Ալեքսանդր Շմեմանը Ամերիկայի ուղղափառ եկեղեցու հոգևորական է, աստվածաբանության պրոֆեսոր: Նա ուղղափառ աստվածաբանության և պատմության վերաբերյալ մի շարք աշխատությունների հեղինակ է: Ստորև ներկայացնում ենք նրա դասախոսություններից մեկը, որ Շմեմանը կարդացել է 1981 թվականին՝ ԱՄՆ Գրինվիլլ համայնքի բնակիչների համար:

Այս երեկո անկասկած վիճահարույց բաների մասին եմ խոսելու, ես դա քաջ գիտակցում եմ, բայց այդքան էլ վստահ չեմ, որ մտքերիս զարգացման ընթացքը միանշանակ ճիշտ է։ Այնուամենայնիվ, մենք չպետք է մակերեսայնորեն դիտարկենք մեր դարաշրջանը, այլ պետք է փորձենք խորությամբ ընկալել այն, և Աստվա՜ծ իմ, որքա՜ն մարգարեներ են արդեն փորձել մեզ բացատրել այն։ Այժմ մենք վերապրում ենք Միացյալ Նահանգների պատմության շատ հուզիչ մի շրջան։ Մենք չգիտենք այս կամ այն փիլիսոփայության արժեքը, որը գալիս է փոխարինելու նախորդին, և մենք բոլորս ապրում ենք նույն տագնապի մեջ։ Բայց երբ ավելի խորն ենք մտածում և փորձում ենք հասկանալ, թե ինչ է կատարվում, առաջինը, ինչ մշտապես գալիս է մտքիս, ճիշտ այս բևեռացումն է, ընդ որում՝ ոչ միայն մեր անձնական մտքերի կամ կյանքի փորձի բևեռացումն է, այլ նաև՝ մեր ամբողջ մշակույթի, ամբողջ իրավիճակի, որը գտնվում է այս երկու բևեռների միջև, որոնցից մեկը ես կոչում եմ Ուտոպիա, մյուսը՝ Փախուստ։ Համոզված եմ, որ ասվածում վերլուծության արժանի բան կա։ Թույլ տվեք հակիրճ բացատրել, թե ինչ նկատի ունեմ բևեռացում, Ուտոպիա և Փախուստ ասելով։ Քանի որ բոլոր լեզուները խորհրդանշական են, այս եզրույթները պետք է բացատրենք խորհրդանիշների այն շրջանակում, որում մենք կիրառում ենք դրանք։

Թույլ տվեք՝ հենց սկզբից նշեմ, որ կյանքի, հասարակության և մշակույթի հանդեպ այս մոտեցումները՝ Ուտոպիան և Փախուստը, նախկինում ևս գոյություն են ունեցել։ Դրանց առկայությունը նկատելի է գրեթե յուրաքանչյուր հասարակության կամ յուրաքանչուր մշակույթի մեջ։ Միշտ կան մարդիկ, որոնք տարված են ինչ-որ յուրահատուկ աշխարհայացքով, մոլեռանդորեն հավատարիմ են դրան և կտրված են մշակույթի հիմնական ընթացքից։ Ցանկացած մշակույթում ու ցանկացած հասարակության մեջ կան նաև այնպիսիք, որոնց կարելի է կոչել «մերժվածներ», և այնպիսիք, որոնք տարբեր պատճառներով փորձում են փախչել հասարակության ճնշումներից։ Կարծում եմ՝ մեր դեպքում նորությունն այն է, որ մի կողմից այս Ուտոպիան, իսկ մյուս կողմից այս Փախուստը այլևս լուսանցքային երևույթներ չեն։

