Ալեն Տուրեն. Կա՞ն արդյոք բնական արժեքներ  

Ելույթը թարգմանվել է Revue de MAUSS[1] ամսագրից ( 2002/1 (no.19), էջ 65-72):

Ալեն Տուրեն (ծնվել է 1925 թվին), ֆրանսիացի սոցիոլոգ, ում հիմնական հետաքրքրությունները կապված են 1960-1970-ականների հասարակական շարժումների հետ (հակառազմական, աշխատողների, երիտասարդների, կանանց, տարածաշրջանային, «երրորդ աշխարհի երկրներ» և այլն), որպես սոցիալական գործողությունների նոր հավաքական «սուբյեկտներ»: Հետարդյունաբերական հասարակության տեսաբան, Ամերիկյան արվեստների և գիտությունների ակադեմիայի, Լեհաստանի գիտությունների ակադեմիայի պատվավոր անդամ,  Ֆրանսիայում և արտերկրում գործող մի շարք համալսարանների պատվավոր դոկտոր:

Առաջին հայացքից անհնար է թվում զուգորդել այս երկու բառերը: Խոսել բնության մասին կարելի է միայն կիրառելով պոզիտիվ լեզու, որն արժեքների արտահայտման տեղ չի թողնում: Կարելի է խոսել ֆունկցիայի, համակարգի, հավասարակշռության կամ անհավասարակշռության մասին, էվոլյուցիայի մասին, բայց խոսել արժեքների, այսինքն այնպիսի կողմնորոշումների մասին, որոնք պահանջում են սկզբունքներ, որոնք իրենց հերթին վստահաբար գերազանցում են ցանկացած հիշատակում ամբողջական բնական գործունեության վերաբերյալ, կարծում եմ ավելորդ է: Ճիշտ է, այդ երկու բառերն իրականում շատ երկար ժամանակ զուգորդվում էին, նույնիսկ այսօր, երբ մենք խոսում ենք բնական իրավունքի մասին: Բայց այստեղ «բնական» բառը օգտագործվում է առանձնահատուկ իմաստով՝ հակառակ այն իմաստին, որը մենք դրան հաճախ հաղորդում ենք: Ինչպես գիտակցության փիլիսոփաների, այնպես էլ միջնադարի քրիստոնյա փիլիսոփաների համար, բնական իրավունքներն իրենց բնույթով պարտադրող իրավունքներ են՝ ցանկացած սոցիալական լուծումից անդին: Այս արտահայտության ազդեցությունն այնքան մեծ է, որ միանգամից արժանի է ամենաուշադիր մոտեցման: Մեզ ասում են, որ կան իրավունքներ, որոնք դուրս են մնացած բոլոր իրավունքների շրջանակից. բնականաբար կա իրավունք, որը դուրս է ցանկացած պոզիտիվ իրավունքի[2] շրջանակներից: Գոյություն ունեն բարոյական գիտակցման պահանջներ, որոնք դուրս են իրավական համակարգի ներքո հասարակության կողմից հաստատված ու ձևավորված բոլոր կանոնների, նորմերի, պարտականությունների շրջանակներից: Երբեմն ֆրանսիացուն կամ ամերիկացուն դժվար է հասկանալ այդ մոտեցումը, որովհետև այն ավելի բնորոշ է անգլո- հոլանդական, քան իրավունքի սահմանման ֆրանս- ամերիկյան մոդելին: Ե՛վ հոլանդացիները, և՛ անգլիացիները շեշտը դնում էին պետական սահմանների վրա, ու Լոկը ներկայացրեց այդ կոնցեպցիայի ամենաբարդ ձևը, աշխատանքի համար տրամադրելով իրավունքներ, որոնք հասարակական լուծման առարկա չեն, քանի որ աշխատանքը որպես գործունեության տեսակ անհատի ստեղծագործությունն է: Հակառակը, ամերիկացիների ու ֆրանսիացիների մոտ, ու հատկապես վերջիններիս մոտ, կար մի կոնցեպցիա, որը նվազագույնի էր հասցնում, իսկ երբեմն էլ վերացնում տարածությունը օրենքի ու իրավունքների միջև՝ առաջնային տեղ տալով օրենքին, ինքնավար ազգին, Հանրապետությանը: Երկար ժամանակ գերակայում էր արժեքների «սոցիալական» կոնցեպցիա կոչվածը. կարևոր էր լինել լավ քաղաքացի, երկրորդ հերթին՝ լավ աշխատող ու լավ հայր: Պատահական չէ, որ օգտագործում եմ այս տերմինները արական սեռով, որովհետև կանայք քվեարկելու իրավունք չունեին, իսկ ընտանեկան իշխանությունը նույնականացվում էր հայրականի հետ: Կարելի է նույնիսկ ասել, որ կանանց աշխատանքը հիմնականում կապված է մասնավոր սեկտորի հետ, ու դրա համար էլ օրենքի միջամտությունը տղամարդկանց ավելի շատ է վերաբերում, քան կանանց: Մասնավոր ու հանրային կյանքի բաժանումը, հատկապես ֆրանսիական հասարակությունում առաջնային նշանակություն ունեցող սկզբունք է: Ֆրանսիական հասարակությունը էր ու առ այսօր մեծամասամբ մնում է  առաջին հերթին քաղաքական հասարակություն: Ոչ ոք դա Կարլ Մարքսից լավ չէր հասկանում, ով ուսումնասիրում էր ֆրանսիական քաղաքական ճգնաժամերը, հատկապես 1848 թվականին. նա նկատեց, որ այդքան լավ արդի քաղաքականություն հորինած ֆրանսիացիներն ի վիճակի չէին հասկանալ արդի տնտեսության ու հասարակության խնդիրները: Դրա փոխարեն ամերիկյան հասարակությունը ձգտում էր մոտեցնել հասարակական ու մասնավոր կյանքը, շատ թե քիչ զուգորդելով կրոնական արժեքները կրթության կոնցեպցիաների ու ղեկավարման սկզբունքների հետ: Բրիտանական աշխարհը իր հզորության գագաթնակետին ավելի շատ էր կապված հասարակական ու անհատական կյանքի բաժանմանը, բայց այստեղ առաջին պլան են մղվում ոչ թե քաղաքական, այլ՝ տնտեսական սկզբունքները:

Նույնիսկ եթե նման պատկերացումը արհեստական է, կարելի է ասել, որ վերջին ժամանակներում ինդուստրիալ հասարակությունում, ինդուստրիալ ամենազարգացած երկրներում, Ֆրանիսայի ակնհայտ բացառությամբ, հասարակական կյանքի ուղղություններում գերակայում էին մասնավոր կյանքի ուղղությունները, մինչդեռ մոդեռն մի շարք երկրներում հասարակական խնդիրները գերակայում էին մասնավորի նկատմամբ, քանի որ գրեթե բոլոր դեպքերում այդ մոդեռնիզացիան հասնում է իր նպատակին շնորհիվ պետության ակտիվ գործողությունների, որը հարկ եղած ձևով առաջ է քաշում այնպիսի քաղաքական արժեքներ, ինչպես անկախությունը, իշխանությունը կամ տարածքային ինտեգրացիան:
Բայց ի՞նչ է ենթադրվում «մասնավոր կողմնորոշումներ» ասելով: Ըստ էության,   իհարկե, վազք փողի հետևից՝ լրացված կամ հատվող հաճույքի հետևից վազքով/ին:  

Ոչ մի վատ բան չկա կապիտալիստական հասարակությանը (այլ ոչ թե կապիտալիստական տնտեսությունը) կոչել հասարակություն, որի օրենքները ու նորմերը նպաստում են փողին ու հաճույքին ուղղված անհատական ու կոլեկտիվ ձգտմանը: Այս մեկնման կետը, որին կարող ենք կարծել, թե դեռ շատ մոտ ենք, զրկում է արժեք հասկացությունն իր ողջ օգտակարությունից, և որպես հետևանք, գրեթե ամբողջությամբ բաժանում է այստեղ զուգորդված երկու բառ՝ արժեքներ ու բնականություն: Հենց դրա համար էլ անհատական վարքում գերակշռում է շահը, իսկ արժեքները ապաստան են գտնում կոլեկտիվ կյանքում կամ քաղաքական կյանքում, ինչպես նոր զարգացած երկրներում՝ Գերմանիա, Ճապոնիա և այլն, կամ էլ ոչ քաղաքական ոլորտում, որն ամենից հաճախ իր մեջ համադրում է հարգանքն առ կրոնական ավանդույթներ ու ինստիտուտներ ուսուցման ձևի կառուցման հետ միասին: Բաժանումն այնքան մեծ է, որ շատ երկրների կյանքում գերակայում է այդ երկու հակադիր ուղղությունների միջև պայքարը՝ մի կողմից տնտեսական նպատակների, մյուս կողմից՝ պետության, ազգի, պատմության և նույնիսկ Մշակույթի հաղթանակը, վերջինս այն իմաստով, որ օգտագործվել է պատմական մտքի որոշարկման համար, որն այսօր ավելի հեշտ կլիներ կոչել մշակութայինին վերաբերող, գերակա իրավունքների հաստատումը:  

