Օրհան Փամուք․ Իմ առաջին անձնագիրը

Օրհան Փամուքը 2006 թվականի Նոբելյան մրցանակակիրն է գրականության ոլորտում։ Հեղինակել է ավելի քան մեկ տասնյակ գրքեր, այդ թվում՝ «Ստամբուլ», «Ձյունը», «Իմ անունը կարմիր է», «Կարմրահեր կինը», «Սև գիրքը» և այլն։ Ներկայացնում ենք հեղինակի պատմվածք-էսսեն ինքնության ճգնաժամի վերաբերյալ։

(Ի՞նչ է նշանակում պատկանել որևէ երկրի)

1959 թվականին, երբ ես յոթ տարեկան էի, հայրս անհետացավ տարօրինակ հանգամանքներում։ Մի քանի շաբաթ անց տեղեկություններ ստացանք, որ նա Փարիզում է և ապրում է Մոնպառնասի էժան մի հյուրանոցում։ Նա գրում էր նոթատետրեր, որ հետագայում պիտի տար ինձ, և «Դոմե» սրճարանից ժամանակ առ ժամանակ նկատում փողոցն անցնող Ժան Պոլ Սարտրին։ Սկզբում տատիկս նրան գումար էր ուղարկում Ստամբուլից․ պապս հարստացել էր երկաթուղային ոլորտի աշխատանքից։  Տատիս արցունքոտ հայացքի ներքո հայրս և հորեղբայրներս դեռ չէին հասցրել վատնել իրենց ամբողջ ժառանգությունը. ոչ բոլոր բնակարաններն էին վաճառվել: Բայց ամուսնու մահից քսանհինգ տարի անց տատս որոշեց, որ փողը սպառվում է, և դադարեց հովանավորել իր՝ Փարիզի բոհեմական կյանքով ապրող որդուն:       

Այսպես հայրս միացավ կարիքավոր ու խղճուկ թուրք մտավորականների երկար շարքին, որոնք արդեն մեկ դար շրջում էին Փարիզի փողոցներով: Պապիս ու հորեղբայրներիս նման նա էլ էր ինժեներ՝ մաթեմատիկական լավ ունակություններով։ Երբ նրա փողերը սպառվեցին, դիմեց թերթում տեղադրված մի հայտարարության՝ «I.B.M.»-ում աշխատանքի անցնելու վերաբերյալ․ աշխատանքի ընդունվելուց հետո նրան ուղարկեցին Ժնևում գտնվող գրասենյակ։ Այդ օրերին համակարգիչները դեռ աշխատում էին պերֆորատիվ՝ ծակոտկեն քարտերով, և հասարակության լայն զանգվածները քիչ բան գիտեին դրանց մասին։ Հայրս դարձավ առաջին թուրք աշխատողներից մեկը Եվրոպայում: Մայրս շուտով միացավ նրան՝ թողնելով ինձ ու ավագ եղբորս մեր տատիկի հարմարավետ ու լեփ-լեցուն տանը: Մենք պետք է մորս հետևից գնայինք Ժնև ամռանը, երբ դպրոցները փակվեին, ինչը նշանակում էր, որ պետք է անձնագրեր ստանայինք։

Հիշում եմ, որ ստիպված էի շատ երկար ժամանակ մի դիրքով մնալ, մինչև ծեր լուսանկարիչը եռոտանու վրայի սև կտորի տակից կնկարեր։ Քիմիական ափսեի վրա լույս գցելու համար նա մի վայրկյան բացեց ոսպնյակը, ինչը արեց ձեռքի նրբագեղ շարժումով, բայց մինչ այդ նայեց մեզ ու ասաց «այոոոոո՜», և ծիծաղելին այն էր անձագրիս նկարում, որ ես այդտեղ կծում եմ այտերս։ Անձնագրում նշված է, որ իմ մազերը, որոնք հավանաբար առաջին անգամ սանրվել էին այդ տարի՝ լուսանկարվելու համար, շագանակագույն էին։ Թերևս այդ ժամանակ շատ արագ եմ թերթել անձնագիրս՝ նկատելու, որ ինչ-որ մեկը սխալվել է աչքերիս գույնի հարցում։ Միայն տասներեք տարի անց բաց անելով նկատել եմ այդ վրիպումը։ Այն ինձ սովորեցրեց, որ, հակառակ իմ հավատացածի, անձնագիրն այն փաստաթուղթը չէ, որը մեզ ասում է, թե ով ենք մենք, այլ՝ փաստաթուղթ, որ ցույց է տալիս, թե ինչ են մտածում այլ մարդիկ մեր մասին:          