Կրոնը, աղանդները և պաշտամունքները միշտ գոյություն են ունեցել։ Եկեղեցու պատմության և քրիստոնեության մեջ մենք տեսնում ենք, որ ամեն դար ունեցել է իր ուտոպիստներն ու իրականությունից փախչողները։ Օրինակ՝ երկրորդ դարում մենք տեսնում ենք hերետիկոսներին։ Եվ, այնուամենայնիվ, սրանք հստակորեն լուսանցքային երևույթներ են։ Ըստ իս՝ մեր դարաշրջանում ժամանակակից աշխարհին բնորոշ է այն, որ այդ երկու իրականությունները, մոտեցումները, դիրքորոշումները, փորձառությունները դադարել են լուսանցքային երևույթներ լինելուց, և դարձել են առանցքային։ Դրանք ինքնին մեր հասարակության շարժիչ ուժերն են։ Իհարկե, ես չեմ պնդում, որ գազալցակայանի յուրաքանչյուր աշխատող կա՛մ ուտոպիստ է, կա՛մ փախստական, բայց, այնուամենայնիվ, կարծում եմ, որ մեր մշակույթը առաջնորդվում է այդ երկու իրականություններով։

Այսպես ուրեմն՝ ի՞նչ նկատի ունեմ Ուտոպիա ասելով։ Նախ և առաջ՝ Ուտոպիան ապագայի մաքսիմալիստական կանխատեսումն է։ Այն խոստում է կամ գաղափար այն մասին, որ պատմությունը՝ որպես ամբողջություն, և մարդկային գոյությունը՝ որպես սեփական ճակատագիր, գնում է դեպի կատարելություն և երազանքների իրականացում, դեպի վեհ և ոչ միայն վեհ, այլ նաև վերահաս հաղթանակ, որը հաղթանակ է բոլոր տեսակի վախերի և թերությունների նկատմամբ։ Կարելի է Ուտոպիա տեսնել, օրինակ, քաղաքականության մեջ, էլ չասենք նույնիսկ այնպիսի ուտոպիաների մասին, ինչպիսին է մարքսիստական ուտոպիան։ (Մեր օրերում մարքսիզմի իշխանությունը մարդկային մտքի վրա ինքնին պարադոքս է, ինչ-որ ապշեցուցիչ երևույթ։ Ինչպե՞ս է այս տեսությունը, որը մինչ օրս չի ապացուցել իր ճշտությունը, ամրապնդում իր իշխանությունը։ Որոշ մարդկանց համար ժամանակին և պատմությանը մարքսիստական տեսանկյունից մոտենալուց հրաժարվելը նշանակում է իրական «խաչելություն»)։ Եթե նույնիսկ անտեսենք այնպիսի ուտոպիաները, ինչպիսին մարքսիզմն է, որն այս երկրի ճակատագիրը չէ, մենք այդ նույն ուտոպիստական «գործակիցը» կգտնենք նույնիսկ մեր հասարակության մերօրյա քաղաքական մշակույթում։ Պատահական չէ, որ ամեն չորս տարին մեկ հերթական նախագահական ընտրությունների ընթացքում անխուսափելիորեն հայտնվում են այնպիսի նշանաբաններ, ինչպիսիք են «Մեծ հասարակությունը» կամ «Նոր սահմանները»: Միշտ կա մի բան, որը վեհ է, վճռական, վերջնական, և նմանատիպ նշանաբանները թույլ են տալիս հավատալ, որ մենք լցված ենք համարձակությամբ և ունակ ենք որևէ վճռական արարք կատարելու։

Ո՛չ, համաշխարհային պատմությունը չի դրդում մեզ նման կերպ մտածել։ Բոլոր նապոլեոնները անհաջողություններ են կրել, իսկ նրանց երազանքներն ավարտվել են մի շարք սուրբ հեղինեներում[1]․․․ Բայց և այնպես, այսօր այս հավատը կարևոր է։ Ոչ մի քաղաքական գործիչ չի գա ու չի ասի․ «Մենք գիտենք, որ մենք բոլորս աղքատ, սահմանափակ, մոլորված մարդկային արարածներ ենք։ Մենք ապրում ենք խավարում, մենք կփորձենք անել անհնարինը, բայց, իհարկե, մեր հնարավորությունները անսահման չեն․․․»։ Նման քաղաքական գործիչը հեռու չի գնա։ Նա, այսպես կոչված, ուտոպիական հմայք պետք է ունենա։ Ինչպես սահմանում է ֆրանսիացի մարքսիստ բանաստեղծ Արանգոն, նա պետք է առաջնորդի մեզ դեպի «վաղվա օրը, որը լի է երգերով, վաղվա օրը, որը երգում է»։ Ինչո՞ւ պետք է վաղվա օրը լի լինի երգերով։ Մարդիկ կմահանան, գերեզմանատների քանակը կշատանա և այլն։ Այսօրվա քաղաքականությունը սնվում է եթե ոչ ստերով, ապա գոնե ուտոպիական ուղերձներով։

Ուտոպիական որոնումները գերակշիռ են նաև մեր ամենօրյա կյանքում։ Գոյություն ունի Ուտոպիայի մի տեսակ, որը ես կոչում եմ Բուժիչ Ուտոպիա։

Երբ Փենսիլվանիայի կայարանում սպասում էի իմ գնացքին, մտա գրախանութ, որտեղ կար գրքերի մի ահռելի դարակ։ Այնտեղ ցուցադրված էին մեծ թվով գրքեր (հավանաբար ինչ-որ մեկը գնում է դրանք, այլապես անհասկանալի է, թե ինչու են դրանք տպագրվում), որոնք հույս են ներշնչում և լիովին առողջ լինելու հնարավորություն մասին են խոսում, և գրքեր, որոնք ողջ մեր կյանքը դիտարկում են այն տեսանկյունից, թե ինչն է օգտակար այդ ուտոպիական առողջության համար։

Ձեզ, իհարկե, հայտնի է վերջին հայտնագործությունը, որ սուրճը վնասակար է առողջությանը։ Մենք արդեն գրեթե ազատվել ենք ցանկացած տեսակի սննդից՝ ինչպես հեղուկ, այնպես էլ պինդ։ Այժմ հերթը սուրճինն է։ Մարդիկ հարձակվում են այդ տեղեկության վրա և հեշտությամբ խաբվում։ Մահը, անշուշտ, մեծագույն արգելքն է դեպի Ուտոպիա տանող ճանապարհին, և այսօր այն արժանանում է շատ յուրահատուկ վերաբերմունքի։ Հավատացե՛ք ինձ, այդ մեծագույն նշանակության իրադարձությունը, որի մասին ավետում է քրիստոնեական հավատը՝ նշելով, որ Քրիստոսը մահը ոտնահարեց մահով, շատ շուտով ինչ-որ կերպ կփոխառնվի և իր տեղը կգտնի համակարգում այնպես, ինչպես ձեզ բոլորիդ քաջ հայտնի հրաշագործ սննդակարգերը և առողջության բաղադրատոմսերը․․․Կունենանք նաև մահվան համակարգ, և այդ ժամանակ այն կդադարի այն ավերիչ հարցական նշանը լինելուց, որը մշտապես կախված է բոլոր Ուտոպիաների վրա։

Ցնցող հաջողություն են վայելում նաև բոլոր այդ հոգեբանական բուժումները, որոնք, իրոք, ձեռք են բերում հայտնի սահմանադրական իրավունք (եթե ոչ հրամանի․ վախենամ, որ դրանք շուտով կդառնան հրամաններ), որ մենք պետք է հետամուտ լինենք երջանկությանը՝ որպես կյանքի ինքնին ակներև նպատակի։ Չգիտեմ անցյալում գոյություն ունեցող որևէ մշակույթ, որն այսքան համակարգված քարոզեր, որ երջանկությունը հնարավոր է, և այն պետք է լինի մարդկային գոյության միակ իրական նպատակը։

Գոյություն ունեցող բոլոր հնագույն համակարգերը, նույնիսկ ամենահռետորական, տարբերակել են երջանկությունը, սակայն երջանկությունը բոլորովին այլ է։ Ո՞վ կարող էր մտածել, որ մարդկային կյանքի նպատակը ուղղակի երջանիկ լինելն է, ընդ որում՝ երջանիկ լինել նշանակում է ուտել բացառապես այն սնունդը, որը հաստատված է ԱՄՆ-ի գյուղատնտեսության նախարարության կողմից, և ձեռնպահ մնալ այնպիսի վտանգավոր մթերքներից, ինչպիսիք են ջուրը, հացը, միսը, սուրճը, թեյը, էլ չեմ խոսում ծխախոտի և նմանատիպ այլ բաների մասին։ Երջանկություն էին գտնում բոլոր այդ կարգադրությունների մանր խախտումներում՝ ավելի շատ խմել, ավելի շատ ծիծաղել, տարվա մեջ մեկ անգամ տոն օրերին անկարգություններ անել․․․ Զարմանալի չի լինի, եթե շուտով հայտնվեն հրամաններ՝ ուտոպիական հրամաններ՝ թե ինչպես զվարճանալ առանց ինքներս մեզ վնասելու՝ պահպանելով այդ հայտնի երջանկությունը։ Ուտոպիան ամենաթափանց է։ Այն ամենուր է, թեև մենք դրան դեոևս չենք հասել։ Մենք դեռ աղտոտում ենք օդը, սակայն վաղը, անպատճառ, կլինենք ավելի մեծահոգի։ Ինչ-որ խորհրդավոր և անհասկանալի պատճառով մենք դեռ երբեմն ատամնացավ ենք ունենում։ Թերթե՛ք այն բոլոր ամսագրերը, որոնք դրված են լինում ատամնաբուժարանի ընդունարանի սեղանիկին, որի շուրջ նստած սպասում եք, որ ատամնաբույժն ընդունի ձեզ։ Կբացահայտեք, որ ապագայում մեր բոլոր տառապանքները կանհետանան, իսկ բժշկությունը կդառնա ախտականխիչ։ Վերջին խոսքն Ուտոպիայի մասին այն է, որ եթե մերժեք այդ երջանկությունը, չցանկանաք ընդունել ատամների ախտականխիչ բուժումը և համառորեն շարունակեք սուրճ խմել, ապա վախենամ, որ կենթարկվեք հետապնդումների և հալածանքների։ Նման երջանկության չձգտելու դեպքում կհայտնվեք դատարանում։ Ահա այս է այն Ուտոպիան, որ մեր վզին են փաթաթում։

Հետարդյունաբերական մեր բոլոր մշակույթներում՝ սկսած ամենաարյունախում Ուտոպիայից մինչև ամենաառողջարարը, կա մի խոստումնալից հեռանկար, որին համապատասխան դուք պետք է ապրեք՝ երգեցիկ վաղվա օրվա հեռանկարը։

Որպես ասվածի տարօրինակ երկնմանակ՝ մերօրյա երկրորդ հիմնական միտումը՝ Փախուստը, հակաուտոպիայի մի տեսակ է։ Այսօրվա աշխարհը ոչ միայն այն մարդկանց աշխարհն է, որոնք ուտոպիական երազանքներ են հետապնդում, այլև ցանկացած տեսակի, սեռի, հասարակական դիրքի «մերժվածների», որոնք անցյալում որոշակի առումով անհայտ էին։ Մենք բոլորս գիտենք դա։ Մենք վերապրել ենք 60-ականները, երբ անհատը մի նոր և աննախադեպ ճնշվածություն զգաց, որը կոչվում է Համակարգ, և տենչաց դուրս մնալ այդ համակարգից։

Ես աստվածաբանական ճեմարանի ավագ քահանա եմ։ 50-ականներին այնտեղ ուսանող պատանիներն ու երիտասարդները պատրաստ էին «Ամեն» ասելու այն ամենին, ինչ ես ներշնչում էի նրանց։ Այսօր, երբ ուսանողները դասացուցակում տեսնում են «9։00-11։00՝ Դավանաբանական աստվածաբանություն», ընկճվում են, չնայած որ ներկայությունը դասերին պարտադիր չէ։ Միայն այն փաստը, որը դասացուցակը փակցված է այնտեղ, Համակարգի զայրացնող հիշեցումն է։

Կար ժամանակ, երբ մարդիկ մտածում էին այսպես․ «Աստված իմ, ես այն եկեղեցու մի մասն եմ, որը եկեղեցական և մյուս բոլոր առումներով արխայիկ է»։ Նրանք ցանկանում էին ազատվել եկեղեցական ծեսերից՝ մերժելով դրանք։ Իսկ այսօ՞ր։ Յուրաքանչյուր զույգ, որը ցանկանում է ամուսնանալ, կարծում է, որ իրավունք ունի գրելու ամուսնական արարողությունը։ Նրանք ցանկանում են այնտեղ գտնել իրենց հարազատ տողեր, բառեր։ Եվ փորձեք բացատրել նրանց, թե ինչպիսի չլսված գռեհկություններ են հորինում ինքնահաստատվելու ու սեփական «ես»-ն արտահայտելու համար։ Նրանց համար ցանկացած բան շատ ավելի լավ է, քան այդ ճնշող համակարգերը։ Փախուստը սկսվում է մերժվածների մտածելակերպից և շարունակվում է բոլոր հնարավոր հոգևոր ապրումների որոնումներում։ Գիտեք, դուք չեք կարող գտնել Աստծուն Նյու Յորքի Բրոդվեյ պողոտայում։ Պետք է Նրան փնտրել Հնդկաստանի երկնագույն լեռներում, աշրամներում[2], ինքնախոհության տեխնիկաներում։ Լինելով աստվածաբանական դպրոցի ավագ քահանա՝ իրավամբ կարող եմ դատողություններ անել այս ամենի մասին, քանի որ, դժբախտաբար, իմ կրոնը՝ արևելյան ուղղափառությունը, շատ հաճախ այնպիսի առեղծվածային գործելաոճերի աղբյուր են համարում, որոնք գոհացնում են «մերժվածների» սրտերը իրենց՝ բոլորի կողմից ընդունված համակարգից դուրս սեփական երջանկության փնտրտուքներում։

Գոյություն ունի գուրուների մի նոր պաշտամունք և միտում, որը միշտ գոյություն է ունեցել, բայց երբեք ոչ նման ձևով և ինտենսիվությամբ։ Հենց այդ է «ատելությունն աշխարհի հանդեպ»։

Այսօր Փենսիլվանիայի կայարանում մի մարդ, որին ճանաչել եմ երկար տարիներ առաջ, մոտեցավ ինձ և ասաց․ «Ողջույն, Հա՛յր Շմեման»։ «Դուք ո՞վ եք»,- հարցրի ես, քանի որ նա հագել էր սև պատմուճան և խճճվել սեփական մորուքի մեջ։ Նա տարբերվում էր բոլորից թե՛ մազերով, թե՛ տարօրինակ գլխարկով․․․ Հավանաբար իրեն աթոսյան վանականի կամ նմանատիպ ինչ-որ մեկն էր երևակայում, բայց ես գիտեի, որ նա ծնվել և մեծացել է Բրուքլինում։ Ծանոթներիցս շատերը, որոնք ուղղափառություն են ընդունել, ուղղափառ դառնալով՝ իրենց պարտքն են համարում դառնալ նաև ռուս միապետական և պնդել, որ աշխարհի փրկության միակ պարտադիր պայմանը Ռոմանովների արքայատոհմի վերականգնումն է։

Իրականությունից փախչողները պատրաստ են ընդունելու ցանկացած բան, միայն թե դա դուրս լինի սարսափահարույց Համակարգից։ Մենք կարող ենք անվերջ կատակել դրա վերաբերյալ, սակայն կատակների հետևում թաքնված է շատ լուրջ իրականություն։ Մի կողմից Ուտոպիայի գաղափարը աստիճանաբար հասունանում է մեր գիտակցության մեջ, իսկ մյուս կողմից մեզ մշտապես ուղեկցում է Փախուստի գայթակղությունը։

Այսօր Ֆրանսիայում ստեղծել են մի նոր արտահայտություն, որը դատապարտում է այն ապրելաոճը, որ մեզ պարտադրվում է XX դարը։ Նրանք ասում են, որ կյանքը բաղկացած է «Metro, boulot, dodo», իսկ դա նշանակում է՝ մետրո, որը քեզ հասցնում է աշխատանքի, հենց ինքն աշխատանքը և քունը։ Սա է կյանքը։ Ավելի լավ չէ՞ փախչել այդ ամենից։

Այսօր շատ հաճախ Ուտոպիան խոսում է հեղափոխության լեզվով։ Օրինակ՝ լսե՞լ եք արդյոք որևէ աֆրիկյան պետության մասին, որն իրեն հեղափոխական չի հռչակում։ Այնտեղ միշտ կա հեղափոխական ճակատ, ազատագրական շարժում կամ նման մի բան։ «Հեղափոխությունը» գաղտնաբառ է։ Այստեղ՝ Միացյալ Նահանգներում, այն նշանակում է «ազատագրում», «փոփոխություն» կամ «կյանքի որակ»։ Ուտոպիայի և Փախուստի միջև ներդաշնակության էությունն այն է, որ կյանքը, որն այժմ մենք ապրում ենք, անհնար է։ Այն բացարձակապես անհանդուրժելի է։ Անցյալ երեկո մարդիկ ինքնասպանություն չեն գործել միայն այն պարզ պատճառով, որ նրանք պարզապես կեղծավորներ են։ Սովորական մարդիկ հենց հիմա պետք է ռումբեր նետեին հեղափոխական խանդավառությամբ կամ փախչեին իրականությունից այնպես, ինչպես այն վանականը, որին այսօր հանդիպել էի Փենսիլվանիայի կայարանում, երկար մորուք աճեցնեին և խորհեին․․․ Հարց է ծագում՝ ինչի՞ մասին խորհել։ Երբեք չենք իմանա՝ ինչի մասին են նրանք խորհում։ Խորհելը դարձել է նպատակ, իրականությունից փախչելու միջոց։ Չլինի՞ թե Աստծո մասին են խորհում։ Սըըը՜սսս․․․ Մենք չգիտենք, բայց մենք խորհում ենք։

Մինչև հիմա կատակելով էի խոսում, բայց հավատացե՛ք, այս ամենը բոլորովին կատակ չէ։ Պատմության մեջ առաջին անգամ մշակույթը մերժվում է երկուսի կողմից էլ։ Ոչինչ չի մնացել դրանից։ Ուտոպիստների համար մշակույթը մի տապալված, կործանված, ատելի և դատապարտելի երևույթ է։ Միայն Ապագան է փառավոր լինելու։ Իրականությունից Փախուստ գործողները փախչում են մշակույթից և հերքում այն, նրանց համար մշակույթը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ տհաճ ու զզվելի ինչ-որ բան։

Այնուամենայնիվ, հայտնի է, որ այսօր աշխարհը կանգնած է մի քանի խնդրի առջև։ Ինչպե՞ս կարող ենք մենք լուծել դրանք, մտածել դրանց մասին, եթե այս դուալիզմը գրավել է և՛ երիտասարդների, և՛ ոչ այնքան երիտասարդների երևակայությունը։

Այս ամենին հավելենք նաև ժամանակակից արվեստի վերլուծությունը, որը ներառում է և՛ ուտոպիական, և՛ իրականությունից փախչելու միտումներ։ Արվեստն այլևս այն չէ, ինչ եղել է դարեր շարունակ՝ փոփոխվող հանդուրժողականություն, իրականության մեջ ինչ-որ բան տեսնելու նվիրական արվեստ։ Մերօրյա արվեստը, լինի այն Սալվադոր Դալին թե Պիկասոն, նախ և առաջ փոխանցում է ամբողջականության խախտված լինելու ապրումը։ Եվ այդ խախտման միջով անցնելով՝ մենք կրկին հայտվում ենք կա՛մ հույսերի ներշնչման, կա՛մ իրականությունից փախչելու առաջ։

Ի վերջո, ինչո՞ւ եմ ես հիմա այս ամենը ձեզ ասում։ Կարծում եմ՝ եթե հասկանանք Ուտոպիայի և Փախուստի էությունը, կսկսենք խորհել նաև այն մասին, թե ինչ կապ կա մեր և այս ամենի միջև։ Անհրաժեշտ է հասկանալ, թե ինչպես, երբ և ինչու է այս ամենը հայտնվել։ Այստեղ հանգում եմ իմ առաջին դրույթին, այն է՝ իրականության նկատմամբ այս երկու մոտեցումները՝ Ուտոպիան և Փախուստը, այսքան գերակա չեն եղել անցյալի և ոչ մի օրգանական մշակութային քաղաքակրթության մեջ, այս երկու առանցքային, էքզիստենցիալիստական, գաղափարաբանական մոտեցումները, ըստ մի ֆրանսիացի փիլիսոփայի, խելագարության հասցված քրիստոնեական գաղափարներ են[3]։ Նախ և առաջ՝ Ուտոպիան և Փախուստը ինքնին արմատավորված են քրիտոնեական հավատում, այն Բարի Լուրի մեջ, որը 2000 տարի առաջ իրենց առաքյալներ կոչող մարդկանց մի խումբ տարածեց աշխարհի բոլոր ծայրերում։ Այդ երկու մոտեցումներն արմատացած են նրանում, ինչը ես կկոչեի քրիստոնեական աշխարհընկալման հիմնական դուալիզմ։ Ոչ թե փիլիսոփայական կամ գոյաբանական, այլ էքզիստենցիալ դուալիզմ։ Երկու մեջբերում, ընդամենը երկու մեջբերում և կհասկանաք, թե ինչ նկատի ունեմ։

Առաջին մեջբերումը Սբ․ Հովհաննեսի ավետարանից է․ «Աստված այնպես սիրեց աշխարհը, որ մինչև իսկ Իր Միածին Որդուն տվեց, որպեսզի ամեն Նրան հավատացող չկորչի, այլ հավիտենական կյանք ունենա»: (Հովհաննես 3.16) Ինձ համար ամենակարևորը հետևյալ բառերի տիեզերական երաժշտությունն է՝ «Աստված այնպես սիրեց աշխարհը»։ «Աստված այնպես սիրեց աշխարհը» բառերը տանում է դեպի Գիրք Ծննդոց՝ «Եվ երեկո ու առավոտ եղավ՝ օր առաջին,» օր երկրորդ, օր երրորդ․․․և յուրաքանչյուր օր, «Եվ Աստված տեսավ, որ այն ամենը, ինչ որ արել էր, ահա շատ բարի էր»։ (Ծննդոց 1․31) Այս է աստվածային աշխարհը։ Վերջին ժամանակների աստվածաշնչյան հետազոտությամբ զբաղվող գիտնականների աշխատությունները ներառում են Աստվածաշնչի տեքստերի ամեն հնարավոր կրճատումներ։ Նրանցից որոշները կրճատումները հիմնավորում են մի շարք անհեթեթ պնդումներով, ինչպես իրենք են ասում՝ խայտառակ մանրամասնություններ։ Բայց երբ կարդում ես Ավետարանը՝ չիմանալով աստվածաշնչյան նման գիտնականների մասին, և անհրաժեշություն էլ չկա նրանց հետ ծանոթանալու, տեսնում ես, որ այն առաջին հերթին Աստծո փառքի վիթխարի խոստովանությունն է Իր իսկ ստեղծած Աշխարհում։ «Եվ Աստված տեսավ, որ ամենը շատ բարի էր»։

Երկրորդ մեջբերումը Սբ․ Հովհաննեսի ուղերձից է․ «Մի՛ սիրեք աշխարհը, ոչ էլ՝ ինչ որ աշխարհի մեջ է․․․այն ամենը, ինչ աշխարհի մեջ կա, մարմնի ցանկություն է, աչքերի ցանկություն և այս աշխարհի ամբարտավանություն․․․»։ (Ա Հովհ. 2:15-17)

Ավետարանում աշխարհի նկատմամբ տածած աստվածային սիրո լույսը համագոյակցում է հայտնության աղետային սարսափի հետ․ «Իսկ երբ մարդու Որդին գա, արդյոք երկրի վրա հավատ կգտնի՞»։ (Ղուկաս 18:8)

Այսպիսով՝ քրիստոնեության մեջ գոյություն ունեն այս երկու հիմնովին տարբեր և փոխադարձաբար բացառիկ մոտեցումները։ Դրանցից մեկի էությունը Աստծուն մշտապես «Ամեն» ասելն է։ «Իսկ նրանք խոնարհվեցին նրա առաջ և մեծ ուրախությամբ վերադարձան Երուսաղեմ։ Եվ ամեն ժամանակ տաճարում էին և գովաբանում էին Աստծուն»։ (Ղուկաս 24։52-53) Եկեղեցական ժամերգության այս գլխավոր գործողությունը կոչվում է «Հաղորդություն», երախտապարտություն։ Իսկ այդ երախտապարտության հիմնական մասը հրեշտակների փառաբանումն է․ «Սո՛ւրբ, սո՛ւրբ, սո՛ւրբ է Զորքերի Տեր Եհովան։ Երկիրն ու նրանում եղած բոլոր բաները նրա փառքն են արտացոլում»։ (Եսայի 6։2-3)

Մյուս կողմից մշտապես ասվում է․ «Մի՛ գայթակղվեք», «․․․մարմնի ցանկություն է, աչքերի ցանկություն և այս աշխարհի ամբարտավանություն․․․»։ Դարեր շարունակ եկեղեցին այս երկուսը պահպանում էր՝ որպես միևնույն իրականության երկու հիմնական տեսանկյուններ։ Բայց երբ քրիստոնեության պատմությունը ճեղքվածք տվեց, մարդկային բանականությունը ևս քայքայվեց, և մարդիկ բռնեցին կա՛մ Ուտոպիայի ուղին, կա՛մ Փախուստի։

Ի վերջո, ե՞րբ դա կատարվեց։ Իրականում բոլորովին վերջերս։ Տասնութերորդ դարում՝ այն հայտնի «լուսավորության» դարում, առաջին անգամ սկիզբ դրվեց Ուտոպիային՝ քրիստոնեության միջնադարյան, հոռետեսական գաղափարներին ի պատասխան։ Այնպիսի բառերը, ինչպիսիք են «բանականությունը» և «երջանկությունը», սկսեցին ձևավորել մարդկային միտքը։ Տասնութերորդ դարից հետո եկավ տասնիններորղ դարը, երբ որոշակի առաջընթաց նկատվեց պատմության մեջ։ Քրիստոնեական դարաշրջանի սկզբում պատմությունը դադարեց ընկալվելուց որպես անտիկ ժամանակաշրջանի շրջապտույտ և դարձավ մեզ դեպի ապագայի թագավորություն տանող ուղի։ Սկսեցինք, որքան էլ որ ասվածը հակաքրիստոնեական կթվա, քրիստոնեությունը դիտարկել որպես կողմնորոշում ունեցող պատմություն։ Այդ ժամանակ արդեն հայտնվեցին առաջընթացի, ավելի լավ և ավելի մեծ, ավելի լավ և ավելի մեծ, ավելի լավ և ավելի մեծ, երգեցիկ վաղվա օրվա գաղափարները։ Բոլոր այդ հեգելները, շելլինգները և, վերջապես, Մարքսը և բոլոր այն փիլիսոփաները, որոնք աստվածացնում էին պատմությունը, իրականում, իրենք էլ անտեղյակ լինելով, ամբողջովին պատկանում էին քրիստոնեական խրախուսանքի աշխարհին։ Չնայած նրանք հերքում էին տրանսցենդենտությունը և մերժում Աստծուն, պատմությունը նրանց համար շարունակում էր մնալ ոչ թե ուղղակի շարժում, այլ դեպի Բացարձակություն տանող շարժում։ Մեկի համար Բացարձակությունը ատամնացավի բացակայությունն է, մյուսի համար՝ հավասարությունն ու արդարությունը, երրորդի համար՝ աշխարհի խաղաղությունը, չորրորդի համար՝ մեկ այլ բան․․․Սակայն փաստն այն է, որ նրանցից յուրաքանչյուրը նախագծում է ապագայի իր Ոտոպիան՝ խելագարության հասցված քրիստոնեական գաղափարը։

Նույնը կարելի է ասել նաև մեղքի մասին։

Շարունակությունն՝ այստեղ:

[1] Սբ․ Հեղինե կղզին, ուր աքսորել էին Նապոլեոն Բոնապարտին։

[2] Ինքնախոհության, հայեցողության հնդկական կենտրոններ, որոնք հատկապես հայտնի էին 60-ականներին ԱՄՆ-ում, երբ հիպիների շարժումը բուռն զարգացում էր ապրում։

[3] Խոսքն այն մասին է, որ ժամանակակից շատ գաղափարների հիմքում քրիստոնեական գաղափարներն են, որոնք խիստ չափազանցված են։

Անգլերենից թարգմանեց Էլիզա Ստեփանյանը