«Մենք ենք մեր սարերը»․ Անդրեյ Բիտովը Հրանտ Մաթևոսյանի մասին (մաս առաջին)

Մաս Առաջին

Այնպես ստացվեց, որ ես սկզբում նրա հետ մոտիկից ծանոթացա որպես մարդու և շատ ավելի ուշ կարողացա ծանոթանալ նրա գրքերի հետ։ Այդ տպավորությունների մասին առանձին խոսելն ինձ համար էական է, և ես կփորձեմ բացատրել, թե ինչու։ Մենք մայրաքաղաք եկանք երկրի տարբեր ծայրերից և կողք կողքի երկու տարի ապրեցինք Ռուսթավելի փողոցի ֆանտաստիկ Կանաչ տանը։ Հայրենի հողից կտրվելը վատ էր անդրադառնում մեզ վրա։ Լինելով մի քիչ նվաճող, մի քիչ գավառական՝ մենք որոշ ժամանակ անց նկատեցինք, որ չենք կարողանում մայրաքաղաքին հարմարվել։ Կորցնելով մեր դեմքերը և մի փոքր էլ խենթանալով՝ մենք շատ էինք խոսում ինքներս մեզ պահպանելու մասին, մինչդեռ ավելի ու ավելի շատ էինք տարրալուծվում մեզ համար օտար կենսակերպի մեջ։ և հուսահատվելով խոստովանում էինք, որ ապրել հնարավոր է միայն տանը։

Հայրենիքից և ընտանիքից բաժանումն ամենասուրը տանում էր թերևս Հրանտը։ Նա կարծես նման լիներ թառամած բույսի, որ ծանր էր տանում տեղափոխությունը։ Նրա աչքերը, որ բնականից էլ տխուր էին, նայում էին Ռուսթավելի փողոցին խորը կարոտով։ Երևանում թողած իր երեխաների մասին նա թերևս նույնիսկ վախենում էր հիշել ․․․ Եվ, այնուամենայնիվ, նա միակն էր, որ բացարձակապես իրեն չէր կորցնում։ Բացառել էր ցանկացած արտաքին կյանք՝ կարծես թե դատելով, որ այստեղ իր համար կյանք չի էլ կարող լինել, և գրում էր ու գրում։

Նրա գյուղական խիղճը ասես այրվում էր մայրաքաղաքային կյանքից, աշխատավարձից և կոմունալ հարմարություններից, և որպեսզի խլացներ տան կարոտը, նա, թվում էր թե, արդեն չէր էլ քնում, այլ գրում էր։ Ինչպես հետո պարզվեց, գրում էր իր տան մասին, իր գյուղի մասին։ Նրա եռանդը կարծես անսահման լիներ։ Գիշերվա ցանկացած պահի կարելի էր նրան հանդիպել միջանցքում՝ անքնությունից կարմրած աչքերով և չսափրված։ Ընդմիջում էր անում՝ իր համար սուրճ եփելով։ Ու կրկին հնամենի տառերը մրջյունների բանակի նման մեկը մյուսի հետևից ծածկում էին թղթի թերթերը, որ բացարձակապես անհասկանալի էին ինձ։

Այն, որ նա շատ լավ մարդ էր, շուտով պարզ դարձավ բոլորին։ Առանձնապես զվարճասեր ու շատախոս զրուցակից չէր, սակայն մենք բոլորս, որ ապրում էինք անվարժ ու անհարմարավետ կերպով, հանկարծ սկսեցինք սողալ նրա սենյակ, որպեսզի մի փոքր ուշքի գայինք, ինչ է, ու հեռանում էինք թեթևակի ամոթահարությամբ՝ ասես մի փոքր վերականգնած համրացած խիղճը։

Իրականում հենց գիշերներն էլ նա կարողանում էր աշխատել, քանի որ ցերեկները նրա մոտ միշտ մարդիկ էին լինում։ Իհարկե, չէր կարող նա ցույց տալ, թե ինչպես են նրանք խանգարում իրեն, նույնիսկ չէր էլ կարող խնդրանքի կամ ընկերական կոպտության տոնայնությամբ ասել, օրինակ՝ «Ես հիմա աշխատում եմ» կամ «Ես գրում եմ հիմա»։ Նա ամաչում էր նման բաներ ասելուց, և նա երբեք նման բաներ չէր ասում։ Ու թեև բացահայտ չէր էլ քննադատում անվերջ խոսակցությունները «արվեստի» մասին, բայց չէր էլ մասնակցում դրանց երբեք։ Սակայն կյանքի մասին խոսում էր որպես գիտակ։

Միանգամից վեր էր թռչում սեղանի մոտից (իսկ նա միշտ էր սեղանի մոտ նստած լինում), որպեսզի, Աստված մի արասցե, հյուրը նույնիսկ դույզն-ինչ դժգոհ չլիներ, ու․․․ «եկ, նստիր, սուրճ ուզո՞ւմ ես»։ Չգիտեմ, թե էլ ինչով էր սնվում նա սուրճից բացի։

Այդպես էլ նա չներգրավվեց մայրաքաղաքային չդադարող տոնակատարության մեջ, և հրաժարվելով հրավերներից ու ներողություն խնդրելով՝ թվում էր, թե ամաչում է ինքն իրենից, որ այ, մյուսներն այդքան լավն են ու ուրախ, իսկ ինքը՝ ոչ։ Այդտեղ ձևականություն չկար։ Նա, իրոք, անհարմար էր զգում իրեն, որ ավելի լավն էր ու մաքուր, կարծես դեմ էլ չէր լինի, պարզապես չէր ստացվում։ Միշտ մտածել եմ, որ մարդկանց մաքրության մեջ կամքի ուժն այնքան էլ մեծ դերակատարություն չունի, այլ այն, որ մաքուր մարդիկ անմաքուր ձևով վարվել պարզապես չեն կարողանում, նույնիսկ եթե ուզեն էլ։ Իրենք էլ չեն հասկանում, թե դա ինչ բան է, որ իրենց թույլ չի տալիս, և ամաչեցնում է, որ իրենք մյուսների նման չեն։ Հնարավոր է, որ դա նրանք նույնիսկ որպես թուլության նշան են ընկալում։ Սակայն, թերևս, դա է հենց մաքրությունը։ Հրանտի՝ անգամ միամտություն թվացող մաքրությունը չէր խանգարում նրան իմաստուն լինել, քանի որ նրա իմաստության աղբյուրը ավելի շատ մեծ սերն էր, քան փորձառությունը։

Ամաչելով նա գնում էր իր խուցն ու առաջ քշում հայերեն խուճուճ տառերի հոտը։

Այն, որ բոլորը գիտեին, որ նա լավ մարդ է, զարմանալի չէր։ Իսկ այ այն, որ մենք բոլորս, լինելով գրող և դրա պատճառով՝ խանդոտ, ինչ-որ պահից սկսած համոզված էինք, որ նա հիասքանչ արձակով գրում է արժանավոր և ազնիվ բաների մասին՝ առանց մեկ բառ կարդալու, իմ կարծիքով, զարմանալի էր։

Ինչի՞ց կարող էր նման տպավորություն առաջանալ։ Նրա մաքրությունի՞ց, ազնվությունի՞ց, նրա արյան հնության զգացողությունի՞ց։ Նրա մասին՝ որպես գրողի, ես ավելին չգիտեի, քան այն, որ գրում է իր հայրենի գյուղի մասին, սակայն շատ բան ապշեցնում էր ինձ նրա մեջ, հենց որպես գրողի։ Նրա մեջ կարծես տաղանդի ստվերներ չկային։ Էության առատաձեռնությունը, բնատուր տաղանդն ու շնորհալիությունը նրանում չունեին ինչ-որ  շուռտվածություն, մութ խորություններ և անդունդներ, հիմարացում, մոլեգնություն և մանրախնդիր դիվոտություն, որով այդքան հարուստ է ռուսական տաղանդը, հատկապես՝ երբ հայրենի միջավայրից տարվում է ու տեղակայվում քաղաքային, այն էլ մայրաքաղաքային օտարության մեջ։ Այդտեղից էլ պարզ է դառնում, որ մշակույթը ոչ կրթությունն է, ոչ քաղաքը, ոչ տաղանդը, այլ որակը։ և որ ազնվությունը նույնպես որակ է։ Նաև՝ մաքրությունը։ և նույնիսկ՝ մտավորականությունը։ Քանի որ հենց գյուղացին էր նրա մեջ մտավորական, և ոչ թե գյուղի մարդը, որը ստացել էր բարձրագույն կրթություն։ և հետո դժվար թե ես իմ հայրենակիցների շրջանում հանդիպեի մահու չափ սեփական հայրենի եզերքին հավատարիմ մեկին, ով ունենար սեփական հողի, ժողովրդի, լեզվի ու պատմության  հանդեպ ունեցած այդ հավատարմության նման խորը գիտակցում, նման արյունակցություն։ 

Մենք՝ ռուսներս, ապրում ենք այդ արյունակցությամբ և դրա շնորհիվ, սակայն հաճախ դա չգիտենք մեր երիտասարդության կամ տարածվածության պատճառով։ Սեփական արյան գիտակցումը կարծում եմ, հենց մշակույթն է, հնամենիությունը։ Հրանտ Մաթեոսյանի՝ մարդու և իմ կողմից դեռևս չընթերցված գրողի մեջ դա էր ինձ ապշեցնում։

Բնականաբար, իմ մեջ կազմելով և ամրապնդելով նման իդեալական կերպար, ես չէի կարող ինձ չբռնացնել որոշակի մտավախության վրա, երբ իմ ձեռքում հայտնվեց Մաթևոսյանի «Մենք ենք մեր սարերը» գիրքը։ Մտավախությունն անցավ առաջին իսկ էջից, իսկ հետո ես հարյուրապատիկ պարգևատրվեցի հավատարմության համար։ և ես ևս մեկ անգամ ուրախությամբ համոզվեցի  անձի և գործի համապատասխանության ճշմարտացիության մեջ, այն բանում, որ կենցաղային պատկերացումներն առ այն, թե տաղանդը, ինչպես և գեղեցկությունը տրվում է և ոչ թե վաստակվում։

Դրա համար էլ թերևս ես իրավունք ունեմ պատմելու Հրանտ Մաթևոսյանի մասին նրա գրքերից առանձին։ Այն ամենը, որ ես գրել եմ նրա մասին, կապված է նրա արձակի հետ և հանդիսանում է, ըստ էության, այդ արձակի բնութագրիչը։

Նմանատիպ անհամար բաներ են շրջապատում մեզ։ և խոտը, և ծառը և օրվա ու գիշերվա հերթափոխությունը, և տարվա եղանակների փոփոխությունները, և զգացմունքների ապրումը ու նման այլևայլ բաները, իրենց բոլոր տարբերություններով հանդերձ, ունեն ինչ-որ ընդհանուր բան, և այդ ընդհանուր բանը հիմնական ցուցիչն է, որակը և օրենքը այդ տարբեր առարկաներից ու երևույթներից յուրաքանչյուրի համար։ Այդ որակն ու օրենքը կյանքն է։ Հրանտ Մաթևոսյանին տրված էր ամեն կենդանի երևույթի բաբախյունը որսալու կարողությունը։ Շրջապատող աշխարհը արգասավորում է վերջինիս և բաբախում է նրանում, որպես պտուղ։ Նրա ստեղծած արձակը նման է կյանքին և հենց կյանքն է։

«Նախրորդ Հովհաննեսը ծնեց նախրորդ Եսայուն, նախրորդ Եսային ծնեց նախրորդ Հայկազին, նախրորդ Հայկազը ծնեց Ստեփանին, որ արդեն նախրորդ չէ ․․․»։

Այս բիբլիական նախադասությունը փոքրիկ հայելի է, սակայն այն արտացոլում է ողջ վիպակի իմաստը։ Ահա հաջորդում է ներգրված պատմություն՝ մի փոքր ավելի մեծ տրամագծով հայելի, որում տեղավորվում են ավելի շատ ծառեր, հովիվներ և ոչխարներ, և այդ պատմությունը կրկին իր իմաստով և բովանդակությամբ ողջ վիպակի բովանդակությունն է արտացոլում։ Շատ պարզ, շատ հասարակ հայելի․․․

 «Մի անգամ Անտառամեջի հովվին խռովեցրին հոտից․․․»։

Գյուղը բրդի մատակարարումը ժամանակին չի կատարում։ Շրջկենտրոնից նեղում են՝ հեռախոսազանգեր, գրություններ։

Նախագահն արդարանում է․ դե անձրևներ են եղել։ Գալիս է հրահանգիչը, հեռացնում նախագահին, ստիպում հովիվներին սկսել խուզը։ Նախապատրաստություններն ընթանում են յոթմղոնանոց քայլերով, նախագահին խիստ նկատողություն են տալիս։ Բոլոր ջահել անասունները սատկում են։ Այդ ժամանակ նախագահի վրայից հանում են խիստ նկատողությունը, այն տալիս տեսուչին։ և դրանից հետո «հովիվների հանրապետությունը» կորցնում է իր անկախությունը։ Հազարավոր ամենատարբեր մեթոդներ են առաջարկում վերևից, որպեսզի վերականգնեն գլխաքանակը, սակայն հովիվներն այդ մեթոդներից գլուխ չեն հանում։ և գլխակորույս ստորագրում են ամենաֆանտաստիկ պարտավորությունների տակ, և իրենք էլ չէին հավատում իրենց տված խոստումներին։

Ոչ թե վստահությունն էր նրանց առաջնորդում, այլ հույսը, թույլ և մշուշոտ հույսը, որ պետք եղած դեպքում, գուցե և ինչ-որ հրաշքով բարձր ծնելիություն լինի անկախ իրենցից։ Նրանք այլևս իրենց հոտի տերը չէին։ Նրանք այլևս հովիվներ չէին, այլ ասես պարտականություն էին, մի տեսակ կենդանի պարտականություն, որ կցված էին հոտին։ Հովիվները սովորեցին խոսել թղթակիցների հետ և իրենց ճիշտ պահել տեսախցիկների առաջ, նույնիսկ նրանց հյուրընկալությունը վերածվեց ինչ-որ էկզոտիկ ցուցամոլության։ «Թվաց, թե աշխարհը գնահատող բանակը ստվարացավ հազարով էլ, և հազարով պակասեցին աշխարհն աշխարհ դարձնող ձեռքերը»։

Նախադասությունը, պատումն ու, առհասարակ, ողջ պատմվածքը, իր մեջ ամփոփած թե՛ պատումը, թե՛ այսպիսի նախադասությունները, նման են երկրաչափական պատկերների։ Գուցե հենց այդ կենտորացվածությունից, այդ «հեռատեսությունից» է ստեղծվում այդպիսի ծավալուն և փքուն տպավորություն։

(շարունակելի)

Թարգմանությունը՝ Արամ Յանինի