ԿՐԱԿԷ ՇԱՊԻԿ. Զապէլ Եսայեան

Զապէլ Եսայեան -145

Զապէլ Եսայեանը /1878-1943/ իրապէս, մեր գնահատումով հայ գրականութեան փառքերից է․ բազմաբեղուն մի գրող, որի կեանքը անցաւ «Սուրի եւ սովի մղձաւանջի մէջ», մինչեւ իր եղերական, տակաւին չբացայայտուած մահը՝ ինչպիսի՞ պայմաններում՝ «բոլշեւիկեան» զնդաններուն մէջ արիւնախեղ»։ Յակոբ Օշականի բնորոշմամբ․ «Արեւմտահայ գրականութեան ամենէն կատարեալ գրագէտներէն մէկն է Եսայեան, եթէ ոչ ամենէն կատարեալը։ Իբրեւ տաղանդ եւ իբրեւ գործունէութիւն․․․ Զ․ Եսայեանի մէջ հայ գրականութեան ամենէն սխրալի շնորհները, կանացի զգայնութեան ամենէն սրտայոյզ խռովքները եւ մեր ժողովուրդի հոգին ամենէն խորունկ սարսուռները իրարու կը միանան։ Անիկա խղճմտանք մըն է, սիրտ մըն է, միտք մըն է հաւասար ամրութեամբ եւ արդարութեամբ․․․»։

Արթուր Անդրանիկեան

ԿՐԱԿԷ ՇԱՊԻԿ

Հատուած

Այն ժամանակ հազիւ տասը տարեկան էի: Մենք կը բնակէինք Սկիւտար, միայարկ, խարխլած ու փայտաշէն տուն մը, որ կը գտնուէր Բիւլբիւլ Տէրեսիի վերեւը երկարող տուներու մէջ:

Ամառ թէ ձմեռ ձորին մէջէն կը թաւալէր թանձր ու մթագոյն աղբը, դանդաղ ընթացքով: Չեմ գիտէր ինչո՞ւ այդ գարշահոտ ու բաց կոյուղին, որին անունով կը կոչուէր թաղը, կը կրէր այնքան բանաստեղծական անուն: Թերեւս միայն այն պատճառով, որ ձորէն անդին կը տարածուէր թրքական գերեզմանատունը եւ որուն մշտադալար եւ տխրատեսիլ նոճիներուն մէջ բոյն դրած էին սոխակներ:

Իմ մանկութիւնս անցած է այդ ձորին վերեւի ափունքներուն վրայ: Թաղին բոլոր երեխաները դեռ օրօրոցէն շնչած են այդ գարշահոտութիւնը: Աւելի ուշ անոնք կ՚աճէին եւ կը մեծնային պղտոր խոնաւութիւնով թրծուած զառիթափներուն վրայ, որոնց նոյնիսկ սեպ դարվարները ընտանի դարձած էին մեր ճապուկ քայլերուն:

Ամառուան մէջ, երբ հարաւային քամին կը փչէր, մեծերը երեսները կը թթուեցնէին եւ իրարու կ՚ըսէին լոտօս է: Այդ բառը ինձ սարսափ կը պատճառէր, այդ օրերուն մայրս աւելի սրտնեղ կը դառնար, հօրս մարած աչքերը աւելի կը յուսահատէին, եւ չնչին պատճառ մը առիթ կ՚ըլլար, որ մայրս կատաղութեամբ յարձակուէր հօրս չքաւորութեան վրայ: Գանգատներ եւ յուսահատական աղաղակներ կը պայթէին տանը տրտում մթնոլորտին մէջ, ընդմիջուած շառաչուն ապտակներով, որ իմ կամ եղբայրներուս այտերը կ՚ընդունէին անտրտունջ:

Այդ օրերուն Բիւլբիւլ Տէրեսի գարշահոտութիւնը անհանդուրժելի կը դառնար: Երբեմն ալ քամիի ալիք մը դիմացի գերեզմանատունեն մինչեւ մեզ կը բերէր ուրիշ տեսակի արտաշնչում մը: Մայրս խորհրդաւոր եւ սարսափահար երեւոյթ մը կ՚առնէր, երբեմն մեզ կը փակէր տան մէջ եւ կ՚ըսէր.

– Դուրս մ՚ելլէք, կոռելը [1] նոր սատակ [2] թաղեր են:

Այդ օրերուն իրիկունները, երբ հայրս ու մայրս կը խօսէին իրենց անհատնում հոգերուն վրայ, մօրս շեշտը աւելի դառն էր եւ հօրս պատասխանները աւելի վհատ:

– Մարդ աստծոյ, – կ՚ըսէր մայրս յուսահատութեամբ ձեռները ծունկներուն զարնելով, – ճար-ճարակ ըրէ, մախսմներս [3] ազատէ այս դժոխքէն:

Հայրս լուռ կը լսէր, գլուխը մէկ կողմին հակած եւ իր արեւահար ճակատին վրայ ունքերը կը բարձրանային, կը պռստուէին, երբեմն ալ կը պարզուէին, իրեն տալով լսածներէն ապշած մարդու արտայայտութիւն:

Ճար չկար: Չքաւորութիւնը չոքած էր մեր ընտանիքին վրայ, ինչպէս մշտատեւ պատուհաս: Հայրս եազմաճի էր եւ չարաչար կ՚աշխատէր. ամէն առաւօտ մութնուլուսին կ՚երթար քէլ Նիկողոսին փաւլիքան. այնտեղ ներկ կը պատրաստէր, եազմաները խազան կ՚ընէր, ամառուան տօթին ու ձմեռուան ցուրտ բուքին բանուածները կը տանէր ծովեզերք` լուալու համար եւ թացերը կռնակը բեռցած զառիվերէն կ՚ելլէր արիւն քրտինք թափելով: Մայրս ալ կ՚աշխատէր. թեզկեահի վրայ եազմայ կը բանէր, հակառակ որ վեց զաւակի տէր էր եւ տանը հոգը բոլորը իր վրայ էր:

Ձմեռուան երկար գիշերներուն, երբ մեր անկողինները կը փռէին յատակին եւ զոյգ-զոյգ կը պառկէինք մայրս կը շարունակէր աշխատիլ մինչեւ ուշ ատեն, լամպայի վտիտ լոյսով: Հայրս բազմոցին վրայ երկարած պահ մը կը մրափէր, յետոյ կ՚արթննար ու կը խօսակցէին: Քոյրերս ու եղբայրներս շատոնց քնած կ՚ըլլային, բայց իմ քունս թեթեւ էր եւ կը ջանայի հետեւիլ ըսուած խօսքերուն:

Երբեք չեմ լսած, որ այր ու կին իրենց այդ մտերմական ժամերուն անուշ խօսք մը ըսեն իրարու: Անոնք երկարօրէն կ՚որոճային իրենց մտմտուքները. մայրս յոգնութիւնէ տքալով, ակռաները սեղմած, մէկ կողմէն կատաղութեամբ կը բանէր եւ միւս կողմէն հօրս անկարողութեան առաջ, անխնայ կը շարէր սպառնացող հոգերը. պարտատէրեր, որ վաղը «դուռը ձեռք պիտի առնէին, ածխավաճառը, որ մերժեր էր ապառիկ տալ, հացագործը, որ ձիուն սանձը քաշեր գացեր էր առանց հաց ձգելու…

Հայրս խոր հառաչանք մը կ՚արձակէր եւ երբեմն ալ կ՚ըսէր.

– Չիկային աչքը քեօռնա…

Այն ատեն մայրս գերագրգռուած գործը կ՚ընդհատէր, թեզկեահը անդին կը հրէր եւ ոտքի կանգնելով կը գոչէր.

– Այ մարդ, չըսե՞ս աղքատութիւնը կրակէ շապիկ է:

Մօրս վտիտ իրանը սենեակին կիսախաւարին մէջ կարծես աներեւոյթ զօրութեան մը կը դիմադրէր, աչքերը հրացայտ, կզակը ցցուած, խելագարի պէս կը նայէր ասդին անդին, հայրս քնաթաթախ աչքերով կը հետեւէր անոր շարժումներուն եւ կամացուկ մը ձեռքը կը տանէր իր ցաւոտ ոտքերուն, որոնք կը կսկծային խոնաւ եւ կարկտուած գուլպաներուն մէջ:

Մօրս բարկութիւնը միշտ ինձ անձկութիւն կը պատճառէր. սիրտս կը սեղմուէր եւ կ՚ուզէի պոռալ, բայց այդ բարկութեան իմաստը չէի հասկնար: Գիտէի, օ՜հ, շատ լաւ գիտէի, որ անյաղթելի դժբախտութիւն մը կը ծանրանար մեր ընտանիքի վրայ: Գիտէի, որ հոգ մը կար, ճնշիչ հոգ մը, որուն լուծը կը քաշէին մեծերը, երբեմն համբերութեամբ, երբեմն ըմբոստանալով: Այդ ցաւը մեր ամէնուս երկվայրակ եղբայրն էր, մեզ հետ աշխարհ եկած էր, մեզ հետ կը մեծնար. աւելի ուշ հասկցայ, որ ան իր բազմատեսակ երեսներով քստմնելի չքաւորութիւնն էր, եւ այն օրէն, որ հասկցայ, իմ վրաս առի յաղթել այդ հրէշին:

Բայց այն ժամանակ փոքր էի եւ մատղաշ: Եւ երբ ծնողքս կ՚ըսէին` «հացի մը փարայ ճարենք…», կամ երբ յուսահատօրէն կը յուսային, որ «գործերը քիչ մը բացուին…», չէի կրնար ըմբռնել, որ իրաւմամբ չարաչար աշխատանքով չոր հացի մը փարայ կը վաստկէին եւ թէ` գործերը բացուէին թէ ոչ, իրենց եւ իրենց պէսերու համար որեւէ յուսալիք բան չկար:

Բացի երկու փոքրիկ քոյրերէս, որոնցմէ վերջինը դեռ ծծկեր էր, մենք չորս մանչերս կ՚երթայինք թաղային վարժարան: Մենք ձրի չէինք: Մայրս երբեք չէ զիջած երթալ դիմումներ կատարել «աղա»-ներուն:

Դպրոցին մէջ, սրահին պատերուն վրայ կախուած գեղագիր բնաբանները, վարժապետին խօսքերը, ըսուած առակները եւ եղած ընթերցումները նպատակ ունէին մեզ տոգորելու այն զգացումով, որ «ուսմունքով եւ աշխատանքով մարդս կը հասնի ամէն բանի»: Ես եռանդով ու ջանքով կ՚ուզէի ձեռք բերել այդ ուսումը: Եղբայրներս անտարբեր էին այդ բոլորին. անոնք կեանքով եւ ուժով լեցուն, շարժման մէջ կը դնէին իրենց բոլոր ֆիզիկական եւ մտային կարողութիւնները խաղերու եւ ծեծկվրտուքներու մէջ: Անոնք կերպով մը կ՚անցընէին դասերու ժամերը ինչպէս պարտադիր անախորժութիւն եւ անմիջապէս կը վազէին զբօսայգի: Երեկոյին, երբ կ՚արձակուէինք, անոնք ուրիշ մանչերու հետ ռումբի պէս դուրս կը նետուէին դպրոցէն եւ դեռ տուն չի հասած, փողոցներու մէջ անձնատուր կ՚ըլլային շահատակութիւններու. եւ վա՜յ անոնց, որ իրենց ճամփան կտրէին կամ արգելք ըլլալ ուզէին: Ես թէեւ հիացումով կը հետեւէի անոց խաղերուն, բայց մասնակից չէի ըլլար, որովհետեւ կը շտապէի տուն դասերս պատրաստելու:

Մայրս անտարբեր էր թէ՛ իմ փութաջանութեանս եւ թէ՛ միւս տղաքներուն անզուսպ վարմունքին: Կը բաւէր, որ զինքը չխանգարէինք իր անդադար աշխատանքին մէջ: Չեմ յիշեր մայրական գորովոտ համբոյր մը կամ ժպիտ մը: Ա՛յ, թող ըսեն ինչ որ կ՚ուզեն, թող խօսին եւ գրեն մանկութեան քաղցր յիշողութիւններու վրայ…

Ադոնք անծանօթ են անոնց, որ ակռաները մեղմած կուրծք կուրծքի անդադար կը կռուէին կեանքի դժուարութիւններու դէմ: Մայրս ժամանակ չունէր գուրգուրալու իր զաւակներուն վրայ: Նոյնիսկ երբ փոքրիկ քոյրս կը ճչար օրօրոցին մէջ, միայն սրտնեղութիւն կ՚երեւար մօրս խոժոռ դէմքին վրայ: Երբ ճիչերը շատ բարձրանային, կ՚առնէր մանկիկը, ծիծ կ՚ուտար եւ ինքը ակնապիշ կը մնար, մինչեւ որ երեխան յագենար: Այսօր միայն կը հասկնամ, որ իր արիւնը կը չորնար քրտինք թափելով մեզ համար, այսօր կը գիտակցիմ, որ իր կեանքը մաշած է մեզ համար, բայց այն ատեն իմ մանկութեան հոգիս անյագ կարօտ ունէր գուրգուրանքի եւ մօրս դաժան կամ թթուած դէմքը մռայլ տխրութիւն կը ներշնչէր ինձ: Բայց ես նպատակ մը դրեր էի իմ կեանքիս եւ կը մխիթարուէի` ինքզինքս զգալով զօրեղ գալիք օրերու մէջ:

Հայրս ընդհակառակն մեղմ էր եւ կարծես պատրաստ էր սրտազեղումներ ունենալու: Այն ժամանակ հազիւ քառասուն տարեկան էր, բայց իր մարդկային կերպարանքը կորսնցուցած էր ծովի աղի քամիին հարուածներուն տակ: Սեւ եւ տխուր աչքերը մարած էին: Ճերմկած եւ ցանցառ մազերը կը փակչէին գագաթին եւ քունքերուն: Անիկայ լռակեաց մարդ էր եւ իր զգացումները եւ մտածումները կ՚արտայայտէր աչք ու ունքով: Իր ճակատի բազմածաւալ կնճիռները կը կծկուէին կամ կը պարզուէին եւ այդ պարագային դժգոյն գիծեր կը կազմէին արեւահար ճակատին վրայ: Անոր խունացած, կարկտաններով պիտակուած հագուստները ո՛չ գոյն ունէին եւ ո՛չ ձեւ, եւ այդ բոլորէն կ՚արտաբուրէր բարկ հոտ մը աղի քրտինքի եւ պոտասի, որ ինձ սիրելի էր եւ ընտանի, որ գերազանցապէս հայրս էր: Բայց ինչ որ մասնաւորապէս կը յիշեմ, ցաւագինօրէն կը յիշեմ, այդ իր կօշիկներն էին…

