Ուրուագիծ դիմանկարի համար. Յակոբ Սիրունի (Ճօլօլեան)
Ադաբազար, 1890-1973, Բուխարեստ
Ծննդեան 135-ամեակի առթիւ
Եթե թվարկելու լինենք Յակոբ Սիրունու՝ հայ մշակույթի, պատմության երախտավորի գործունեության ոլորտները, ապա զարմանահարույց իրողությունների ականատեսը կլինենք նրա ավանդած ժառանգության բազմակողմանիությամբ․ հայագետի, արևելագետի, խմբագրի, գրողի, գրադատի, հրապարակագրի անուրանալի վաստակի առաջ կլինենք ապշահար։
Ազգային, հասարակական գործչի «սկիզբն երկանց»-ի աշխատախոհությունը պայմանավոր էր նրա աներևակայելի եռանդով։
Կ․Պոլսի Էսայեան /1901-1904/ այնուհետև Կեդրոնական վարժարաններում /1909-1913/, այնուհետև համալսարանի իրավաբանական ֆակուլտետում ուսումնառությունը արդեն իսկ ուղենշել էր մեծանուն գիտնականի ապագան։ Չնայած այդ տարիներին,- 1908-1913,- արդեն հասցրել էր քաղաքականապէս անբարեհույսի համբավ վայելել՝ բանտարկվելով։ Հետագա մղձավանջային տարիներին /1915-1918/ Կ․Պոլսի տարբեր թաքստոցներում ապրելուց հետո 1922 թ․ հաստատվում է Ռումինիայի Բուխարեստ քաղաքում՝ մինչ ի մահ այնտեղ ապրելով և ստեղծագործելով։
Արդ, չափազանց բարդ է անդրադառնալ Յակոբ Սիրունու ժառանգությանը, ուրվագծել, «տեսակավորել» գործչի անցած ուղին, քննաբանել ազգային, հրապարակագրական, խմբագրական բազմաշերտ ու տարողունակ գործունեությունը։ Չենք կարող անտեսել Դանիէլ Վարուժանի հետ հրատարակած «Նաւասարդ» տարեգիրքը /1914/։ Այնուհանդերձ, մեր անդրադարձը ավելի քան միտված է Յ․Սիրունու ոչ այնքան խմբագրական, հրապարակագրական գործունեությանը, որքան պատմագետի նրա առաքելությանը, որ համաժամանակային նշանակություն ունի, հատկապես հայագիտությանը և արևելագիտությանը նրա բերած անուրանալի և տակավին չարժևորված ավանդի առումով։ Մանավանդ Ռումինիայում, երբ տարիներ անընդմեջ գրաբար, ժամանակակից հայերեն և թուրքերեն էր դասավանդում Արևելյան Եվրոպայի հետազոտությունների և բալկանյան համալսարաններում, արխիվային բարձրագույն վարժարաններում։ Զուգահեռաբար բազմեռանդ մտավորականը հրատարակում էր այնպիսի կոթողային աշխատություններ, ինչպիսիք էին «Հայ մշակույթի պատմության ժամանակագրություն», /1935-1941, ռումիներեն/, «Հայաստանը ըստ թուրք աշխարհագիրներու» /1965,/, «Թանզիմաթը և հայերը» /1966/, «Հայերի ժամանակագրական պատմություն․ հնագույն ժամանակներից մինչև 895թ․», /1942-1943/։
Յակոբ Սիրունին չէր անտեսել նաև ձեռագրագիտության, աղբյուրագիտության, մատենագիտության, հայ թատրոնի, գաղթավայրերի պատմության ուսումնասիրությունը հանրության ուշադրությանը ներկայացնել։ Հիշեալները նրա ժառանգության չնչին մասն են։ Դրանք ամբողջացնելը և ամփոփ ներկայացնելը գիտական լուրջ և բարեխիղճ պատրաստվածություն է պահանջում։ Բայց անկարելի է չանդրադառնալ «Պոլիսը և իր դերը» քառահատոր հանրագիտարանային աշխատությանը, /Պէյրութ, 1987-2010/։ Մեծածավալ հատորներ՝ ժամանակագրական բացառիկ կերպընկալում և ընթացք ապահովող․ հտ․ 1 /1453-1800/, հտ․ 2 /1800-1900/։ 3-րդ և 4-րդ հատորներում շարունակաբար է ժամանակագրությունը ընթանում։
Առաջին հատորի «Զրոյց ընթերցողին հետ» նախաբանում Յ․ Սիրունին հակիրճ պատճառաբանում է ստվարածավալ աշխատություն գրելու շարժառիթները․ «Իրականին մէջ վաղուց է որոճացել ենք այս նիւթին վրայ՝ Պոլսէն բաժանուելէ յետոյ յաճախ անդրադարձեր ենք անոր։ Ոչ միայն խանդավառութեան տարիներուն համար, զորս Պոլիս ձգեցինք ձեռք առնելէ առաջ պանդուխտի ցուպը եւ որոնց կարօտով եւ յիշատակովը տառապեցուց մեզ մեր տարեգրութիւնը։ Այլեւս այն գիտակցութեան համար, թէ Պոլիսը լրիւ չենք ճանչնար, երբ որ անոր ծոցն էինք․․․»։ Իսկ թե զուտ կարոտի գիտակցման արգասիք է հիշյալ աշխատությունը, այնքան էլ հիմնովին «չէ պատճառաբանուած», այլ՝ «սոյն ուսումնասիրութիւնը շարադրողը զարմանքով կը նկատէ նմանապէս, որ մեր անցեալին մէջ դեր կատարած մարդոց այս կամ այն քայլը դատելու ատեն շատերը շփոթեցուցած են անոնց կեցուածքը իրենց կեանքի տարբեր շրջաններուն․․․»։ Եւ թե կյանքի ինչ «տարբեր շրջաններ» են ընդգրկում, ինչպիսի պատմական՝ հայության համար բախտորոշ իրադարձություններ են շրջանառվում, ուսումնասիրության արժան է․․․
Կ․Պոլսի սկզբնավորման տարիներից մինչև այն պահը, այսինքն՝ այն թվականը /1880/, երբ «Այս շրջանը վերջինը պիտի ըլլար պոլսահայոց կատարած դերին հայ ժողովուրդի կեանքին մէջ, որ պատմուեր նոր գիրքով մը»։ Իսկ Կ․Պոլսո հետագա ժամանակագրությունը ներկայացնելու համար անհրաժեշտությունը կա ներկայացնելու բազմեռանդ երախտավորի ժառանգությունը՝ հատորներով․ ի ցավ սրտի չափազանց ուշացած անհրաժեշտություն։
Արթուր Անդրանիկեան
+374 94 423 159
+374 91 423 159
- Hits: 771