Երբ մեկնում էինք Ժնև, մեր նոր անձնագրերը՝ նոր բաճկոնների գրպաններում, ես ու եղբայրս սարսափում էինք։ Ինքնաթիռը վայրէջք կատարելու պահին թափ տվեց, և մեզ համար այս երկիրը, որը կոչվում էր Շվեյցարիա, կարծես մի վայր էր, որտեղ ամեն ինչ, նույնիսկ ամպերը, գտնվում էին մինչև անսահմանություն ձգվող կտրուկ թեքության վրա։ Հետո ինքնաթիռն ավարտեց իր շրջադարձն ու ուղղվեց։ Ես ու եղբայրս դեռ ծիծաղում ենք, երբ հիշում ենք մեր հանգստությունը՝ հասկանալով, որ այս նոր երկիրը, ինչպես Ստամբուլը, կառուցված է հողի  վրա:

Շվեյցարիայի փողոցներն ավելի մաքուր ու դատարկ էին, քան հայրենիքինը: Խանութների ցուցափեղկերում ավելի շատ բազմազանություն կար, իսկ մեքենաներն ավելի շատ էին: Մուրացկանները հենց այնպես չէին մուրում, ինչպես Ստամբուլում էր. փոխարենը նրանք կանգնում էին պատուհանի տակ և ակորդեոն նվագում: Մեզ մոտի մուրացկաններին գումար տալուց առաջ մայրս այն փաթաթում էր թղթի մեջ։

Մեր բնակարանը, որ ոտքով հինգ րոպեի ճանապարհ էր Ռոն գետի կամուրջներից՝ այն տեղից, որտեղից սկիզբ էր առնում Ժնև լճից, վարձով էր վերցված։ Ահա թե ինչպես ես համակերպվեցի ուրիշ երկրում ապրելուն՝ նստելով սեղանների առաջ, որոնց դիմաց նախկինում ուրիշներն են նստել, օգտագործելով բաժակներ ու ափսեներ, որոնցով այլ մարդիկ են խմել ու հաց կերել, քնելով մահճակալներին, որ հասակ էին առել ուրիշներին օրորելով։ Ուրիշ երկիրը մի երկիր էր, որ պատկանում էր ուրիշ մարդկանց։ Մենք պետք է համակերպվեինք այն մտքի հետ, որ իրերը, որոնք մենք օգտագործում էինք, երբեք մեզ չեն պատկանելու, և որ այս երկիրը, այս հողը, նույնպես երբեք մեզ չեն պատկանելու:

Մայրս, որ սովորել էր Ստամբուլի ֆրանսիական դպրոցում, այդ ամառ ամեն առավոտ մեզ նստեցնում էր ճաշասենյակի դատարկ սեղանի շուրջ և փորձում ֆրանսերեն սովորեցնել: Միայն տարրական դպրոցն ավարտելուց հետո հասկացանք, որ ոչինչ չենք սովորել։ Ծնողներս հույս ունեին, որ մենք ֆրանսերեն կսովորենք պարզապես օրեցօր լսելով ուսուցչին, բայց այդպես չէր: Դասամիջոցները սկսվելուն պես ես ու եղբայրս մոլորվում էինք խաղացող երեխաների բազմության մեջ, մինչև գտնեինք իրար ու բռնենք մեկս մյուսի ձեռքից։ Այս օտար երկիրը մի անհատնում պարտեզ էր՝ լի երջանիկ երեխաներով: Ես ու եղբայրս  հեռվից կարոտով նայում էինք այդ պարտեզին:

Թեպետ եղբայրս ֆրանսերեն խոսել չէր կարողանում, նա դասարանում լավագույնն էր՝ երեք-երեք հետ հաշվելու մեջ։ Միակ բանը, որ լավ էր ստացվում ինձ մոտ այդ դպրոցում, որտեղ լեզու չէի հասկանում, լռությունն էր։ Ճիշտ այնպես, ինչպես դուք կարող եք պայքարել՝ արթնանալու երազից, որտեղ ոչ ոք չի խոսում, ես էլ պայքարում էի դպրոց չգնալու համար։ Իսկ օտար քաղաքներում ու դպրոցներում իմ ներսում ի հայտ եկավ ինքնապաշտպանական միտում՝ դիմակայելու կյանքի դժվարություններին, բայց այն նաև ինձ զրկեց կյանքի հարստություններից։ Մի օր էլ ծնողներս եղբորս ևս հանեցին դպրոցից։ Մեր անձնագրերը տալով ձեռքներս՝ նրանք մեզ Ժնևից հետ ուղարկեցին Ստամբուլ՝ տատիկի մոտ։

Ես այդ անձնագիրն այլևս երբեք չեմ օգտագործել: Չնայած դրա վրա կար «Եվրոպայի խորհրդի անդամ» բառերը, այն հիշեցնում էր իմ առաջին ձախողված եվրոպական արկածախնդրությունը, և ես այնքան կրքոտությամբ էի որոշել խորասուզվել իմ ներսը, որ դեռ քսանչորս տարի էլ պիտի անցներ, որպեսզի նորից դուրս գայի Թուրքիայից։ Երիտասարդ ժամանակ միշտ հիացմունքով ու նախանձով էի նայում անձնագիր ձեռք բերողներին և Եվրոպա ու նրա սահմաններից դուրս ճամփորդողներին, սակայն, չնայած ինձ տրված հնարավորություններին, ես վախենալու աստիճան համոզված էի, որ իմ ճակատագիրն է նստել Ստամբուլի մի անկյունում և տրվել գրքերին, որոնք հույս ունեի՝ մի օր ինձ անուն կտային և ինձ կդարձնեին ինչ-որ մեկը։ Այդ օրերին ես հավատում էի, որ կարելի է լավագույնս հասկանալ Եվրոպան իր լավագույն գրքերի միջոցով: 

Ի վերջո, գրքերս էին, որ ինձ դրդեցին՝ դիմելու երկրորդ անձնագիր ստանալուն։ Տարիներ ի վեր սենյակում միայնակ մնալուց հետո ինձ հաջողվել էր դառնալ գրող։ Այժմ ինձ հրավիրել են շրջագայության Գերմանիա, որտեղ շատ թուրքեր են քաղաքական ապաստան գտել․ մտածում էին՝ այդ թուրքերը հաճույք կստանան, երբ ես կարդամ իմ գրքերից, որոնք դեռ պետք է թարգմանվեն գերմաներեն։ Չնայած ես երջանիկ հուզմունքով եմ դիմել անձնագիր ստանալուն, որպեսզի ծանոթանամ Գերմանիայի թուրք ընթերցողների հետ, հենց այդ ճանապարհորդության ժամանակ էր, որ ես իմ անձնագիրը սկսեցի կապել «ինքնության ճգնաժամի» հետ, որն այդ ժամանակից ի վեր շատ-շատերին էր տանջել․ այսինքն՝ հարցն այն է, թե որքանով ենք մենք պատկանում այն երկրին, որից ստացել ենք մեր առաջին անձնագիրը, և որքանով ենք պատկանում այն երկրներին, որոնք մեզ մուտքի արտոնություն են տվել։   

Ապրիլ, 2007

Թարգմանությունը անգլերենից՝ Արեգ Բագրատյանի