Հօրս եւ մօրս վաստկած դրամն հազիւ ծայրը-ծայրին կը բաւէր մեր ապրուստին, բայց այդ եազմայի գործի մէջ կային անգործունէութեան շաբաթներ, մանաւանդ ձմեռը, երբ կա՛մ ներկերը կը սառէին հողէ ամաններուն մէջ եւ կա՛մ սառնամանիքի պատճառով անկարելի կ՚ըլլար եազմաները տանիլ լուալ ծովեզերքը: Այն ատեն թաթիլ էր [4]: Երբ այդ չարաբաստիկ բառը կ՚արտասանուէր տանը մէջ, գիտէինք, որ մեր նեղ օրն ա՛լ աւելի պիտի նեղնար: Այդ թաթիլը իմ մտքիս մէջ կը ներկայանար զզուելի եւ թաւ սարդի մը պէս, որ անկիւն մը դարանակալ կը սպասէ եւ միշտ կը սպառնայ մեր կեանքը թունաւորելու: Այլապէս, երբ գործ կար, կերպով մը կ՚ապրէինք: Տունը, ուր կը բնակէինք, ժառանգութիւն մնացեր էր մօրենական պապէս, որ եղած էր ձկնորս եւ քաջ նաւավար: Հայրս շաբաթական կը ստանար երեք մեճիդիէ եւ դեռ կը համարուէր լաւ վճարուած խալֆայ, որովհետեւ տասներկու տարին ի վեր կ՚աշխատէր քէլ Նիկողոսի փաւլիքան: Հայրս շաբաթականը կ՚առնէր կ՚երթար շուկայ եւ կը գնէր երկու ոչխարի գլուխ: Այդ էր մեր մսեղէնը: Երբեմն փոփոխութիւն մտցնելու համար, փոխանակ գլուխը, կը բերէր ոչխարի փորոտիք: Այդ պարագայում վախվխելով կը մտնէր սեմէն, որովհետեւ մայրս կը յարձակէր իր վրայ, մեղադրելով, որ դժուար գործ կը բանայ իրեն: Դէպի հինգշաբթի օխա մը ճերմակ խաշած լուբիայ կ՚ամբողջացնէր մեր շաբաթական ուտեստեղէնը: Երբեմն, սակայն, երբ Վոսփորի ջուրերը առատութեամբ կու տային խամսին կամ բալամուտ, հայրս խուրձ մը բողկի հետ ձուկ կը բերէր: Տունը կը լցուէր տապակածի կամ խորովածի ուրախ բուրմունքով եւ նոյնիսկ հօրս դէմքը կը պարզուէր, երբ բազմոցին վրայ երկարած կը սպասէր, մինչ մայրս կասկարային կամ ունելիին հետ ծեծկուելով ճաշը կը պատրաստէր: Այն ատեն հայրս իր ներքին գոհունակութիւնը արտայայտելու համար տասնոց մը կու տար մեզի, որ երթանք ախտերէն [5] շաքարեղէն գնենք մեզ համար:

Ճաշէն յետոյ, բացառապէս, հայրս ու մայրս մանգալին շուրջ կը դանդաղէին եւ խահուէ մը կը խմէին, լուռ, բայց համերաշխ իրենց բարօրութեան զգացումին մէջ:

Բայց ասոնք շատ հազուադէպ օրեր էին մեր կեանքին մէջ: Հօրս վաստակը պէտք է բաւեր մեր բոլոր ծախքերուն, որովհետեւ մայրս անվերջ եւ անդադար պարտք կը վճարէր: Նախ կար պարսիկը, որ քառապատկուած գիներով ապրանք կը բերէր եւ որով գէշ-աղեկ կը հագնուէինք: Այդ անիծեալ պարսիկը մեր թաղին մղձաւանջն էր. ամէն շաբաթ օր կ՚անցնէր, կը հանդիպէր գրեթէ ամէն տուն եւ մաս-մաս կը գանձէր առնելիքները: Եթէ մէկնումէկը չկրնար վճարել, պարսիկը կը զայրանար, կը գոռար, կը հայհոյէր, կից կը զարնէր պարտատիրոջ դռան, սպառնալիքներ կ՚ընէր…

– Աճեմը կենէ այսօր պոռաց…– կը տեղեկացնէր մայրս նոյնիսկ մեզի, երբ տուն կը դառնայինք:

Բացի պարսիկը, կային ուրիշ պարտքեր: Երբ թաթիլ ըլլար, հացագործին դրամը չէր վճարուէր շաբաթէ շաբաթ, կը դիզուէր, կը դառնար խնդիր մը: Ասկէ զատ ձմեռը ածուխ գնելու եւ ուրիշ պիտոյքներու համար հարկ կ՚ըլլար վաշխով դրամ առնել գործատէրէն: Մայրս անդադար կը բանէր եւ վաստկածին «վրան չնայած» կու տար պարտքի: Եւ դեռ մենք բախտաւոր էինք… Հայրս սովորութիւն չունէր գինետուն երթալու, կային, որ որբ էին եւ ծանրացած իրենց մօրը աշխատանքին վրայ, կային որ անօթի կը մնային, որովհետեւ իրենց հայրը գինետունը կը թողուր վաստակը, եւ կային, որ հիւանդ ունէին… Մենք բախտաւոր էինք, պայմանո՞վ որ բացառիկ եւ անհրաժեշտ ծախք մը չներկայանար, եւ կը ներկայանար երբ հարկ կ՚ըլլար հայրիկիս կօշիկ առնել:

Խեղճ հայրս… հակառակ իր խոնարհ ծագումին եւ չարքաշ կեանքին փափուկ ոտքեր ունէր, որոնց մորթը կը փշտէր, երբ կոպիտ կօշիկներ հագնէր: Այդ պատճառով կ՚երթար Ստամբոլ, մեծ շուկան եւ այնտեղ իրեն ծանօթ խանութէ մը կը գնէր ոտքին չափէն մեծ կօշիկներ: Անոնք սովորական կօշիկներ էին, երկու կողմերը լաստիկով, որոնց մէջ ոտքերը կը մտցնէր ինչպէս մոյկի մէջ: Այդ մեծկակ կօշիկներու երեսները մէկ քանի օրէն ծալքեր կը շինէին, ծայրը թեթեւ մը կը բարձրանար, փոշին կամ ցեխը հետքեր կը թողնէին անոր խորշոմներուն մէջ եւ անոնք կ՚ունենային ցաւագին եւ սրտառուչ արտայայտութիւն մը:

Այդ կօշիկներուն յիշողութիւնը վառ գոյնով կը պատկերացնէր մտքիս հօրս կեանքը: Անոնցմով կ՚երթար ծովեզերք եազմաները լուալու, անոնցմով կը բարձրանար զառիվերը մէջքը կքած թաց եազմաներու բեռին տակ, անոնցմով կ՚երթար ոչխարի զոյգ մը գլուխներ գնելու իր հալալ վաստակով, որպէսզի չօլուխ-չոճուխ ուտեն կշտանան: Անոնցմով կ՚երթար քէլ Նիկողոսին գլուխ ծռելու, իբրեւ շնորհ խնդրելու մէկ կամ երկու ոսկի, հարիւրին երկու հարիւր տոկոսով, երբ թաթիլ ըլլար, կամ տաղաւար մը վրայ հասնէր աղէտի մը պէս: Եւ անոնցմով է, որ դարձեալ կիրակին եւ տօն օրերը ինձ հետ «կ՚երկննար» դէպի բարձունքը, ոչ շատ հեռու, որովհետեւ մշտնջենապէս յոգնած մարդ էր... եւ սիրտ չէր ընէր քսան փարանոց խահուէ մը խմել որեւէ զբօսատեղիի մէջ:

Եւ ինչ որ իր աչքերը չէին արտայայտէր, ինչ որ իր շրթները չէին արտասանէր, կարծես կը գրուէին այդ կօշիկներուն վրայ. իր հոգիի շարժումները, իր թաքուն ըմբոստութիւնները եւ իր անսահման գորովանքը իրեններուն համար կը դրոշմուէին այդ ցաւագին, այդ տրտում կօշիկներուն վրայ:

Վաղուց է, որ հայրս կը հանգչի Սկիւտարի հինաւուրց գերեզմանատան մէջ: Անոր չարքաշ ոսկորները փոշի դարձած են բազկատարած թմբիներու հովանիին տակ եւ երբ այսօր կը մտաբերեմ զինքը, կսկիծ մը հերիւնի պէս կը ծակէ սիրտս:

Ինչո՞ւ այն ատեն չգիտցայ իրեն ըսել այն խօսքերը, որ այսօր գիտեմ եւ որոնք անշուշտ իր յուսահատ չքաւորութիւնը պիտի փոխէին յուսառատ պայքարի: Ինչո՞ւ երբեք չգիտցաւ, որ իր կոշտացած ձեռքերը ուրիշ բիւրաւոր ձեռքերու հետ կը կերտէին ապագան եւ իր ոտքերը, որ այնքան վհատութեամբ կը դեգերէին փոշոտ կամ ցեխոտ ճամփաներու վրայ, արդէն իսկ կ՚առնէին քայլեր, որ իրենց որդիները պիտի վերածէին յաղթական քայլերու:

Մեր դպրոցի աշակերտներուն մէջ կային տասնեակ մը հարուստ տղաքներ, մօտ յիսուն ձրիներ եւ երկու հարիւրէ աւելի էսնաֆի տղաք: Մենք ստուար մեծամասնութիւն կը կազմէինք, բայց մեր մէջ ալ տարբերութիւններ կային: Ոմանք կ՚երթային կը քսքսուէին հարուստի տղոց եւ նոյնիսկ կը ծառայէին, մինչ անոնք կը մնային անտարբեր եւ գոռոզ թէ՛ ուսուցիչներու եւ թէ՛ քծնող ընկերներու հանդէպ: Ձրիներուն խօսքը չէր ըլլար: Էսնաֆի տղաքն էին, որ կու տային ամենէն առաջադէմ եւ փայլուն աշակերտները եւ մեր մէջ էին նաեւ ամենէն քաջերը, յանդուգն ու նետուող տղաքը, «ստահակ»-ները, ինչպէս կը կոչէր տնօրէնը: Դպրոցի ուսուցիչները եւ «վերին մարմինը» ուզէին թէ չուզէին մեզ հաշուի կ՚առնէին: Այդ զանգուածին մէջ խումբ մը տղաքներ, որոնց մէջ էինք մենք, չորս եղբայրներ, ամրակուռ կորիզ մը կը կազմէինք եւ հեղինակութիւն ունէինք բոլոր աշակերտներուն վրայ, ինչ որ ձեռք անցուցեր էինք մեր բռունցքներու ուժով: Դեռ մինչեւ այսօր որոշ հրճուանքով կը յիշեմ կուրծք կուրծքի անհաւասար կռիւներ, որոնցմէ յաղթական դուրս կ՚ելլէինք: Մենք էինք, որ զբօսանքի ժամանակ պարագլուխ կը դառնայինք յանդուգն ու երբեմն արգիլուած խաղերու, եւ մենք էինք, որ ստանձներ էինք «արդարութիւն ընել», երբ հարկ ըլլար: Հարուստի տղաքը կը զգուշանային մեզ հետ գործ ունենալէ, իսկ ձրիները վախվխելով կը դառնային մեզմէ եւ երբեմն ալ հլու հնազանդութեամբ մեզ կը մատնէին: Այդ լալկան, միշտ նկուն տղաքը ինձ զայրոյթ կը պատճառէին: Այլ սակայն ձրիի մը պատճառով քիչ մնաց որ վռնդուէին դպրոցէն:

Օր մը չեմ գիտեր ի՛նչ պատճառով, ընդհանուր հսկիչը քանակով զարկաւ տղու մը մատներուն: Անիկայ տխեղծ պատանի մըն էր, որ միշտ կը դողդղար մաշած հագուստներուն մէջ: Ցուրտ էր եւ նոր աւարտեր էինք զբօսանքը. տղուն ճաթռտած մորթով ձեռքերը ուռած էին եւ կապտած: Յանկարծակիի եկած քանակի հարուածներէն, ան շշմեցաւ եւ սկսաւ լուռ արտասուել: Ցաւած ձեռքերը դրեր էր ծոցը եւ կը մղկտար, երբեմն ձեռքերէն մէկը դուրս կը հանէր, վրան կը նայէր եւ աւելի առատ արտասուք կը թափէր:

Յանկարծ ինքզինքէս դուրս եկայ: Տեսակ մը տառապագին գթութեան զգացում երբեմն անսպասելի կը գրաւէր ինձ: Ես գիտէի իմ այդ ներքին թուլութիւնը եւ կ՚ամչնայի ու կը փորձէի յաղթել անոր: Անիկայ դառն զգացում մըն էր, անգթօրէն կը տանջէր ինձ եւ փոխանակ ինձ մեղմացնելու կը դարձնէր հէրսոտ, յարձակողական:

Երբ նայուածքս տղուն վրայէն դարձաւ հսկիչին, որ անտարբեր իր արարքին` կ՚անցնէր գրասեղաններու առաջքէն, աչքս դարձաւ եւ ակնթարթի մը մէջ, ինչ որ գտայ ձեռքիս տակ` նետեցի գլխուն: Ամբողջ սրահը տակնուվրայ եղաւ, ուզեցի փախչիլ հսկիչի հալածանքէն, բայց ահա տեսայ, որ հսկիչը կը փախչէր ինձմէ: Ոտնամաններս հանէր, ձեռքս բռներ էի եւ պատրաստ էի ինքնապաշտպանութեան. կ՚ելլէի գրասեղաններու վրայ, կը ցատկէի յանկարծ հսկիչին ճամփան կտրելով. ան առաջքէս, ես ետեւէն կը վազէինք նստարաններուն միջեւ եղող նեղ անցքերէն: Մեր խումբին ընկերները, որոնց շարքին եւ եղբայրներս, առաջացած էին սրահին կենտրոնը եւ ձեռքերնին խօթած տաբատներուն գրպանները, նայուածքով լուրջ կը հետեւէին այս անսովոր տեսարանին. վերջապէս հսկիչը յաջողեցաւ սրահէն դուրս սպրդիլ եւ քիչ յետոյ երեւցաւ տնօրէնին սիլուետը:

Ինձ տարին խորհրդարան, ուր հաւաքուած էին ուսուցիչները, եւ տնօրէնը սկսաւ խօսիլ: Արիւնս գլուխս խռնուած էր, ականջներս կը բզզային եւ բառ մը չէի հասկնար: Միայն կարծես մշուշի մը մէջէն կը տեսնէի հսկիչին մեռելի պէս դժգոյն դէմքը եւ Քեօսէ Մինասը, քարտուղարը, որ մեծ տետրակին մէջ բան մը կը գրէր ինձ վերաբերեալ: Աւելի ուշ իմացայ, որ ոչ մէկ կապ չէին տեսեր քանակին հարուածներուն եւ իմ արարքիս մէջ, որ վերագրեր էին անսանձ ստահակութեան:

Բայց այդ դէպքը պատճառ մը եղաւ, որ սերտ բարեկամութեամբ կապուիմ նորեկ աշակերտի մը, Պլութեան Պետիկին հետ:

Անիկա տասներեք տարեկան մը կար եւ վերի դասարաններէն էր: Դասի դադարին ինձ մօտեցաւ եւ ըսաւ.

– Իրաւունք ունէիր, մարմնական պատիժը արգիլուած է:

– Ադ չէր պատճառը, – ըսի դիտմամբ եւ կաս-կարմիր դառնալով, – խարեզ [6] ունէի:

Պետիկ նախ զարմացական, յետոյ ժպտուն հայեացք մը ուղղեց ինձ:

– Թո՛ղ այդպէս ըլլա, – ըսաւ, ու թեւս մտնելով հեռացուց ինձ տղոց խումբէն, որ մեզ շրջապատեր էր:

– Անունդ ի՞նչ է, – հարցուց մեղմութեամբ:

– Անունս Կարպիս Սեդրակեան է:

– Եազմաճի Սեդրակին տղա՞ն ես...

Իմ հաստատական պատասխանիս վրայ պահ մը մտածեց եւ աւելցուց:

– Արտաշ հօրեղբայրս ճանչնալու է հայրդ. կրնայ ըլլալ, որ քեզ դպրոցէն վռնդել ուզեն. դուն հոգդ մ՚ընէր, ես կը խօսիմ Արտաշ հօրեղբօրս:

Պետիկի ընտանիքը հռչակաւոր էր Սկիւտարի մէջ: Մեծ հայրը` Պլութ, նշանաւոր եղած էր իր խիզախ քաջութեամբ եւ շահատակութիւններով: Կ՚ըսէին թէ ան իր երիտասարդ տարիները անցուցած էր Սաբանջայի լեռները եւ չէրքէզ էշկեաներու պետը եղած էր չէրքէզի անունով: Անիկայ փոխնիփոխ եղած էր խաչախանի, աւազակ եւ յարատեւ կռուած էր դէտերու եւ կառավարական ուժերու դէմ: Ըմբոստ, քաջ կռուող, միեւնոյն ատեն կ՚ըսէին թէ եղած է բարի եւ հոգածու իր «իշխանութեան» սահմաններու մէջ եղող գիւղացիներու համար, առանց ազգի խտրութեան: Հայրապետ ամուճաս, որ Ենի Մահալլէ կը բնակէր, երբ այցելութեան կու գար եւ օղի մը կամ երկուք նետած կ՚ըլլար, կը պատմէր Պլութի ստեղծագործութիւնները եւ կ՚ըսէր.

– Երբ գեղ կ՚իջնար, չոճուխի պէս անվնաս մարդ էր, ամա, պիտի ըսես, ինչո՞ւ լեռ կ՚ելլէր:

– Հարկաւ խելքի մը կը ծառայէր, – կ՚ըսէր մայրս:

Բնիկ սկիւտարցի, Պլութ օր մըն ալ վերադարձեր էր տուն, ամուսնացեր եւ մէկ-երկու տարի ապրեր էր խաղաղ: Յետոյ դարձեր էր ջրհանկիր, ջրհանկիրներու ռայիզ, եւ վերջապէս օր մը սպանուեր էր. երիտասարդ ջրհանկիր մը, որուն համար կ՚ըսէին թէ կաշառուած էր, նենգութեամբ, կռնակէն, դաշոյնով զարկեր էր Պլութը: Այն ժամանակ Պլութի եղերական մահը ողբալու համար, սկիւտարցի աշուղները տեսթաններ շիներ էին: Հայրապետ ամուճաս գոց գիտէր այդ տեսթանները եւ կ՚երգէր: Երբեմն էլ յանկարծ կանգ կ՚առնէր եւ կը գոչէր.

