր և հայտնի աշխատանքներ՝ Բաշինջաղյանի «Ճանապարհ դեպի Ախալքալաք»-ը, Սարյանի «Ձորագես»-ը, Կոջոյանի «Հին անցյալում»-ը և Այվազովսկու «Չումակներ»-ը, որն ավելացրինք մյուսներից ավելի ուշ։

Ամալյա - Քանի որ վերականգնումը հանրությանը կիսածանոթ ոլորտ էր, իսկ ոչ մասնագետները չէին կարող դրանք ներկայացնել այնպես, ինչպես մենք, որոշեցինք ինքներս էլ ներկայացնել կտավների վերականգնման պատմությունները, իսկ դրանց կողքին ցուցադրել նաև դրանց վերականգնումը վկայող ֆոտոպատմություններ։

Իսկ ձեզ համար անսովոր չէ՞ր դուրս գալ ստվերից և աշխատել հանրային միջավայրում։

Ամալյա - Հա, հոգեբանորեն նախապատրաստված էինք գնացել (ծիծաղում է)։

Ինչպիսի՞ արձագանքներ էիք ստանում։

Ամալյա - Շատերը, երբ պիտի տոմս գնեին, ասում էին՝ 3-4 գործի համար մենք փող չենք տա, բայց երբ գալիս էին, տպավորված հետ էին գնում ու այցելում ևս 1-2 անգամ։

Հիշում եմ՝ մի մարդ էր ընտանիքի հետ եկել, բավականին արհամարհական, հեգնական տոնով ասում էր՝ ի՞նչ եք արել որ՝ էստեղ սա եք քսել, էնտեղ՝ նա, ասեցի՝ դե եկեք, հիմա Ձեզ ամեն ինչ ցույց կտամ, կբացատրեմ։ Երբ ամեն ինչ տեսավ, վերջում մոտեցավ, ասաց՝ թույլ տվեք Ձեր ձեռքերը համբուրեմ։ Կռացավ, ձեռքերս համբուրեց ու գնաց։

Ուրախալի էր, որ հետաքրքրություն ցուցաբերում էին բոլոր տարիքային խմբերը։ Ցուցահանդեսն այնքան հաջողված էր, որ երկու շաբաթի փոխարեն տևեց չորս շաբաթ։

«Վերականգնված ցուցանմուշների պատմություն»-ը  հիմա և հետո։

Ֆյոդոր - Երբեմն որոշ գործերի կողքին կախում ենք դրանց վերականգնման պատմությունը վկայող լուսանկարներ, իսկ ծրագիրը, կարծում ենք, շարունակական բնույթ կկրի։

Ինչի՞ վրա եք այս պահին աշխատում, ի՞նչ սպասենք ձեզանից առաջիկայում։

Ամալյա - Այս պահին գրաֆիկական մի քանի աշխատանքներ ունենք, իսկ դրանցից բացի Հովնաթանյանի «Բարեխոսություն» կտավն է, որի վրա շուրջ 3 տարի է, ինչ աշխատում ենք։ Հուսով ենք՝ շուտով դա էլ կավարտենք և կփոխանցենք՝ ցուցադրման։

Զրուցեց Անի Մարտիրոսյանը