Ուրուագիծ դիմանկարի համար. Ստեփան Սրապեան (1906-1972)

Cultural.am կայքում Սփիւռքեան գրողների, բանաստեղծների մշակութային երախտաւորներին ներկայացնելիս երբեմն խնդրայարոյց է դառնում այն իրողութիւնը, որ  նրանց կողքին ապրել են այնպիսի գործիչներ, որոնք նպաստել են արեւմտահայ եւ սփիւռքեան  գրականութեան հրատարակմանը, եւ ընդհանրապէս ազգային-մշակութային վերելքին, որոնք նոյնպէս պէտք է արժանի լինեն «գրոյ յիշատակի»։ Այսպիսի նուիրեալներից էր իտալահայ ազգային բարերար Ստեփան Սրապեանը։

Այսօրուայ հեռաւորութիւնից, երբ վերադառնում ենք նախասփիւռքեան կացութեանը, թէկուզեւ ուրուագծօրէն, չենք կարող անտես առնել նրանց, որոնց շնորհիւ ինքնամոռացումի արտայայտում ու արգասիք է Սփիւռքը իբրեւ աշխարհատարած հայութեան վերահաստատ ինքնութեան վկայութիւն: Այս ամէնը միայն յիշում ենք յագուրդ տալով Հայի մեր ինքնասիրութեանը, մանաւանդ այն մարդոց պարագային, ովքեր մշակոյթի ու գրականութեան անունով չէ, որ իրենց վաստակն են աւանդել՝ միշտ լինելով «պատնէշին վրայ»՝ հայամտած, ազգային բարերարական ուղղամիտ դիրքորոշումներով: Այդպիսիք եղել են Սփիւռքն ամրօրէն փայփայողները, որոնց նշանաբանն եղել է «թող գործը խօսի» համեստամիտ ըմբռնումը: Եւ մեզ համար այսօր աւելի քան արժեւոր է (գուցէ եւ պարտաւորեցնող) նրանց նկարագիրը մեր մէջ ունենալը, ոգեկոչումի անմոռացկոտութիւնը: Մանաւանդ, եթէ նրանց չափազանց խօսուն կեանքը եւ գործը անդրադառնալի հետագիծ է թողել։

Սփիւռքեան այսօրուայ ավագ սերունդն անհնարին է, որ խորին յուզումով եւ երախտագիտութեամբ չյիշի Ստեփան Սրապեանին: Եւ ոչ միայն սփիւռքեան յիշեալ սերունդը, քանզի 50-70-֊ական թուականներին Իտալիոյ հայ համայնքի նախագահի (ապրել է Միլան քաղաքում) ծաւալած ինքնամոռաց գործունէութեան արձագանքները «լսելի են» եղել նաեւ Հայաստանում. «Սքանչելի մարդ մը, բարի, ազնիւ, ծառայասէր, ջերմ ու հաղորդական, զոհողութեան մարմնացում էր Ստեփանը» (Անդրանիկ Ծառուկեան) :

Արդ, կարդալով այս տողերը, շատերը թէ Հայաստան, թէ ի սփիւռս, Ստեփան Սրապեանին ճանաչողները, անշուշտ, ոչ միայն յուզումի պահեր պէտք է ապրեն, այլեւ վերապրեն նրա մտերմութիւնը վայելած օրերը: Եւ պատահական չէ, որ «նախաձեռնութեան ոգու» տէր գործչի, մտաւորականի իր կարելիութիւններով ու հայութեան նկատմամբ անխախտ հաւատքով լեցուն մարդու մահուան լուրն առնելով Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Վազգէն Ա.-ն ասել է. «Ափսո՜ս, ախ, ափսո՜ս, մեր սիրելի Ստեփանին»: Ուշագրաւ է ժամանակի յայտնի հասարակական գործիչ, Սփիւռքահայութեան հետ մշակութային կապերի կոմիտէի նախագահ Վարդգէս Համազասպեանի կարծիքը. «Ես հաւատացած եմ, որ երբ մի օր ասպարեզից քաշուէք եւ ձեր յուշերը գրէք, գրական գեղեցիկ գործ դուրս կգայ»: Եւ նա Ս. Սրապեանի ինքնատիպ ոճին արժէքն ու «համը ճանչցող» միակ անձը չէր: Ա Ծառուկեանի հաստատմամբ' «Յուշեր գրելու ժամանակ չունեցաւ, բայց իր «Լառուսնե՜րը» գոնէ միահատոր «Լառուս», - մըն ալ ես ունիմ իմ մօտ , - պիտի մէկտեղուին, խոշոր կապոց մը կազմեն ու ղրկուին Հայաստան ի պահ հետեւեալ մակագրութեամբ. «Օգտագործելի 25 տարի ետք միայն»: Վերջին քսանամեակի ընթացքին չկայ ազգային հարց մը, վէճ մը կամ իրադարձութիւն մը, մեծ կամ պզտիկ դէպք մը հայ կեանքէն ներս, որոնց շուրջ լայնօրէն ու ազատօրէն գրած չըլլայ այդ նամակներուն մէջ:

Վերլուծումներ, վճիռներ... Բայց կրնայ պատահիլ, որ ապագային, Սփիւռքի պատմութիւնը գրող մէկը շահեկան որոշ նիւթեր գտնէ այնտեղ...»:

Խնդրայարոյց է Սփիւռքի իրաւ պատմութեան նկատմամբ փայփայելի վերաբերմունքը ոչ միայն այսօրինակ «հայրենիքը իրենց կողմնացոյցը ըրած» մարդոց ճակատագրի (Եղեռնի սերունդի ճակատագրի), այլեւ նրանց կեանքի (որ Սփիւռքի ընդհանրական նկարագիրն էր) վաւերագրումների միջոցաւ: Յիրաւի, ժամանակներն իրենց բազմաշերտութեամբ, իրադարձումների ծաւալումներով ու զարգացումներով, աւելի առարկայական ու ճշմարտորոշ են արտայայտում ազգային, հանրային կեանքի նուիրեալների նամակներում, նօթագրութիւններում, քան գրագէտների ստեղծագործութիւններում:

Արդ, Սփիւռքի նախանձախնդրությամբ ապրողի խօսք ու մտածում չէ միայն խնդրոյ առարկան, այլ նոյնիսկ տագնապ: Այլեւս վերապրող՝ ներկայիս սերունդը չէ «հրապարակին տէրը»: Յաջորդող սերունդն է, որ ապրեց, մաքառեց հաւատքով «բարձունքներու ծարաւը աչքերում», այսօր էլ մնացորդացին մէջ սակաւ ներկայութիւն ունի: Ուրեմն հրամայական պահանջ է անկորուստ պահել, ժառանգելի դարձնել Սփիւռքի մաքառումների իրաւ պատմութիւնը: Այդ պատմութիւնը վերստին այլեւս չի գրուելու, այն կայ եւ մենք նրա անխնամ տէրն ենք:

Ստեփան Սրապեանի կեանքի եւ ծաւալած գործունէութեունը' կեանքի այս կամ այն տարեշրջանում խորհրդածութիւնների մղող, ուսանելի դաս են մերօրեայ սերունդնռրի համար։

Արթուր Անդրանիկեան