Դ. Խաչատրյան. Արման Վարդանյանի թատերգության առանձնահատկությունները

Հայ թատերգության մեջ «աբսուրդի դրամայի» հիմնադիրը համարվող Արման Վարդանյանը ծնվել է 1930 թվականին՝ Ստամբուլում: Նրա պիեսները բեմադրվել են ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ՝ Եվրոպայում, թարգմանվել են բազմաթիվ լեզուներով: Արման Վարդանյանի ստեղծագործություններին է անդրադարձել Դիանա Խաչատրյանն իր այս հոդվածում:

 

Արման Վարդանյանի ստեղծագործական աշխարհը նոր հորիզոններ է բացում Սփյուռքի գրական-գեղարվեստական իրականության դաշտում: Չունենալով համապատասխան մասնագիտական կրթություն, նա ստեղծագործել սկսել է ավելի հասուն տարիքում, ինչպես գրողն է բնորոշում «ես թատրոնը սորվեցայ թատրերգութիւն կարդալով»: Ու չնայած այն բոլոր դժվարություններին[1], որոնց նա ստիպված է եղել առնչվել, Վարդանյանը գրել է երկու տասնյակից ավելի թատերգրություններ, որոնք ամփոփված են հինգ ստվարածավալ ժողովածուի մեջ՝ «Խաղ մը» (1987), «Ցաւ մը» (1997), «Լաւ մը» (2003), «Շունչ մը» (2010), «Փունջ մը» (2011):

Ճիշտ հասկանալու համար Վարդանյանի գեղագիտական համակարգը և այդ համակարգի առանձնահատկությունները, անհրաժեշտ է նախ ճշգրտել այն ուղղությունը, որ նա ընտրել է: Նրա ստեղծագործությունները սկիզբ են առնում «աբսուրդի դրամայի» ակունքներից: Գրականության մեջ այս ուղղությունը սկզբնավորվել է Երկրորդ աշխարհամարտից հետո՝ 1950-ական թվականների սկզբներին՝ Փարիզում: «Աբսուրդի թատրոն»  բնորոշումը առաջինը տվել է անգլիացի քննադատ Մարտին Էսսլին՝ 1962թ-ին լույս տեսած իր մի աշխատության մեջ:  Այն խնդիրները և հարցադրումները, որոնք աբսուրդի դրամայի համար առաջնահերթ էին, բոլորովին նոր էին և, միևնույն ժամանակ, շատ համահունչ տվյալ ժամանակաշրջանում տիրող տրամադրություններին: Անհատի օտարումը, ժամանակակից մարդու թշվառությունը, կասկածը վաղվա օրվա հանդեպ և կյանքի անիմաստությունը այն հիմնական սյուներն էին, որոնց վրա հիմնված էր աբսուրդի փիլիսոփայությունը: Սա բոլորովին պատահական չէր, քանի որ մարդկությունը անցել էր երկու աշխարհամարտերի բովով ու խարխլվել էր հավատն ամեն բանի հանդեպ: Մարդը բոլորովին նոր դիտանկյունից էր մոտենում իրականության ընկալմանը, որն էլ, իր հերթին, հանգեցնում էր մեկ գաղափարի. կյանքն ու մարդու ողջ մտածողությունն ու գործունեությունը, ինչպես նաև ամբողջ աշխարհն աբսուրդ են, անիմաստ: Վարդանյանը հենց այս ուղղության ներկայացուցիչն է:

Արման Վարդանյանի ստեղծագործական աշխարհի առանձնահատկությունները փորձել ենք ներկայացնել նրա վերջին՝ «Փունջ մը» ժողովածուի հիման վրա: Նախ և առաջ անհրաժեշտ է շեշտել մի կարևոր հանգամանք. Արման Վարդանյանը զտարյուն աբսուրդիստ չէ, իսկ, ավելի ճիշտ, նա ստեղծել է աբսուրդի թատրոնի իր տեսակը (այս առանձնահատկությունը բնորոշ է նաև մյուս աբսուրդի գրականության ներկայացուցիչներին): « …Տասնըհինգ տարի նոր ձեւ մը կը փնտռէի: Ձեւ մը, որ ինծի պատկանի, աւելի ինծի, իմ անձիս հարազատ ըլլայ: Եւ ինչու չէ մեր արդի իրականութեան սկիզբը ըլլայ»,-խոստովանում է հեղինակը: Վարդանյանը իրավամբ գտել է այդ ձևը, որի ցայտուն դրսևորումներն են նաև այն հինգ խաղերը, որոնք կազմում են «Փունջ մը» ժողովածուն: Այս գիրքը իր ներքին հարցադրումներով և գաղափարական կենսատարածքով շատ բազմաշերտ է և յուրաքանչյուր շերտ բարձրացնում է կենսական հարցեր, հարցեր որոնց պատասխանները կամ մնում են առկախ, կամ էլ շատ դաժան են մինչև վերջ ընկալվելու համար: Գրքում առանձնացրել և փորձել ենք քննության  ենթարկել երեք հիմնական շերտ՝ կյանքի և մարդու գոյության մասին գրողի մտորումները, ազգային ճակատագրին վերաբերվող դիտարկումները և թատերական աշխարհի քննադատության  փորձը:

«Փունջ մը» ժողովածուն ներառում է հինգ խաղ՝ «Կտածը», «Խորշակը», «Գրտնակը», «Հաղարջը», «Մկունդը»: Այս բոլոր խաղերը, ինչպես նշված է ժողովածուի առաջաբանում, գրվել են 2010-ին՝ «Շունչ մը» գրքի խաղերի հետ:

Կյանքի և մարդու գոյության մասին մտորումները: Արման Վարդանյանի պիեսներում հետևողականորեն անցնում է մի գաղափարագիծ, որը միտված է կյանքի ողբերգական կողմերի վերհանմանը: Գրողը հետաքրքիր կերպով վերլուծում է կյանքը և իրականությունը, և այդ վերլուծությունը նախընտրում է կատարել աշխարհի իրական երանգների մեջ: Կառուցելով իր խաղերը հերոսների պարզ, ավելորդ հուզականությունից զուրկ երկխոսությունների միջոցով, առաջ է քաշվում ունայն կյանքի գաղափարը՝ որպես հիմնարար դրույթ, որից և ածանցվում է մարդկանց իմաստազուրկ գոյության գաղափարը: Դեռևս 1997 թ-ին գրված «Ախացել» խաղում այսպիսի միտք է արտահայտված. «Այո՛, այլեւս ժամանակը եկաւ, որ այս թատերախաղին վերջը գայ, բայց նաեւ պէտք է որ աշխարհին վերջը գայ, որովհետեւ այլեւս ըսելիք ու ընելիք բան չմնաց»: Կյանքի ընկալման նմանատիպ կողմնորոշումը իր տարաձև մեկնաբանություններն է գտել Վարդանյանի վերջին գրքում նույնպես: Ի դեպ, ժողովածուի բոլոր խաղերը հիմնված են երկխոսությունների վրա, որոնք տեղի են ունենում մի քանի կերպարների միջև (բոլորն էլ մարդիկ են, բացառությամբ առաջին՝ «Կտածը» խաղին, որի մեջ հանդես են գալիս կենդանիներ՝ երկու կատու և մի շուն): «Կտածը» որոշակի կառուցվածքային և գաղափարական ընդհանրություններ ունի «Սակուրը» ստեղծագործության հետ: Եթե «Սակուրը» խաղում ներկայացված է մարդկային կերպարների փոխակերպված երկու ճանճերի խորհրդածությունները, ապա «Կտածը» խաղում գործող երեք կենդանիներից երկուսը պատրաստվում են մարդանալ: Հետաքրքիր ձևով է գրողը մեկնաբանում կենդանիների կողմից մարդկային կյանքի ընկալումը, որը նաև քաղաքակիրթ հասարակությանն ուղղված քննադատական շերտեր է պարունակում:

Կատու Օղիտա.- Նախ առաջին հանգրւանը. ուրեմն ինչ պետք է ընես:

Շուն Կոստան.- Նախ մեջքս պիտի շտկեմ: Ամենայն հպարտութեամբ մսավաճառի խանութէ մը ներս պիտի մտնեմ մսագործին միս պիտի ապսպրեմ (38):