– Հէ՜յ գիդի Պլութ, հէ՜յ... դուն մեռնելո՞ւ մարդ էիր, պէ՜...

Պետիկի հայրը, Պլութ օղլու Խաչիկ, ողորմելի մարդ էր, բայթախ սրունքներով, աստուածավախ, գլուխ խոնարհող, շուքէն վախցող եւ որ սակայն ձեռքէ ձեռք կը քաշէին, որովհետեւ կ՚ըսէին թէ զօռլու նեֆէս [7] ունի: Կ՚ըսէին թէ անոր անէծքը եւ աղօթքը կը բանի: Հիւանդին տէրերը կը կանչէին զինքը. անիկայ ձեռքերով եւ մատներով խորհրդաւոր շարժումներ կ՚ընէր, Աւետարան մը կը կարդար, քանի մը անիմանալի կախարդական խօսքեր կ՚ըսէր յաճախակի ընդհատուելով եւ հո՜ւ, հո՜ւ փչելով հիւանդին վրայ: Անգամ մը եկած է իմ վրաս ալ աղօթելու եւ դէմքիս վրայ նողկանքով զգացած եմ իր գարշահոտ «նեֆէսը»:

Խաչիկ օրուան մէջ կ՚աշխատէր փաւլիքան. անիկայ խէժ կը կոխէր եազմաներու վրայ: Բանուորները որքան կը սիրէին իր եղբայրը, Արտաշէսը, այնքան կ՚ատէին զինքը: Արդէն երկու եղբայր երբեք հաշտ չէին եղած իրարու հետ: Ամէն անգամ որ Արտաշէս իր եղբօրը հանդիպէր, իբրեւ արհամարհանքի նշան թուքի ժայք մը կը նետէր շեղակի: Խաչիկ թաւ յօնքերը կը պռստէր եւ ջրագոյն աչքերը կը տնկէր եղբօրը վրայ:

– Ծօ՜, – կ՚ըսէր Արտաշէս բարձրաձայն, – ադ աչքերով գնա պառաւ կնիկները վախցուր...

Արտաշ անհարազատ որդին էր Պլութին: Ինքն էլ ջրհանկիր, քանի անգամ մարդ ազատած էր հրդեհի բոցերուն մէջէն: Անիկայ հուժկու մարդ մըն էր, ոլոր բեղերով, մութ կարմիր ֆէսը ծուռ դրած գանգուր մազերուն վրայ, մէջքը, պինդ կապած կարմիր գօտի եւ կարճակոթ դաշիւնը միշտ գօտիին մէջ: Արտաշ ալ եազմաճի էր, բայց կանոնաւոր չէր աշխատեր, որովհետեւ միշտ կռիւ կ՚ընէր գործատէրերուն հետ: Կ՚ըսէին, որ Ենի մահալլէի եւ Սիլիհտարի բանուորուհիները խենթ կ՚ըլլան իր վրայ, մէկ խօսքը երկուք չեն ըներ: Իսկ երբ հրդեհ ըլլար, առաջինը կը վազէր եւ հրդեհը մարելէն ետքը, իր յաղթական նաղարայով [8] կը թնդացնէր թաղերը:

Պետիկ հիացումով կը խօսէր ինձ իր հօրեղբօրը վրայ: Անիկայ մեր պատանեկան երեւակայութեանը կը ներկայանար ինչպէս առասպելական հերոս: Ինչ որ կը ցանկանայինք, ինչ որ կար մեր մէջը` ձգտում եւ իղձ, մարմնացած էր Արտաշի մէջ: Ան իր գոյութիւնով կարծես ամէնուս վրէժը կը լուծէր: Թաղական, հոգաբարձու կը դողային իրմէ: Աղքատախնամի աղաները անտրտունջ կը յանձնէին իրեն ինչ որ պահանջէր, որպէսզի տանի բաժնէ այնպիսի աղքատներու, որոնք մուրացիկութիւն չէին կրնար ընել: Եւ ան այդ բոլորը խղճմտութիւնով կը կատարէր: Երբեմն ալ կը չարանար, դուռ, ապակի կը կոտրէր եւ քանի մը օր կ՚իյնար տխրութեան մէջ: Թաղին թուրք ոստիկանները այդ բոլորը չտեսնելու կու տային, որովհետեւ կը զգուշանային գործ ունենալ իրեն հետ, եւ այդ հանգամանքը թաղեցիներու աչքին բացառիկ հմայք մը կու տար Արտաշին: