«Վահան Տերյան՝ բանաստեղծ և հասարակական գործիչ» (հատված Անդրեյ Տիխոմիրովի և Մելինե Քոչարյանի գրքից)

Վահան Տերյանի 140-ամյակին ընդառաջ ներկայացնում ենք հատված Անդրեյ Տիխոմիրովի և Մելինե Քոչարյանի «Վահան Տերյան՝ բանաստեղծ և հասարակական գործիչ» գրքից։

«Հայ ժողովրդի ազգային վերածնունդն արտացոլված է հայ գրականության և արվեստի մեջ։ Թե՛ հայ գրականության հին վարպետների՝ Հ. Թումանյանի, Ա. Իսահակյանի, Ա. Բակունցի, Դ. Դեմիրճյանի, Ս. Զորյանի, Ռ. Քոչարի, Ն. Զարյանի, և թե՜ նոր սերնդի ներկայացուցիչների ստեղծագործություններում։ Հայ գրողները և բանաստեղծները՝ Հ. Շիրազ, Պ. Սևակ, Ս. Կապուտիկյան, Ս. Խանզադյան, Գ. Էմին և ուրիշներ երգեցին հանրապետության ժողովրդի գործն ու կյանքը։ Լայնորեն հայտնի էին խոշոր կոմպոզիտորների անունները՝ Ա. Խաչատրյան, Ա. Բաբաջանյան, Ա. Հարությունյան, Է. Հովհաննիսյան, Է. Միրզոյան։ Լայն զարգացում է ապրել կերպարվեստը, մասնավորապես գեղանկարչությունը։ Նշանավոր է ԽՍՀՄ ժողովրդական արտիստ Մ. Սարյանը։
Վահան Տերյանի գործունեությունը

Վահան Տերյանը՝ Սուքիասովիչ Տեր-Գրիգորյան, ծնվել է հունվարի 28-ին (փետրվարի 9) 1885 թվականին, Գանձայում, մահացել է 1920 թվականի հունվարի 7-ին  Օրենբուրգում: Հայ բանաստեղծ, քնարերգու և հասարակական գործիչ Տերյանը հայտնի է իր տխուր, ռոմանտիկ բանաստեղծություններով, որոնցից ամենահայտնիները մինչ օրս ընթերցվում և ներկայացվում են գեղեցիկ երաժշտական ​​տարբերակներով։
Տերյանը ծնվել է Վրաստանի Ջավախքի շրջանի (այն ժամանակ Ռուսական կայսրության կազմում) Գանձա գյուղում։ Նա կրթություն է ստացել Թիֆլիսում, ապա սովորել Մոսկվայի Լազարյան վարժարանում, որտեղ ծանոթացել է սիմվոլիզմին և միացել ռուս սոցիալ-դեմոկրատներին։ Քաղաքական գործունեության համար նա բանտարկվել է ցարական ոստիկանության կողմից։ Նա հիմնականում հայտնի է աշնանն ու սիրուն նվիրված բանաստեղծություններով։ Այդ իսկ պատճառով Տերյանը գրականության մեջ հայտնի է որպես «Աշնան երգիչ»։ Տերյանը 1908 թվականին հրատարակել է իր բանաստեղծությունների առաջին գիրքը՝ «Մթնշաղի անուրջներ», որն անմիջապես սենսացիա առաջացրեց և   Հովհաննես Թումանյանը նրան անվանեց իր ժամանակի ամենայուրօրինակ լիրիկական պոետը: Նրա բանաստեղծությունները լցված են անձրևի, մառախուղի, գունատ դաշտերի և անձև ստվերների պատկերներով, տխրության, հուսահատության և, ի վերջո, խաղաղության խորհրդանիշներով:

1913 թվականին Տերյանը թողել է Մոսկվայի համալսարանը և ընդունվել Սանկտ Պետերբուրգի համալսարան, որտեղ մասնագիտացել է արևելյան լեզուներում, ինչը մեծացրել է նրա քաղաքական գործունեությունը։ 1916 թվականին Վահան Տերյանը հրատարակել է «Երկիր Նաիրի» բանաստեղծությունների ժողովածուն, որտեղ որպես Հայաստան անուն օգտագործում է «Նաիրին»։ 1923 թվականին էլ Եղիշե Չարենցը գրում է երգիծական մի գործ՝ «Երկիր Նաիրի» անվամբ, որտեղ դարձյալ օգտագործել էր Նաիրին որպես Հայաստանի հոմանիշ։ Հայաստան Եղիազարյանն էլ որպես կեղծանուն օգտագործել է Նաիրին՝ իր «Հայաստան» անունը (այսպես են հայերն անվանում Հայաստանն իրենց մայրենի լեզվով) փոխարինելով Նաիրիով։

Հայ հեղափոխական բանաստեղծ և պետական ​​գործիչ Վահան Տերյանը տիրապետում էր ռուսերեն, ֆրանսերեն, գերմաներեն, լատիներեն, հունարեն, արաբերեն, վրացերեն, քրդերեն և պարսկերեն լեզուներին։ Թարգմանել է Օ. Ուայլդի, Վ. Բրյուսովի և տարբեր այլ բանաստեղծների ու արձակագիրների ստեղծագործությունները։

«Մեր հայրենիքը Ռուսաստանն է, և նրա գրկում մենք ցանկանում ենք առաջ շարժվել և պահպանել մեր մշակույթը»,- գրել է բանաստեղծը՝ հայկական մշակույթի ճակատագիրը կապելով ռուսական մշակույթի մեծ ժառանգության հետ։ Ժողովրդական կոմիսարների խորհուրդը ընդունել է «ԹուրքաՀայաստանի մասին» հրամանագիրը, որի նախագիծը կազմել է Վ. Տերյանը:

«Նա հայտնվեց Օրենբուրգում 1919-ի վերջին՝ կատարելով երիտասարդ Խորհրդային Հանրապետության կառավարության կողմից տրված կարևոր հանձնարարությունը և հանդիպեց անժամանակ մահվան»:

Հեղինակի կենսագրական տքնաջան հետազոտության արդյունքը եղավ Վահան Տերյանի վերջին, մահացու գործուղման (25.10. 1919-07.01.1920) բոլոր հանգամանքների պարզաբանումը։

Ահա այս գործուղման համառոտ տարեգրությունը.

«1919 թվականի հոկտեմբերի 25-ին Վահան Տերյանը և նրա կինը՝ Հայաստանի ազգային կոմիսարիատի աշխատակից Անահիտ Շահիջանյանը, հեռացան Մոսկվայից։ Այս օրը սկսվեց Համառուսաստանյան կենտրոնական գործադիր կոմիտեի անդամ Վ. Ս. Տերյանի վերջին գործուղումը Սամարայի և Օրենբուրգի միջով դեպի Տաշքենդ, այնտեղից Իրան և Թուրքիա մեկնելու՝ իր բազմաչարչար ժողովրդի ճակատագիրը որոշելու համար։

Հոկտեմբերի 27-ին Տերյանն ու Անահիտը ժամանեցին Սամարա։ Զույգը հանգրվանել է «Националь» հյուրանոցում:

Հոկտեմբերի 31- Տերյանի հանդիպումը Միխայիլ Վասիլևիչ Ֆրունզեի հետ։ Տերյանը մասնակցում է մարզային գործկոմի նիստին։

Նոյեմբերի 1- Վահան Տերյանը, նախորդ օրը մրսած լինելով, հիվանդացել է։

Նոյեմբերի 7- Հիվանդ Տերյանը հյուրանոցում նշում է Հոկտեմբերյան հեղափոխության երկրորդ տարեդարձը։

Նոյեմբերի 8- Սամարայի բժիշկ Իսահակյանցի այցը Տերյանին։ Տերյանը հրաժարվում է վերադառնալ Մոսկվա և որոշում է շարունակել ճանապարհը։

Նոյեմբերի 11-17- Տերյանը սպասելով հեռանալուն՝ մի շարք նամակներ է գրում ընկերներին։ Այս նույն օրերին նա գրեց իր վերջին բանաստեղծությունը՝

Գինով եմ, գինով եմ ես էլ,
Թեթև եմ, անհոգ, լեզվանը.
Օրերիս մեջ, պանդոկ, կարուսել,
Օրորիր, օրորիր մեզ գինի:
Պոետ մի անտեր ու անտուն,
Գիտեմ` ես կորած եմ, կորած.
Բայց դեռ երգն իմ երգում է տենդում
Օ, երազ է, երազ ու երազ…
Ինչ քաղցր է նստել այստեղ,
Ժպտալ քո խոսքին սեթևեթ…
Իսկ ներսում իմ, ներսում մի ասեղ
Ասղտում է` ննջել առհավետ…
Պարում ենք, երգում, վետերում,
Սահում ենք եթեր առ եթեր.
Գուցե վաղն իսկ կարդաս թերթերում
Եվ ժպտաս` « հանգեաւ ի տէր »:

Նոյեմբերի 18- Վահան Տերյանը հիվանդությունից, իսկ հետո քաշքշուկից հետո, Անահիտի հետ նստում է թիվ 4 զինվորական հոսպիտալի գնացքը, որը նախատեսված էր Թուրքեստան մեկնելու համար։ Նստելիս միջադեպ է տեղի ունեցել գնացքի հրամանատարի հետ, որը հրաժարվել է թույլ տալ Տերյանին վագոն մտնել՝ պատճառաբանելով «հատուկ հրահանգների» բացակայությունը։

Նոյեմբերի 18-22- Տերյանը սպասում է զինվորական հոսպիտալի գնացքի մեկնմանը. Առողջական վիճակը վատ է:

Նոյեմբերի 22- դեկտեմբերի 13- Դժվար ճանապարհորդություն Սամարայից Օրենբուրգ՝ վատ ջեռուցվող գնացքով՝ զուրկ որևէ պաշարից: Երեք-չորս օր կանգառներ կայարաններում: Անահիտը դժվարությամբ է սնունդ ստանում Տերյանի համար, որի աղիներում տուբերկուլյոզային պրոցես է զարգացել։
Դեկտեմբերի 13-20- Վ. Տերյանը սպասում է, որ զինվորական հոսպիտալի գնացքը կմեկնի Տաշքենդ:

Դեկտեմբերի 19- Անահիտը հիվանդ Տերյանի անունից փորձում է տեղափոխվել Կենտրոնական Ասիա մեկնող մեկ այլ գնացք և ստանում է թույլտվություն։

Դեկտեմբերի 20- Այլ գնացքով պլանավորված տեղափոխության փոխարեն՝ Տերյանին առողջական վիճակի վատթարացման պատճառով, սահնակով տեղափոխում են Օրենբուրգ՝ Գրիշկովսկայա փողոցի թիվ 32 տուն (այժմ՝ Չիչերինա), որտեղ ապրում էր Կոնստանտին Օհանյանի ընտանիքը։
Դեկտեմբերի 21- Տանը Տերյանն իրեն շատ ավելի լավ է զգում ցերեկը. Զրուցում է իր նոր ծանոթների հետ, լսում ինչպես է Անահիտը դաշնամուր նվագում։ Բայց երեկոյան հիվանդությունը նորից տիրում է։

Դեկտեմբերի 22-23- Հիվանդ Տերյանը կարդում է իր ընդհանուր վիճակի վատթարացման մասին:
Դեկտեմբերի 28- Օրենբուրգի բժշկի առաջին այցը Տերյանին. Տիֆի համաճարակի դեմ պայքարելու համար մոբիլիզացվել էին քաղաքի բոլոր բժշկական ուժերը, և բժիշկ կանչելը շատ դժվար ստացվեց։

Դեկտեմբերի 24-31-ն ընկած ժամանակահատվածում- Համեստ երեկո, որը հրավիրել են տան տերերը` Տերյանին ուրախացնելու համար. Ծանր հիվանդությամբ նա հաճույքով լսում է թառ ու ժողովրդական երգեր։
1920 թվականի հունվարի 1-ից 4-ն ընկած ժամանակահատվածում- Տերյանի պնդմամբ Ա. Շահիջանյանը զբաղված է 1-ին բանակի շտաբով և հեղափոխական զինվորական խորհրդով՝ անհանգստանալով
Թուրքեստանական ճակատ՝ Մոսկվա մեկնելու մասին: Նրանց կառք են տալիս հունվարի 7-ին մեկնելու համար։
Հունվարի 4- Առողջության հետագա վատթարացում :
Հունվարի 6- Բժիշկների խորհուրդը, իրավիճակն անելանելի է:
Հունվարի 7- Վահան Տերյանի մահը:
Հունվարի 8 (կամ 9)- Վ. Տերյանի հուղարկավորությունը Օրենբուրգի հին գերեզմանատանը:

Օրենբուրգում հիշում և մեծարում են բանաստեղծին։ Այստեղ նրա պատվին բացվել է հուշարձան, ստեղծվել է թանգարան, անցկացվում են պոեզիայի փառատոներ, հայ մշակույթի օրեր։ Ռուս և հայ ժողովուրդների բարեկամությունը կաճի և կամրապնդվի:

1984 թվականի մայիսի 6-ին Օրենբուրգի թիվ 24 դպրոցում բացվեց Վահան Տերյանի թանգարանը։ Ավելի ուշ Օրենբուրգ եկավ Վահան Տերյանի թոռը՝ միջազգային իրավունքի ոլորտի ականավոր մասնագետ, Մոսկվայում լույս տեսնող «Հայկական տեղեկագիր» թերթի խմբագիր և «Ֆենիքս» հրատարակչության խորհրդի նախագահ Վահան Էմինը,  ականավոր քանդակագործ, ում աշխատանքները հայտնի են աշխարհով մեկ՝ Ֆրիդրիխ Սողոյանը և երաժշտության գիտակ, մայրաքաղաքային ռադիոլրագրության վետերան Անուշվան Պողոսյանը: Թանգարանային ցուցանմուշներում պահվում է Բուլատ Շալվովիչ Օկուջավայի ինքնագիրը, որը Վահան Տերյանի ազգականն է:

Վահան Տերյանը մահացել է Օրենբուրգում տուբերկուլյոզից իր 35-ամյակից քիչ առաջ։ Նրան թաղել են այնտեղ, սակայն ճշգրիտ վայրը կորել է։ 1964-ին Տերյանի դուստրը Օրենբուրգի գերեզմանատնից հող է բերել Երևան և տեղադրել Կոմիտասի անվան պանթեոնում։

Ամեն տարի Ջավախքի շրջանում՝ Գանձա գյուղում էլ, որտեղ նա ծնվել է, նրա կյանքին նվիրված միջոցառումներ են անցկացվում։ Նրա անունով են կոչվում փողոցներ Երևանում, Գյումրիում և Օրենբուրգում (1965-ից)։ Գործում է ԽՍՀՄ փոստային ծրար 1985 թվականից:
2021 թվականին Վահանի հայրենի Գանձա գյուղում նրա պատվին բացվել է ցուցասրահ և տուն-թանգարան։ Թանգարանի տարածքում տեղադրված է նաև բանաստեղծի կիսանդրին»:

Ռուսերենից թարգմանեց Ալմաստ Մուրադյանը