Այս խաղում առկա կարևոր հարցադրումներից մեկն էլ սերունդ տալու և կյանքի շարունակականությունը ապահովելու գաղափարն է: Կատուները որոշում են այլևս ձագ չունենալ և սեփական տեսակի վերջը տալ: Պատահական չէ նաև կատու Արուսյակի պահանջը ուղղված հանդիսատեսին. «Դուք ալ նոյնը ըրէք, այլեւս զաւակ մի բերէք: Հերիք է: Այսքան այլասերութիւն, մարդասպանութիւն և գողութիւն: Ամէնն ալ բազմանալու հետեւանքով են, դադրեցուցէք այլեւս» (49): Բարձրաձայնելով կյանքի անընդունելի կողմերի մասին՝ գրողը միաժամանակ այն գաղափարն է հոլովում, համաձայն որի մարդ արարածը ծնվել և ապրում է իր կամքից անկախ: Մարդիկ պարզապես դատապարտված են ապրել իրենց տրված կյանքը:

«Սակուրը» և «Կտածը» գործերը մեկ այլ ընդհանրություն էլ ունեն, երկու խաղերի դեպքում էլ հանդիսատեսի շարքերից է դուրս է գալիս դերասանը և միջամտում խաղի ընթացքին: Առաջին գործում միջամտողը Նունեն է, իսկ երկրորդ խաղում՝ Հակոբը: Ի դեպ, երկու անուններն էլ ունեն աստվածաշնչյան ծագում, ընդհանրապես  «Կտածը» խաղում բազմաթիվ են Աստվածաշնչից վերցված անուններով՝ Հակոբ, Ղուկաս, Պողոս (շուն Կոստան), Հովսեփ:

Ժողովածույի հաջորդ գործը «Խորշակը» խաղն է, որը հեղինակը նվիրել է Հովհաննես Փիլիկյանին[2]: «Խորշակը» կառուցված է շատ հետաքրքիր սկզբունքով. Գիրգոր Կարմիրյանը խաղի կենտրոնական կերպարն է, ում իրենց կյանքի պատմությունն են պատմում երեք տարբեր կանայք՝ Սոնան, Երանուհին և Պայծառը: Նշված երեք կանայք էլ այրի են և նույն չորեքշաբթի օրը գնում են ակնաբույժի ՝ Զավենի մոտ ակնոց ստանալու: Կանանցից յուրաքանչյուրն ունի իր պատմությունը տխուր և ուրախ էջերով, ինչպես յուրաքանչյուր մարդ: Երկխոսությունների ընթացքում Գրիգորը ընթերցողի համար մի ցնցող բացահայտում է անում. «Ամենակարեւորը աշխարհ չգալն է» (109): Այսչափ դաժան միտքը նրա մոտ հետևանքն է ոչ պակաս դաժան կյանքի, դաժանություն, որից անմասն չի մնում նույնիսկ անդրշիրիմյան աշխարհը. «Հոն իսկ հանգիստ չկայ: Հոն իսկ անպայման պիտի քրքրեն, իրար պիտի անցնին, շահ պիտի ապահովեն, պիտի գնեն ու պիտի ծախեն, առ ու ծախը պիտի չդադրի» (112): Արման Վարդանյանը վստահ է, որ մարդը միշտ գեղեցիկին ու լավին է արժանի, համոզված է, որ հենց դրա համար է աշխարհ եկել, բայց ամեն ինչ իրականում այլ սցենարով է ընթանում, նրա քննադատությունը և բողոքի ձայնը հասնում է առ Աստված, որովհետև «Աստված ասոնք կը դիտէ առանց միջամտութեան: Մինչեւ հիմա օր մը չմիջամտեց: Ամէն բան իր վիճակին ձգեց» (109):

Շարունակելով իր մտորումները՝ հեղինակը «Գրտնակը» խաղի քննարկման հիմնական նյութ  է դարձնում մահվան գաղափարի վերլուծությունը: Ընթերցելով այս գործը, շատերի մոտ կարող է տպավորություն ստեղծվել, որ ամբողջ մարդկային կյանքը մի իսկական ճանապարհորդություն է, որի վերջնանպատակը մահն է, կարելի է նույնիկ պնդել, որ կյանքը միակը միջոցն է, միակ ուղին, որն օգնում է հասնել մահվան: Այսինքն, կյանքը մեզ անհրաժեշտ է միայն մահվանը հասնելու համար և մենք ստիպված ենք այդ ճանապարհն անցնել, եթե նույնիսկ ինքներս չենք ընտրել այդ ուղին, այլ ինչ որ մեկը դա մեր փոխարեն արդեն վճռել է: «Որքա՜ն զարմանալի բան է: Վաթսուն կամ եօթանասուն տարուայ կեանք մը կ'ապրիս իր դժուարութիւններով, տաղտուկներով, ծանրութեամբ ու հիւանդութիւններով եւ այդ ամէնէն վերջ քու մասիդ մէկ կամ առաւել երկու էջով կենսագրական մը կը գրուի» (155): Կարելի է նույնիսկ զարմանալ, թե ինչպիսի սառնասրտությամբ և ինչ հասարակ ձևով է գրողը իր ընթերցողին կամ հանդիսատեսին առերեսում կյանքի ամենամեծ ճշմարտություններից մեկի՝ մահվան անխուսափելիության հետ: Բայց Վարդանյանը այսքանով չի բավարարվում, որովհետև կա ավելի սարսափելին, ավելի ահավորը: Իսկ ի՞նչ, եթե մարդն ունենար վերադարձի երկրորդ հնարավորություն: Հենց այս երկրորդ վերադարձի և երկրորդ աշխարհի անհեթեթ սցենարի վրա է կառուցված «Հաղարջը» խաղը: Գործողությունները զարգանում են երեք տղամարդկանց զրույցի ընթացքում, որոնցից մեկը՝ Զաքարը, կարողանում է հաղորդակցվել ուրվականների հետ: Հենց նրանց միջոցով էլ իմանում է երկրորդ աշխարհի գոյության գաղտնիքը և սկսվում է քննարկումը: Թվում է՝ զրուցակիցները պետք է ուրախանային այս հանգամանքով, բայց արի ու տես, որ տեղի է ունենում ճիշտ հակառակը: Մարդիկ հոգնել են իրենց անիմաստ գոյությունից և աշխարհում տիրող անարդարություններից, որոնք կարծես վերջ չունեն: Գեղամի շուրթերից հնչող բողոքը ինչ որ տեղ նաև համայն մարդկության բողոքի ձայնն է. «Չեմ ուզեր այլևս իրենց ձեռքին խաղալիք ըլլալ: Նախ տիրոջ խաղալիքը, յետոյ Փրկչին, յետոյ առաջին իշխանութեան, յետոյ երկրորդին, յետոյ երրորդ իշխանութեան, յետոյ երկրորդ բժշկութեան, յետոյ հինգերորդ իշխանութեան, յետոյ կրկին չորրորդ բժշկութեան: Խե՞նթ են ինչ են, տեւական անգամ մը վեր, անգամ մը վար: Երբեմն ալ ու երբեմն ալ ձախ: Գլխագիր տառերով ալ գրէ, չեմ ուզեր: Մարդս խամաճիկի կը վերածեն: Մենք խամաճիկներ չենք, ոչ ալ տիկնիկ» (201): Այս տեսակետը որոշակի աղերսներ ունի ճակատագրապաշտների փիլիսոփայության հիմնական գաղափարներից մեկի հետ. նրանք համեմատում էին կյանքը թատրոնի հետ, որտեղ մարդիկ հենց սկզբից դատապարտված են խաղալու իրենց համար նախատեսված դերերը: Ակնհայտ է նմանությունը աբսուրդի փիլիսոփայության այն կարծիքի հետ, համաձայն որի մարդկանց բոլոր ջանքերը կյանքում ինչ-որ բան փոխելու համար լիովին անիմաստ են:

«Հաղարջը» ստեղծագործության մեջ, որքան սուր են առաջադրված գրողին հուզող հարցերը, նույնքան սուր և անողոք են ներկայացված այդ հարցերի պատասխանները: Խաղում առկա են այն հիմնական խնդիրները, որոնք Վարդանյանը առանցքային է դարձրել իր ստեղծագործական համակարգը ամբողջացնելու ճանապարհին:

Ազգային ճակատագրին վերաբերվող դիտարկումները: Արման Վարդանյանի «Փունջ մը» գրքում զետեղված ստեղծագործությունների մանրակերտի վրա թևածում են գրողի մտատանջությունները և ինչու չէ, նաև բողոքները, որոնք առնչվում են իր ժողովրդին: Որպես Սփյուռքի մտավորական՝ նրան մտատանջող հարցերից ամենակարևորը վերաբերվում է լեզվի խնդրին: Գրողի փափագն էր, որ հայերենը վերադառնա դասական ուղղագրությանը, բայց միևնույն ժամանակ նա գիտակցում էր այն հանգամանքը, որ ներկա պայմաններում դա այնքան էլ դյուրին չէ ու դժվար թե իրագործվի: Նշենք, որ Վարդանյանը միակ պոլսաբնակ ստեղծագործողը չէ, ով անդրադարձել է այս խնդրին, Զարեհ Խրախունին նույնպես այս հարցը շոշափել է ժամանակին:

«Խորշակը» ստեղծագործության մեջ Գրիգորը կանանցից մեկին՝ Պայծառին, ով որպես հայերենի դասավանդող է ներկայանում, շատ խորհրդանշական հարց է ուղղում. «Ի՞նչ կը կարծէք երեսուն տարի վերջ հայերենը գոյութիւն պիտի ունենա՞յ: Սորվիլ ուզող պիտի մնա՞յ» (121): Գրիգորը երկխոսության ընթացքում մտավախություն է հայտնում, որ առավելագույնը երեսուն տարի հետո հնարավոր է, որ արևմտահայերենը ոչնչանա, քանզի սկսվել է լեզվի նահանջը: Գրողի տագնապները այստեղ ոչ միայն լեզվին են վերաբերվում, այլև ամբողջ ժողովրդի ապագային, նրան խորապես մտահոգում է ազգի ճակատագիրը, պատահական չէ աշխատանքում հիշատակված երկու պատմական կերպարների անունները՝ Իսրայել Օրու և Խրիմյան Հայրիկի, որոնց Պայծառը չի ճանաչում, նրանք ընդամենը «անձ մըն են»: Ա. Վարդանյանը կարծես փորձ է անում վերակենդանացնել ժողովրդի պատմական հիշողությունը, ինչ-որ տեղ մոռացված անցյալը: Սա միակ կնճռոտ հարցը չէ, որը գրողը բարձրաձայնում է: «Հաղարջը» խաղում նա անդրադառնում է մեր  ազգային հիմնի ընտրությանը. «Միշտ խոստացած են, բայց ոչի'նչ ըրած: Սա քայլերգն ալ պիտի փոխուէր, ու՞ր է, ամիսներէ ի վեր կը խօսին, կ'ըսեն, ինչ եղա՞ւ: Այդ իտալացիներու տղայական եղանակը մինչեւ ե՞րբ պիտի գործածեն աներեսաբար, մինչեւ ե՞րբ այդ եղանակը պիտի ներկայացուի որպէս ազգ մը ներկայացնող պաշտօնական երգ: Խօսքերն ալբոլորովին սուտ են, իրականութեան հետ որեւէ առընչութիւն չունին, խեղաթիւրուած, մտացածին ու երեւակայական խօսքեր են» (238): Գրողը չի վախենում բարձրաձայնել իր ազգի սխալները, որովհետև դրանց գիտակցումը միայն կբերի ցանկալի արդյունքի: Նա սթափվելու կոչ է անում իր ժողովրդին, որովհետև դարեր շարունակ միևնույն սխալներն ենք գործել և եկել է ժամանակը դրանք ուղղելու, հակառակ դեպքում հապաղելը կարող է կործանարար լինել մեր տեսակի համար:

Թատերական աշխարհի քննադատության փորձը: Ա. Վարդանյանը ամենատարբեր առիթներով անդրադարձել է թատերական աշխարհի խնդիրներին: Դա պայմանավորված է մի քանի հանգամանքով, որոնցից առավել կարևոր են երկուսը: Առաջինը նրա մասնագիտական կրթության խնդիրն է. նա չի ստացել ակադեմիական թատերական կրթություն: Եվ չնայած այս հանգամանքին, կարողացել է կերտել այնպիսի ստեղծագործություններ, որոնք ոչ միայն նոր են իրենց ասելիքով, այլ նաև մատուցման ձևով: Վարդանյանը իր թատերգրություններով կոտրում է բոլոր այն ավանդական պատկերացումները, որոնք գոյություն ունեն նմանատիպ աշխատանքների վերաբերյալ: Նրա գործերում ամենամեծ առանձնահատկությունը բեմում շարժման գրեթե բացակայությունն է: Վստահաբար կարելի է պնդել՝ Արման Վարդանյանը շարժման թատերագիր չէ: Այս երևույթը խորապես անհանգստացրել է հեղինակին, նա գիտակցում էր, որ բեմը շարժում է սիրում, ինչը այնքան էլ իր սրտով չէր. նրա համար ամենամեծ շարժումը խոսքն է, ինչը գտել էր շատ վաղուց:

«Փունջ մը»  գրքում Վարդանյանը թատերական աշխարհը քննադատելով հանդերձ, միևնույն խստությունը ցուցաբերում է նաև սեփական անձի և գործերի նկատմամբ: Նրան խորապես խոցում է այն հանգամանքը, որ թատերագիրը դառնում է իսկական խաղալիք բեմադրիչների և դերասանների ձեռքին: Իր աշխատանքներում շարունակ հանդիսատեսին ամենատարբեր առիթներով հիշեցնում է այն, ինչը նրանք ամենաշատն են ակնկալում՝ շարժման գաղափարը և անհրաժեշտությունը բեմի վրա: Ահա «Խորշակից» մի հատված. «Ա՛յո, թատերախաղ ըսուածը խօսք չէ, այլ շարժում կը պահանջէ: Պիտի մտնես, պիտի ելլես, վեր պիտի ելլես, վար պիտի իջնես, կրկին վար պիտի իջնես, որովհետև վարը քանի մի յարկ է: Կրկին վեր պիտի ելլես , աջ պիտի երթաս, ձախ պիտի երթաս, պիտի մտնես ու պիտի ելլես: Ասիկա հէգ Վարդանեան կոչեցեալին չկրցանք հասկցնել: Ան կարծեց որ առանց շարժումի , միայն խօսակցութեամբ խաղ մը կը սկսի ու կը վերջանայ: Հազար ըսինք, բայց չհասկցաւ ու այլևս հասկնալիք ալ չէ» (81):

Ա. Վարդանյանի պիեսներում աչքի ընկնող առանձնահատկություններից  մեկն էլ հանդիսատեսի ակտիվ մասնակցությունն է խաղին: Հաճախ բեմի վրա հայտնվում կերպարներ, որոնք պարզապես բարձրանում են հանդիսատեսի շարքերից և ամբողջացնում են ներկայացումը: Այս ձևը ժամանակին օգտագործվել է  Պիրանդելոյի[3] թատրոնում. դահլիճից բեմ կարող էին բարձրանալ մարդիկ, որոնք հեղինակ և սյուժե էին փնտրում՝ ակամա վերածվելով դերասանների:

Արման Վարդանյանը շատ լավ էր հասկանում իր թողած թատրոնի բարդությունները և առանձնահատկությունները: Հենց դրա համար էլ նա մինչև վերջ երազեց, որ իր անունը ապրեցնող թատրոնի մարդիկ ծնին ու զարգացնեն Վարդանեանի թատրոնը:

 

  • Տե՛ս Արման Վարդանյան, Փունջ մը, Իսթանպուլ, 2011թ., էջ 38
  • Տե՛ս նույն տեղում էջ 49
  • Տե՛ս նույն տեղում էջ 109
  • Տե՛ս նույն տեղում էջ 112
  • Տե՛ս նույն տեղում էջ 109
  • Տե՛ս նույն տեղում էջ 155
  • Տե՛ս նույն տեղում էջ 121
  • Տե՛ս նույն տեղում էջ 238
  • Տե՛ս նույն տեղում էջ 81

 

[1] Իր գրական փորձերը Վարդանյանը սկսել է բանտում: Նրան դատապարտել էին 10 տարվա ազատազրկման՝ մեղադրելով լրտեսության մեջ:

[2] Արևմտահայ ռեժիսոր, թարգմանիչ, թատերագետ, բանաստեղծ։

[3] Խոսքը իտալացի դրամատուրգ Լուիջի Պիրանդելոյի մասին է:

  • Created on .
  • Hits: 1979

Կայքը գործում է ՀՀ մշակույթի նախարարության աջակցությամբ։

© 2021 Cultural.am. Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են ՀՀ օրենսդրությամբ: Կայքի հրապարակումների մասնակի կամ ամբողջական օգտագործման ժամանակ հղումը կայքին պարտադիր է: