Ազար Նաֆիսի․ Այն ամենը, ինչից ստեղծված են երազանքները

            2003թ. ԱՄՆ-ում հրատարակվեց իրանցի հայտնի գրականագետ, դասախոս և արձակագիր Ազար Նաֆիսիի ««Լոլիտայի» ընթերցանությունը Թեհրանում» գիրքը, որ Նյու-Յորք Թայմսի ամենավաճառվող գիրքը դարձավ և շուրջ երեք ամսում թարգմանվեց 32 լեզվով: Ա. Նաֆիսին, իր հետագա գրական, դասախոսական գործունեությունը հետհեղափոխական Իրանում անհնարին համարելով, 1997 թ. լքեց Իրանը՝ հաստատվելով ԱՄՆ-ում: Արդեն Միացյալ Նահանգներում պրոֆեսոր Նաֆիսին հրատարակեց իր մյուս գրքերը՝ «Իմ չասված Բաները», «Երևակայության Հանրապետություն», «Այդ մյուս աշխարհը․ Նաբոկովը և աքսորի հանելուկը»։ Ներկայացնում ենք Նաֆիսիի «Այն ամենը, ինչից ստեղծված են մեր երազանքները» էսսեն, որ զետեղված է  մի շարք հայտնի իրանցիների էսսեների ժողովածուում՝ «Քո՛ւյր իմ, հետևիր գլխաշորիդ, եղբա՛յր իմ, հետևիր աչքերիդ» խորագրով։

            Պատմությունը, որ ուզում եմ պատմել, սկսում է Թեհրանի օդանավակայանից,  երբ տասնամյակներ առաջ՝ տասներեք տարեկանում, մեկնում էի Անգլիա՝ սովորելու։ Այդ օրը ներկա բարեկամներիցս ու ընկերներիցս շատերը կհիշեն, թե ես ինչ քմահաճ երեխա էի, վազում էի Թեհրանի օդանավակայանով մեկ՝ լաց լինելով, որ չեմ ուզում հեռանալ։ Այն պահից ի վեր, ինչ ինձ վերջնականապես բռնեցին և նստեցրին օդանավ, այն պահից ի վեր, ինչ իմ առաջ փակվեցին դռները, վերադարձի, տան, Իրանի գաղափարը դարձավ հարատև մի մոլուցք, որ գույն էր տալիս գրեթե բոլոր արթուն ժամերիս ու երազներիս։ Դա կյանքի անցողիկության և դավաճանությունների առաջին դասն էր։ Իմ կորսված ու երևակայական Թեհրանը վերագտնելու միակ միջոցը հուշերս ու տնից հետս բերած պոեզիայի մի քանի գրքերն էին։ Լանքասթեր անունով խոնավ ու մռայլ քաղաքի լքված գիշերներում ես սողում էի ծածկոցների տակ՝ եռման ջրի շշով, որն ինձ տաք կպահեր, և բացում էի պատահական մի էջ՝ մահճակալիս մոտի երեք գրքերից մեկից․ Հաֆեզ, Ռումի և պարսիկ ժամանակակից բանաստեղծուհի Ֆորուղ Ֆառռոխզադ։ Ես կարդում էի գիշերները․ սովորություն, որն ինձ չի լքել․ քնել, երբ բառերը պարուրել են քեզ այնպես, ինչպես համեմունքների խանութ հին բույրերը, որ վերակենդանացնում են իմ կորսված, բայց անմոռանալի Թեհրանը։     
            Այդ ժամանակ ես չգիտեի, որ արդեն ստեղծում էի մի նոր տուն՝ շարժական մի աշխարհ, որը ոչ ոք երբեք չէր համարձակվի խլել ինձնից։ Եվ ես հարմարվեցի իմ նոր տանը՝ կարդալով Դիքենս, Օսթին, Բրոնտե ու Շեքսպիր, որոնց դպրոցի հենց առաջին օրն էի հանդիպել զվարճալի մի հուզումով։ Ավելի ուշ, իհարկե, կսկսեի բացահայտել Ամերիկան նույն երևակայական կախարդության միջոցով՝ Ֆ․ Սքոթ Ֆիցջերալդի, Սոլ Բելլոուի, Մարկ Տվենի, Հենրի Ջեյմսի, Ֆիլիպ Ռոթի, Էմիլի Դիքենսոնի, Ուիլյամ Կառլոս Ուիլյամսի և Ռալֆ Էլլիսոնի գրվածքներով։            
            Սակայն տասնամյակներ շարունակ, լինի Անգլիայում, թե Ամերիկայում, իմ գոյությունը սահմանվում էր վերադարձի գաղափարի միջոցով: Կյանքիս բոլոր պահերին ես կառչած էի իմ կորսված Իրանից, նույնիսկ այն ժամանակ, երբ մի կիսամյակ տեղափոխվեցի Նյու Մեքսիկո գլխավորապես այն պատճառով, որ նրա լեռներն ու աստղազարդ գիշերների ստվերներն ինձ իմ Իրանն էին հիշեցնում։ 1979-ի ուշ ամռանը՝ դիսերտացիայիս պաշտպանությունից երկու օր անց, ես ինքնաթիռում էի․ նախ՝ Փարիզի, հետո՝ Թեհրանի։           
            Սակայն Թեհրանի օդանավակայանում վայրէջք կատարելուն պես ես անդառնալիորեն հասկացա, որ տունն այլևս տուն չէ։ Կարծում եմ՝ տեղին է ասված, որ տունը երբեք չպիտի տան պես լինի․ այսինքն՝ շատ հարմարավետ կամ շատ շքեղ։ Ես մշտապես հիշում եմ Ադորնոյի պնդումը՝ «Բարոյականության բարձրագույն ձևը սեփական տունը տան պես չզգալն է»։ Ուստի, ինքս ինձ հարցականի տակ դնելու, տան զգացողությունը փոխելու և շատ այլ բաների համար պիտի շնորհակալություն հայտնեմ Իրանի Իսլամական Հանրապետությանը։   
            Տան՝ այլևս տուն չլինելու մեկ այլ զգացողություն էլ կար․ ոչ թե նրա՝ ինձ ապակայունացնելն ու նոր ճշմարտություններ որոնելու դրդելը, այլ հիմնականում նրա՝ իր իսկ ճշմարտությունները ստիպելն էր, որով ինձ վերածում էր այլմոլորակայինի։ Նոր վարչակարգը հաստատվել էր իմ երկրի, կրոնի, ավանդույթների անվան տակ՝ պնդելով, որ իմ հայացքներն ու գործողությունները, ինչին ես հավատում էի և ցանկանում որպես մարդ արարած, կին, գրող, ուսուցիչ, ըստ էության, խորթ են և չեն պատկանում այս տանը։
            1979-ի աշնանը Թեհրանի համալսարանի երկրորդ հարկի ընդարձակ լսարանում ես դասավանդում էի «Հեքլբերի Ֆինն» և «Մեծն Գեթսբի»՝ առանձնակի չգիտակցելով ճակատագրի արտասովոր հեգնանքը․ բակում իսլամիստները և ձախական ուսանողները բղավում էին «Մահ Ամերիկային», իսկ մի քանի փողոց այն կողմ ԱՄՆ դեսպանատունն էր պաշարված մի խումբ ուսանողների կողմից, որոնք պնդում էին «հետևել իմամի ուղուն»։ Նրանց իմամը Խոմեյնին էր, և նա Իսլամի անունից պատերազմ էր հայտարարել հեթանոսական Արևմուտքի և նրա անհամար ներքին գործակալների դեմ։ Դա զուտ կրոնական պատերազմ չէր։ Նրա քարոզած ֆունդամենտալիզմը ավելի շատ հիմնված էր կոմունիզմի և ֆաշիզմի արմատական արևմտյան գաղափարախոսությունների, քան կրոնի վրա։ Ոչ էլ նրա թիրախներն էին զուտ քաղաքական․ ձախ արմատականների աջակցությամբ նա արյունոտ «խաչակրաց» արշավանք սկսեց արևմտյան իմպերիալիզմի դեմ․ կանանց և փոքրամասնությունների իրավունքներ, մշակութային և անհատական ազատություններ։ Այս անգամ ես հասկացա, որ կորցրել եմ իմ կապը մյուս աշխարհի՝ այն Ամերիկայի հետ, որի մասին իմացել էի Հենրի Ջեյմսից, Ռիչարդ Ռայթից, Ուիլյամ Ֆոլքներից և Յուդորա Ուելթիից։
            Նախքան նոր Սահմանադրության ընդունումը նոր վարչակարգը Թեհրանում ուժը կորցրած ճանաչեց Ընտանիքի պաշտպանության մասին օրենքը, որը 1967 թվականից նպաստել էր կանանց՝ տնից դուրս աշխատելուն և ապահովել էր ամուսնական հարցերում նրանց հիմնական իրավունքները։ Դրա փոխարեն կիրառվելու էր Շարիաթը՝ իսլամական ավանդական օրենքը։ Նոր ղեկավարները մեկ հարվածով Իրանին շուրջ կես դար հետ էին մղել։ Նոր օրենքով աղջիկների ամուսնական տարիքը փոխվեց՝ 18-ից դառնալով 9։ Բազմակնությունը դարձավ օրինական, ինչպես նաև՝ ժամանակավոր ամուսնությունները, որի դեպքում մի տղամարդը պայմանագրով կարող էր ամուսնանալ այնքան կանանց հետ, որքան կամենար՝  նրանց «վարձակալելով» հինգ րոպեից մինչև իննսունինը տարի։ Այն, ինչ նրանք անվանում էին դավաճանություն կամ մարմնավաճառություն, դարձավ քարկոծմամբ պատժելի։   
            Այաթոլլահ Խոմեյնին արդարացրեց այս գործողությունները՝ պնդելով, որ ինքն իրականում վերականգնում է կանանց արժանապատվությունը և ազատում նրանց նվաստացուցիչ և սատանայական գաղափարներից, որոնք պարտադրել էին արևմտյան իմպերիալիստներն ու նրանց գործակալները, որ տասնամյակներ շարունակ դավադրություն էին կազմակերպել՝ ոչնչացնելու իրանական մշակույթն ու ավանդույթները:      
            Այս պահանջը ձևակերպելով՝ իսլամական վարչակարգը իրանցիներից ոչ միայն գողացավ իրենց իրավունքները, այլև՝ իրենց պատմությունը։ Իրանում արդիականացման իրական պատմությունը օտար գաղափարներով արտաքին ուժի պարտադրանք չէ, կամ, ինչպես իսլամական վարչակարգի ըննդիմադիրներն են պնդում, նրա հիմքում կանգնած է բարեգործ շահը, որ իրավունքներ է շնորհել իր քաղաքացիներին։ XIX դարի կեսերից Իրանը սկսել էր զարգացման և փոխակերպմանմի գործընթաց, որը ցնցեց ինչպես քաղաքական, այնպես էլ կրոնական բռնապետության հիմքերը: Այդ փոփոխություններին ակտիվորեն մասնակցեցին բնակչության բազմաթիվ ճյուղեր՝ մտավորականներ, փոքրամասնություններ, հոգևորականներ, հասարակ մարդիկ և լուսավորական կանայք՝ առաջ բերելով 1906 թվականի Սահմանադրական հեղափոխությունը և բելգիական մոդելի հիման վրա ստեղծված Սահմանադրություն։ Այս փոփոխություններով Իրանում կանանց՝ իրենց իրավունքների համար պայքարն առավել ակնհայտ դարձավ։ Իրանում ապրած ամերիկացի Մորգան Շասթերը նույնիսկ 1912-ի իր  «Պարսկաստանի ճնշումը» գրքում նշել է․ «1907 թվականից ի վեր պարսիկ կանայք դարձել էին աշխարհի գրեթե առաջադեմ, չասեմ ամենառադիկալը։ Փաստ է, որ այս պնդումը կոտրում է դարերի կարծրատիպերը»։          
            Մինչև հեղափոխությունը՝ 1979 թվականը, կանայք ակտիվ էին Իրանի կյանքի բոլոր բնագավառներում։ Դպրոց հաճախող աղջիկները թիվն աճում էր։ 1970-ականների առաջին կեսին համալսարանների կին թեկնածուների թիվը յոթ անգամ ավելացել էր։ Հատուկ քվոտային համակարգով կանանց խրախուսում էին ներկայություն ունենալ այնպիսի բնագավառներում, որոնք նախկինում փակ էին իրենց առաջ։ Կանայք գիտնականներ էին, ոստիկաններ, դատավորներ, օդաչուներ, ճարտարագետներ․ նրանք ներկա էին բոլոր ոլորտներում՝ բացի հոգևորից։ 1978-ին տեղական խորհուրդների 1660 թեկնածուներից 333-ը կին էին։ 22-ը ընտրվեցին Խորհրդարանի անդամ, 2-ը՝ Սենատի։ Կառավարությունում կար մեկ կին նախարար, երեք փոխնախարար, մեկ մարզպետ, մեկ դեսպան և հինգ քաղաքապետ։         
            Շահի գահընկեցությունից հետո շատ կանայք, դատապարտելով նախորդ վարչակարգը, էլ ավելի շատ իրավունքներ պահանջեցին։ Նրանք բավական առաջադեմ էին՝ քաղաքական մասնակցության իրավունքներով կառավարման ավելի ժողովրդավարական ձև փնտրելու համար։ Հենց սկզբից, երբ իսլամիստները կանանց փորձեցին պարտադրել իրենց օրենքները, տեղի ունեցան զանգվածային ցույցեր. հարյուր հազարավոր կանայք լցվեցին Թեհրանի փողոցներ՝ բողոքելով նոր օրենքների դեմ: Երբ Խոմեյնին հայտարարեց գլխաշոր կրելու պարտադրանքի մասին, տեղի ունեցան ցույցեր, որի ժամանակ կանայք փողոցներում վանկարկում էին «Ազատությունը ո՛չ արևելյան է, ո՛չ արևմտյան․ այն համատարած է» և «Ո՛չ հետադիմությանը։ Բռնակալության ցանկացած դրսևորում դատապարտելի է»։ Բողոքի ալիքը շուտով տարածվեց՝ հանգեցնելով բողոքի կարևոր ցույցի Արդարադատության նախարարության առաջ, որի ժամանակ հրապարակվեց ութ կետանոց մանիֆեստ։ Ի թիվս այլ երևույթների, մանիֆեստը կոչ էր անում գենդերային հավասարություն հասարակական և մասնավոր կյանքի բոլոր բնագավառներում, ինչպես նաև հիմնարար ազատություններ՝ ինչպես տղամարդկանց, այնպես էլ կանանց համար: Այն նաև պահանջում էր «կանանց հագուստի վերաբերյալ որոշումը, որը պայմանավորված է ավանդույթներով և աշխարհագրական դիրքով, թողնել կանանց»։
            Իսլամիստ ծայրահեղականները դանակներով և մկրատներով հարձակվեցին կանանց վրա, ինչպես նաև թթուներ լցրին նրանց դեմքերին։ Սակայն նրանք չհանձնվեցին, և վարչակարգն էր, որ կարճ ժամանակով նահանջեց։ Ավելի ուշ, իհարկե, գլխաշորը պարտադրվեց նախ աշխատավայրերում, հետո՝ խանութներում, իսկ վերջում՝ հասարակական բոլոր վայրերում։ Իր նոր օրենքները կյանքի կոչելու համար վարչակարգը ստեղծեց հատուկ շարժական ջոկատներ, որոնք կոչվում էին «Աստծո արյուն» և հսկում էին Թեհրանի և այլ քաղաքների փողոցները՝ փնտրելով «բարոյական հանցագործության» մեջ մեղադրվող ցանկացած քաղաքացու: Պահապանները կարող էին ներխուժել առևտրի կենտրոններ, հասարակական տարբեր վայրեր, անգամ մտնել մարդկանց տներ՝ փնտրելու երաժշտություններ, հոլովակներ, ալկոհոլային խմիչքներ, սեռական խնջույքներ և չծածկված կամ ոչ պատշաճ ձևով ծածկված կանանց։        
            Գլխաշորի պարտադրանքը սոցիալական հավասարության փորձ էր, որ ոտնահարում էր անհատական կամ կրոնական ազատությունները, ոչ թե՝ հարգանք առ ավանդույթներն ու մշակույթը։ Բոլորի համար հավատքի մեկ մեկնաբանություն պարտադրելով՝ իսլամական վարչակարգը մարդկանց զրկեց Աստծուն սեփական ձևով երկրպագելու ազատությունից։ Գլխաշոր կրող շատ կանայք, ինչպես տատիկս, դա անում էին՝ ելնելով իրենց կրոնական հավատամքից, շատերը, որ հրաժարվում էին կրել այն, սակայն իրենց մուսուլման էին համարում, ինչպես մայրս, այժմ անհավատ էին հորջորջվում։ Գլխաշորն այլևս ներկայացնում էր ոչ թե կրոնը, այլ՝ պետությունը. ոչ միայն աթեիստները, քրիստոնյաները, հրեաները, բահաիները և այլ դավանանքի ժողովուրդներ զրկվեցին իրենց իրավունքներից, այլև մահմեդականները, որոնք գլխաշորն այժմ  ավելի շատ դիտում էին որպես քաղաքական խորհրդանիշ, քան որպես հավատքի կրոնական արտահայտում: Մյուս ազատությունները ևս հետզհետե սահմանափակվեցին. մամուլի ազատության վրա հարձակումը ուղեկցվեց գրքերի գրաքննությամբ (ներառյալ իրանական ամենահայտնի դասական և ժամանակակից իրանցի բանաստեղծների և արձակագիրների երկերը). պարի, երգչուհիների, երաժշտության շատ ժանրերի, ֆիլմերի և այլ ոլորտների արգելք, ինչպես նաև բռնաճնշումների դեմ բողոքող շատ մտավորականների և ակադեմիական անձանց նկատմամբ շարունակական հարձակումներ։   
            «Համլետի»՝ Իրանում ռուսերենով տարածված տարբերակում Օֆելյայի տեսարանների մեծ մասը կտրեցին, Լոուրենս Օլիվիեի «Օթելլո» ֆիլմի մեծ մասում Դեզդեմոնան ենթարկվեց գրաքննության, իսկ Օթելլոյի ինքնասպանության տեսարանը ևս ջնջվեց, քանի որ գրաքննիչները կարծեցին՝ ինքնասպանությունը կհուսալքի և կբարոյալքի մասսաներին։ Ըստ ամենայնի, մասսաները բավական տարօրինակ էին, որովհետև նրանք կարող էին շատ ավելի բարոյալքվել էկրանին պատկերված հերոսի մահը տեսնելուց, քան մտրակվելուց և քարկոծվելուց․․․ դպրոցներում աշակերտուհիներին նկատողություն էին անում բարձրաձայն ծիծաղելու, դպրոցի տարածքում վազելու, գունավոր կոշկակապեր կամ ընկերական ապարանջաններ կապելու համար։ «Փոփայ» մուլտֆիլմում Օլիվեր Օիլը կտրվեց գրեթե բոլոր տեսարաններից, քանի որ երկու հերոսների միջև հարաբերությունն ապօրինի էր։       
           

            Արդյունքում հասարակ իրանցիները (թե՛ կին, թե՛ տղամարդ) սկսեցին իրենց ամենասովորական, առօրյա գործերում զգալ պետության ներկայությունն ու միջամտությունը։ Պետությունը պարզապես չէր պատժում հանցագործներին, որոնք սպառնում էին բնակչության կյանքին և անվտանգությանը․ նրանք նրա համար էին, որ եղունգի լաք կամ շրթներկ կրելու, «Րիբոք» մարզակոշիկներ հագնելու պատճառով մտրակեին կամ ձերբակալեին մարդկանց, նրանք նրա համար էին, որ հրապարակավ հետևեին երիտասարդ աղջիկներին ու տղաներին։ Կարճ ասած՝ այն, ինչ ենթարկվում էր հարձակման կամ առգրավվում էր, իրանցիների անհատական և քաղաքացիական իրավունքն էր։            
            Սալման Ռուշդիի դեմ Այաթոլլահ Խոմեյնիի ֆեթվան չէ, որ եղել է Արևմուտքի և իսլամի միջև ջրբաժան, ինչպես շատերն են պնդում։ Դա արձագանք էր վտանգին, որը ելնում էր ամբողջատիրական մտածելակերպերի անհատական պատկերացման ծաղկումից. դրանք չեն հանդուրժում հեգնանքի, երկիմաստության և անհարգալից վերաբերմունքի որևէ կերպ։ Ինչպես նկատել է Կառլոս Ֆուենտեսը՝ այաթոլլան ֆեթվա է արձակել ոչ միայն գրողի դեմ, այլ նաև վեպի ժողովրդավարական ձևի, որը ձայների բազմազանություն է (երբեմն տարբեր, երբեմն՝ իրար հակասող) կրիտիկական փոխանակման մեջ, որտեղ որևէ ձայն չի ոչնչացնում կամ դուրս թողնում մյուսին։ Ի՞նչն է ավելի վտանգավոր կործանում, քան ձայների ժողովրդավարությունը։ Եվ այդ առումով տարիների ընթացքում ամերիկյան արտասովոր գրական ժառանգությունն ինձ հիշեցնում էր, թե իրական ժողովրդավարությունը որքանով է կախված նրանից, ինչ մենք անվանում ենք ժողովրդավարական երևակայություն։          
            Սակայն ըստ Իրանի Իսլամական Հանրապետության «բարոյականության պահապանների»՝ այնպիսի գրքերը, ինչպիսիք են «Լոլիտան» կամ «Տիկին Բովարին», զուրկ են բարոյականությունից․ նրանք սարսափելի օրինակներ են եղել ընթերցողների համար՝ վերջիններիս դրդելով անբարո արարքներ գործել։ Ինչպես բոլոր տոտալիտարները, նրանք նույնպես չէին կարող տարբերակել իրականությունն ու երևակայությունը, ուստի փորձեցին ճշմարտության սեփական տարբերակը պարտադրել ինչպես կյանքին, այնպես էլ՝ գեղարվեստական գրականությանը: Ուստի մենք չպետք է կարդանք «Լոլիտան», որպեսզի ավելին չիմանանք մանկապղծության մասին, Կալվինոյի «Ծառաբնակ բարոնը» ընթերցելուց հետո հանկարծ չորոշենք ապրել ծառերի վրա։ Մենք չենք կարդում, որպեսզի գեղարվեստական մեծ գործերը վերածենք մեր իրականության պարզեցված կրկնօրինակների, մենք կարդում ենք ընթերցանության մաքուր, զգայական և անաղարտ հաճույքի համար: Եվ այդպես վարվելու դեպքում մեր պարգևը այս աշխատանքներում թաքնված բազմաթիվ շերտերի հայտնաբերումն է, որոնք ոչ միայն արտացոլում են իրականությունը, այլ նաև բացահայտում են ճշմարտությունների սպեկտորը՝ այդպիսով ինքնաբերաբար դուրս գալով տոտալիտար մտածելակերպի դեմ:       
            Ընդհակառակը, Իրանում իշխող վերնախավը սեփական պատկերացումների հետքերը պարտադրեց մեր կյանքին, մեր իրականությանը: Իմ ուսանողները երբեք չէին կարող համտեսել կյանքի հասարակ հաճույքները։ Նրանցից մեկը՝ Յասին, թվարկեց «սև ցուցակում» հայտնված երևույթները, որոնք այդքան հասանելի են ուրիշներին․ օրինակ՝ արևի հպումը մաշկին, կամ քամու՝ մազերը շոյելը։ Ամեն օր տնից դուրս գալու պարզ գործողությունը մեզ համար դարձել էր նենգ ու մեղավոր կեղծիք, որովհետև մենք ստիպված էինք կրել պարտադիր գլխաշոր և վերածվել այն խորթ կերպարի, որը պետությունն էր կերտել մեզ համար:      
            Որպեսզի ազատվեինք այդ խորթ կերպարից (պարտադիր սուտ, որ սկսվեց մեր արտաքին տեսքից և ներթափանցեց կյանքի բոլոր ասպեկտները) մենք պետք է վերագտնեինք մեզ և փրկեինք մեր կորսված ինքնությունը։ Մեր ինքնությունը վերագտնելու համար մենք ստիպված էինք մեր իսկ միջոցներով պայքարել կեղեքիչի դեմ։ Եվ ստիպված էինք անել դա՝ հրաժարվելով օգտագործել այն նույն լեզուն, ինչ՝ մեր կեղեքիչները։       
            Իրանում դիմադրությունը նշանակեց ոչ բռնի առճակատում, ինչպես քաղաքական պահանջների, այնպես էլ հնազանդվելու մերժման միջոցով ՝ պնդելով անձի ամբողջականության սեփական զգացողությունը՝ պահանջելով հարգանք և ճանաչում, ով էլ որ մենք լինեինք, և հրաժարվելով դառնալ հորինվածք, որին էլ ռեժիմը ցանկանում էր մեզ վերափոխել:    
            Անխուսափելիորեն, նույն կանոնները, որ ձևավորվել էին քաղաքացիներին նեղացնելու համար, ժամանակի ընթացքում դարձան զենք, որով իրանցիները ցույց տվեցին իրենց անհամաձայնությունը։ Քանի որ հեղափոխությունը Թեհրանի և այլ քաղաքների փողոցները վերածել էր մշակութային պատերազմի գոտիների, որտեղ պետության գործակալները որոնում և պատժում էին քաղաքացիներին ոչ թե զենքի և նռնակի, այլ շատ ավելի մահացու զենքերի համար՝ մազի հյուսքի, գունավոր ժապավենի, արեւային ժամանակակից ակնոցի։ Վարչակարգը քաղաքականացրել էր ոչ միայն այլախոհ էլիտան, այլ նաև յուրաքանչյուր իրանցի անհատի: Մենք էներգիա էինք ստանում ոչ այնքան այն պատճառով, որ բնածին քաղաքականացված էինք, այլ ավելի շուտ՝ պահպանելու մեր անհատական ամբողջականության զգացումը որպես կին, գրող և ակադեմիական անձնավորություն․ մի խոսքով ՝ որպես սովորական քաղաքացի, որ ցանկանում էր ապրել իր կյանքով:       
            Այաթոլլահ Խոմեյնիի մահից մեկ տասնամյակ չանցած՝ լուսավոր հեղափոխականները՝ պատերազմի և հեղափոխության նախկին երիտասարդ վետերանները, սկսում էին ավելի շատ ազատություններ և քաղաքական իրավունքներ պահանջել: Այաթոլլայի մահը նրանց միայնակ էր թողել իրենց ցասման, չիրականացված երազանքների և լռեցված ցանկությունների հետ: Այսպիսով` նույն նախկին հեղափոխականները, որ 1979-ին մերժում էին ամեն տեսակի արդիականություն և ժողովրդավարություն, այժմ ստիպված էին ետ նայել և կասկածի տակ դնել իրենց գաղափարախոսությունը: Այս խնդիրն առավել հրատապ դարձավ այն բանից հետո, երբ նրանք հասկացան, թե որքան մեկուսացած են Իրանի բնակչության շրջանում և որքան արագ են կորցրել իրենց վստահությունն առ հեղափոխական իդեալները:    
            Այժմ Իրանի սոցիալական հասարակության փոփոխման ամենահզոր ուժերի հիմքում կանգնած են կանայք, ինչպես նաև իրանցի երիտասարդ սերունդը՝ հենց այն երեխաները, որոնք հույս ունեին ժամանակի ընթացքում վերականգնել իրենց ծնողների քաղաքական կորսված ոգևորությունը: Այս սերնդի ներկայացուցիչներն այնուամենայնիվ հրաժարվեցին կրել իրենց վրա դրված բռնատիրական կանոնները, ուստի իրանցի ուսանողները հայտնվեցին սոցիալական, մշակութային և քաղաքական ազատությունների համար մղվող պայքարի առաջին շարքում: Այս երիտասարդները քաջատեղյակ են, թե իրենց քաղաքական ազատությունները որքանով են շաղկապված անհատական իրավունքների և անձնական տարածքների պահպանմանը: Նրանք արհամարհել են «բարոյականության պահապաններին»՝ մտածելով հնարամիտ միջոցներ՝ դիմակայելու պարտադրված հագուստներին, ձեռքերը բռնելու, բարձրաձայն ծիծաղելու, արգելված ֆիլմեր դիտելու արգելքներին։ Դարասկզբին «բարոյականության պահապաններն» էին, որ նահանջեցին Թեհրանի փողոցներից։ Եվ ինչ-որ առումով հեգնական է, որ շատ իրանցիներ, այսինքն՝ նրանք, ովքեր ժամանակին դուրս էին եկել Գեթսբիի դեմ, սկսել են ընթերցել Հայնրիխ Բյոլ, Միլան Կունդերա, Ֆ․ Սքոթ Ֆիցջերալդ, ինչպես նաև Հաննա Արենդտ և Կարլ Փոփեր։    
            Ինքս ինձ հաճախ եմ հարցրել՝ ինչպես է, որ քաղաքական ու հասարակական վատ պայմաններում, պատերազմի ու հեղափոխության առկայությամբ, բանտերում ու համակենտրոնացման ճամբարներում զոհերի մեծ մասը դիմում է երևակայությանը․․․ հիշում եմ՝ մոտ տասնամյակ առաջ լսում էի բանտից նոր դուրս եկած նախկին մի ուսանողուհու։ Նա ինձ պատմեց, թե ինքն ու իր բանտակիցը՝ Ռազիե անվամբ մեկ այլ նախկին ուսանողուհի, ինչպես էին պահում իրենց ոգին՝ միմյանց պատմելով իրենց դասերի քննարկումներից, կարդացած գրքերից՝ Հենրի Ջեյմսից մինչև Ֆ․ Սքոթ Ֆիցջերալդ։ Ուսանողուհիս իր պատմության վերջում ինձ տեղեկացրեց, որ Ռազիեն իր նման բախտ չի ունեցել. նրան մահապատժի են ենթարկել ուսանողուհուս՝ բանտից ազատվելուց անմիջապես առաջ:  Այդ ժամանակվանից ի վեր ինձ շարունակ տանջում է միտքն այն վայրերի մասին, որտեղ թափառում են գեղարվեստական երկերի սիրելի հերոսները՝ գրադարաններից և դասասենյակներից մինչև մահապատժի մութ խցեր։ Մենք գիտենք, որ գեղարվեստականությունը մեզ չի փրկում բռնակալ վարչակարգերի խոշտանգումներից ու դաժանություններից, կամ կյանքի անհարմարություններից ու բիրտությունից: Ռազիեի սիրելի հեղինակը՝ Ջեյմսը, նրան չփրկեց մահից․ սակայն Ռազիեի ընտրության հարցում մի տեսակ հաղթություն կա այն էլ՝ այն դեպքում, երբ թվում է՝ նրանից խլել են բոլոր ընտրությունները։ Ինչպես իրենից առաջ շատերը, Ռազիեն պահպանեց իր իրավունքը՝ ընտրելով անխիղճ և անարժան մահը։ Նա հրաժարվեց ընդունել դահիճների կողմից իրեն պարտադրված անմարդկայնությունն ու դեգրադացիան՝ հիշելով և վերապրելով իր կյանքի ամեն ուրախալի պահ: Մահին դեմ առ դեմ՝ նա փառաբանում էր այն, ինչը կյանքին տալիս էր արժանապատվություն և իմաստ, ինչն ամենից շատ կանչում էր իր գեղեցկության, հիշողության, ներդաշնակության և ինքնատիպության զգացումները, այն է՝ երևակայության մեծ աշխատանքը։ Նրա սեփական շարժական աշխարհը։            
            Կարող եք զգալ, որ այդպիսի գործերը յուրահատուկ ուշադրության են արժանանում իր հիմնական ազատություններից զրկված երկրում, բայց այստեղ՝ ազատ և ժողովրդավարական երկրում, առանձնապես նշանակություն չեն ունենում: Գուցե հարցնեք՝ Ֆիցջերալդը, Տվենը և Ֆլաների Օ'Քոննորը որքանով են առնչվում մեր կյանքին՝ Արևմտյան աշխարհում։       
            Ես ուղղակի կպատասխանեի «Հեքլբերի Ֆիննի» հատվածներից մեկով, որտեղ Հաքը մտածում է՝ պե՞տք է արդյոք հրաժարվի Ջիմից։ Հաքը գիտի, եթե նա գնա կիրակնօրյա դպրոց, «այնտեղ կիմանան, որ մարդիկ, որոնք իրենց պահում են ինձ նման»՝ ազատ արձակված ստրուկի պես, «հավերժական կրակների են արժանանում»։ Սակայն նրա սիրտը ընդվզում է այդ «բարոյական» իշխանությունների սպառնալիքների դեմ: Նա մտքում տեսնում է Ջիմին «գիշեր թե ցերեկ, երբեմն լուսնի լույսին, երբեմն փոթորկին մենք լողում ենք, խոսում, երգում ու ծիծաղում»։ Եվ երբ նա հիշում է Ջիմի ընկերասիրությունն ու ջերմությունը և նրան պատկերացնում ոչ թե որպես ստրուկ, այլ որպես մարդ արարած, որոշում է․ «Շատ լավ, ուրեմն ես դժոխք կգնամ»։  
            Ամերիկյան գրականության մեջ Հաքն ունի իր ճանապարհը շատ կիսողներ՝ Հենրի Ջեյմսի նուրբ ու հմայիչ կանայք, Զորա Նիլ Հըրսթընի և Թոնի Մորիսոնի գրավիչ ու անհանգիստ կանայք, Ֆիցջերալդի Գեթսբիի նման երազողները․ նրանք բոլորը որոշում են հրաժարվել դրախտից՝ վտանգելով իրենց, որպեսզի հետևեն իրենց սրտի և խղճի թելադրանքին։ Նրանցից յուրաքանչյուրը համատեղում է քաջության ու խոցելիության խառնուրդը, որը հակասում է ճշգրիտ պատասխաններին, պաճուճապատ բանաձևերին ու պարզունակ լուծումներին։ Մեզանից քանի՞սն այսօր կհրաժարվեն կիրակնօրյա դպրոցի դրախտից այն դժոխքի համար, որն ի վերջո Հաքը ընտրում է իր համար:         
            Ինչպես մեզ հիշեցնում է Սոլ Բելլոուն «Դեկանի դեկտեմբերը» գրքում՝ իր պոեզիան և ոգին կորցրած մշակույթը մահամերձ մշակույթ է։ Եվ մահը միշտ չէ, որ գալիս է հեռավոր երկրներում իշխող բռնակալների տեսքով․ այն ապրում է մեր մեջ՝ տարբեր կերպարանքներով, ոչ թե որպես թշնամի, այլ՝ ընկեր։ Ձայնի խայթոցները շփոթել խոր մտքի հետ, քաղաքականությունը՝ էթիկայի, ռեալիթի շոուները՝ ստեղծագործական ժամանցի, մոռանալ երազանքների արժեքը, կորցնել Դարֆուրում, Աֆղանստանում կամ Իրաքում դաժան մահ պատկերացնելու կարողությունը, սպանությանը նայել որպես անցնող լուր․ արդյո՞ք դրանք ցույց չեն տալիս, որ այժմ, առավել քան երբևէ, մեզ պետք են քաջություն և ամբողջականություն, հավատք, տեսլական և երազանքներ, որոնք այս գրքերը փոխանցել են մեզ: Արդյոք ժամանակը չէ՞՝ Բելլոուի հերոսի հետ անհանգստանալու այն մասին, թե ինչ կլինի, եթե մեր երկիրը կորցնի իր պոեզիան և ոգին:    
            Եվ մենք պետք է գրենք այս մասին։ Մենք պետք է պատմենք, թե ինչ է պատահում մեզ և ուրիշների հետ, երբ փորձում ենք փրկվել հուսահատությունից, ինքներս մեզ հիշեցնել, որ ոչ մի բռնակալ էլ չի կարող բռնագրավել այն, ինչ մենք առավելագույնն ենք գնահատում: Ֆանատիկները կարող են ունենալ տարբեր դրսևորումներ, նրանք կարող են աղաղակել, սպանել, խեղել առաջադիմության կամ Աստծո անունով։ Սակայն նրանք չեն կարող մեզնից խլել մեր գաղափարները։ Նրանք չեն կարող հափշտակել մեր տարրական մարդկայնությունը։ 
            Կալվինոն մի առիթով ասել է․ «Մենք կարող ենք ազատագրել մեզ, եթե ազատագրենք ուրիշներին, քանի որ դա ազատության հիմնարար տարրն է։ Պետք է լինի նպատակների հանդեպ հավատարմություն, սրտի մաքրություն և հիմնավոր արժեքներ՝ փրկելու հաղթանակը»։ Իսկ հետո նա ավելացրել է մի պարզ նախադասություն, որը, իմ կարծիքով, ամփոփում է ամեն ինչ․
«Պետք է նաև լինի գեղեցիկը»։     
             Հենց այնպիսի հասկացությունների՝ գեղեցկության վրա կենտրոնանալու ամբողջովին մարդկային հաստատակամության, գաղափարներով հրճվելու, մեր էության, վախերի, ցանկությունների մասին մանրամասն պատմելու մեջ է երևակայությունը ծաղկում։    
            Շատ հաճախ մեզ թվում է, թե մենք գործնական արարածներ ենք, ըստ էության՝ քաղաքական կենդանիներ: Բայց մեր մեջ կա շատ ավելի մեծ ազդակ. տենչ այն բանի, որը ես, անթաքույց կկոչեմ համընդհանուր։ Եվ հենց այս մրցավազքում է, որ մենք մոտենում ենք այն ամենին, ինչ իսկապես կապում է մեզ մշակույթին, պատմություններին, լեզվին։ Քանզի ամենամարդկայինը մենք այստեղ ենք՝ այնտեղ, որը ես կոչում եմ Երևակայության Հանրապետություն։

Թարգմանությունը անգլերենից՝ Արեգ Բագրատյանի