20-րդ դարը կարծեք արմատականորեն մեզ համոզեց այդ քաղաքական, կրոնական կամ համայնական կողմնորոշումների վտանգավորության մեջ: Չնայած դարի առաջին կեսին, նացիզմի անկումից հետո, իսկ հետո՝ կոմունիզմի և արդեն իսլամիստական ռեժիմների ակներև նահանջման ֆոնին, նրանք առաջին պլանում էին՝ բնության կարգը, այսինքն հաշվարկը, տոկոսները, շուկան ու պետական ծրագրերը, թվում է, հաղթանակում են ամենուր: Կարծեք տնտեսությունը մեկընդմիշտ հաղթություն է տարել զուտ քաղաքական կամ մշակութային խնդիրների նկատմամբ: Այստեղ կարելի է խոսել արդիականության պիոներների, հոլանդացիների ու անգլիացիների հաղթանակի մասին, նույնիսկ եթե այսօր հենց ամերիկյան կայսրությունն է ամենից շատ ոգեշնչված այդ կոցեպցիաներով: Այսպես կոչված զարգացած աշխարհի շատ քիչ մարդիկ ու երկրներ են շարունակում նախընտրել սոցիալական, քաղաքական կամ կրոնական կոնցեպցիաները: Նույնիսկ Ֆրանսիայի վերջին կեսդարյա պատմությունը տնտեսական ոգու դանդաղ, բարդ և գլոբալ ծրագրերի նկատմամաբ տնտեսական բացության հաղթանակի պատմություն է, այսինքն տնտեսական, սոցիալական ու ազգային ծրագրերի՝ մշակված պատերազմից հետո աշխարհի գրեթե բոլոր երկրներում: Քսան տարվա ընթացքում այդ գլոբալ ծրագրերը՝ լինեն դրանք կոմունիստական կամ սոցիալ- դեմոկրատական, հետգաղութային թե ազգային- ժողովրդական՝ վերացան կամ գոնե հայտնվեցին ազգային, ռեգիոնալ ու գլոբալ տնտեսական կյանքից կախված վիճակում: Խոսելով գլոբալիզացիայի մասին՝ մենք առաջին հերթին նկատի ունենք կենտրոնական կառավարում, ցանցեր չունեցող համակարգեր, որոնք բոլոր մասնակիցներից պահանջում են հնարավորինս ռացիոնալ վարք, բայց միաժամանակ հնարավորինս պակաս կանխատեսելի ապագայի հստակ տեսլական: Էվոլյուցիան, որը հենց նոր մատնանշվեց մի քանի բառով, համարվում է այնքան «բնական», որ պետության և կրոնի կամ համոզմունքների միության կոչն այն վտանգն է, որի նկատմամբ մենք պետք է հատուկ զգուշավորություն ցուցաբերենք: 20-րդ դարից դուրս ենք եկել այն փորձով ու համոզմունքով, որ քաղաքական  հանցագործություններն ավելի լուրջ են, քան տնտեսականները, որ տոտալիտարիզմը կապիտալիզմից վտանգավոր է, մի խոսքով, այդ դարը ցույց տվեց, որ տոտալիտարիզմը գերագույն չարիք է, ու որ դրա դատապարտումը պետք է տարածվի նաև կոմունիզմի բոլոր ձևերի վրա, որոնք կենդանացրին տոտալիտարիզմի վերջին փորձերը, ինչպես Միլոշեվիչի ձեռքում, այնպես էլ հուտուի[3] ղեկավարների կամ այն խմբերի, որոնք զավթել էին իշխանությունը հանուն իսլամի:

Իրոք, եվրոպական մոդելի կառուցումը հանգեցրեց ազգային պետության վերադարձի ինչ- ինչ փորձերի: Բայց ընդհանուր առմամբ, նույնիսկ երբ այդ փորձերը, ինչպես Հայդերը[4] Ավստրիայում, ունակ չէին փոխել եվրոպական երկրների կողմնորոշումը: Ու այստեղ նորից միակ բացառությունը Ֆրանսիան է, որովհետև ոչ մի այլ երկրում այդ մասշտաբի շարժում չեղավ, ինչպես Ազգային ճակատում, որի նշանակությունն ավելի ուժեղացավ ինքնին քաղաքական համակարգի ներսում ազգային քաղաքական միտումների ձևավորման հաշվին՝ ինչպես աջակողմյան թևից, այնպես էլ՝ ձախակողմյան: Այդպես, ինչպես աջից, այնպես էլ ձախից, «երրորդ մարդը», այսինքն մարդ, ում անունը, ինչպես սպասվում է կհամախմբի ամենից շատ ընտրողների նախագահի երկու իրական թեկնածուից հետո, կոչ է անում, որպեսզի և՛ մեկը, և՛ մյուսը սիրով անվանեն Հանրապետություն, ինչը, իրապես առաջնահերթություն է կոլեկտիվ ու նույնիսկ ընդհանուր շահերի համար՝ առանձին անհատների ու փոփոխություն բերող ուժերի նկատմամբ: Կարելի է ավելացնել, շատ մեծ ռիսկի չգնալով, որ Ֆրանսիան 2002 թվականի ընտրություններից հետո, ու նույնիսկ եթե «հանրապետականները» արձանագրեն լավ արդյունքներ, հնարավոր է շարունակի ինտեգրվել, չնայած իր դանդաղկոտությանը ու անվճռականությանը, եվրոպական ամբողջություն, որտեղ ակներևաբար գերակայում է լիբերալ ոգին, նույնիսկ եթե Եվրոպան իրապես մինչև հիմա պահպանել է Ժակ Դելորի[5] անվանած եվրոպական սոցիալական մոդելի էությունը: Այս էքսպրես- վերլուծությունը երկար ժամանակ առարկման թեմա էր, բայց որոշակի պահից սկսած այն դադարեց լինել այդպիսին,  նույնիսկ դարձավ քաղաքական աշխարհի Վուլգաթա[6] ու կարող է արդարացիորեն ամփոփվել այն պնդմամբ, որ տնտեսական վարքի աճող ինքնավարությունն ամբողջությամբ նպաստում է քաղաքական ազատություններին ու մշակութային հանդուրժողականությանը: Սովետական կայսրության անկումից հետո լայն տարածում գտած բազմաթիվ գրքերի ու ելույթների հաջողությունը կարելի է բացատրել սոցիալական մոդելի ունիվերսալ հաղթանակի գրեթե ակներևությամբ՝ իր մեջ ամփոփող շուկայական տնտեսությամբ, ներկայացուցչական ժողովրդավարությամբ ու մշակութային հանդուրժողականությամբ:

Քանի որ ընթերցողն արդեն սպասում է, որ հեղինակը կհեռանա այդ գերակայող տեսլականից ու նույնիսկ հանդես կգա դրա դեմ, անհրաժեշտ է ընդգծել այդ հաղթանակի՝ լիբերալիզմի շատ մեծ կարևորությունը, ինչը չի կարելի ներկայացնել ծաղրանկարով՝ խոսելով միայն տնտեսական շահով կառավարվող այս աշխարհի դաժանության, անհավասարության ու անարդարության մասին: Հենց իրենք՝ ֆրանսիացիները, ստիպված են վերանայել իրենց բավական բացասական դատողությունները 19-րդ դարի քաղաքական պատմության վերաբերյալ. հուլիոսյան միապետության մեջ, ինչպես և Երկրորդ կայսրությունում նրանք բացահայտեցին ավելի շատ դրական կողմեր, քան կախկինում կարծում էին, որ դրանք կան: Ամեն դեպքում, ինչպիսի քննադատության էլ որ արժանանամ, ինձ անհնար է թվում կասկածի տակ դնել տնտեսական կյանքի այդ ընդարձակ ինքնավարությունը, որը չի բացառում օրենքի ու պետական իշխանության միջամտումը, բայց հաստատում է տնտեսական չափանիշների գերակայությունը տնտեսական աշխարհի կառավարման գործում: Ահա թե ինչումն է, ըստ իս, կայանում ժամանակակից տնտեսության սկզբի ու ներկայիս իրավիճակի տարբերությունը, որը մենք պետք է ընդունենք: Երկար ժամանակ ականատես էինք, որ տնտեսական նպատակները քաղաքական ծրագրերի մի մասն են, որոնք նաև շատ բազմազան են:

Այսօր մենք պետք է խուսափենք ոչ միայն հեղափոխական հայացքներից, որոնք տնտեսությունը փոխանցում են քաղաքական էլիտային, այլև տնտեսության կառավարման ավելի փափուկ մոդելներից, հատկապես երբ դրանք պահանջում են չափազանց շատ ռեսուրսներ «պետական սեկտորի» պաշտպանության համար: Օրինակ, մեր դարասկզբում քաղաքական կյանքը մի շարք երկրներում գերակայում է շատ կոնկրետ խնդրով՝ կենսաթոշակների: Ֆրանսիայում բազմաթիվ քաղծառայողներ ու նման պաշտոն ունեցողներ մինչև հիմա կարծում են, որ նրանք ստանում են կենսաթոշակ բաշխիչ համակարգի միջոցով ու դրա համար էլ հանդես են գալիս ընդդեմ կուտակային համակարգի, մինչդեռ իրականում իրենց թոշակները պետական սեկտորի աշխատողների թոշակները վճարելու համար բնակչության կատարած ընդհանուր բյուջետային մասսայական փոխանցումների արդյունք են:

Այս ամենը շատ լավ հայտնի է, բայց կա ընդհանուր բարեկեցության պետություն (Welfare State) ասվածը, ու մենք շատ լավ հասկանում ենք, որ մեր երկները, շատ հեռու համաշխարհային կաիպտալիզմում գերակայող դիրք ունենալոց, իրենց վրա են վերցնում ռեսուրսների մեծ մասը, որոշ դեպքերում՝ կեսը, այդ թվում Ֆրանսիայում, պետության կառավարման ժամանակ՝ ի թիվս հասարակական կյանքի կարևորագույն ոլորտների: Նման արձագանքը բավարարող կլիներ ու այդպես էր բավական երկար ժամանակ, եթե ընդհանուր բարեկեցության պետությունն իսկապես հասներ սոցիալական հավասարության արդյունքին: Սակայն ստացված արդյունքները լրիվ այլ են: Ո՛չ անվճար միջնակարգ ու համալսարանական կրթությունը, ո՛չ էլ նույնիսկ բժշկական օգնության մատչելիությունն ու հասանելիությունը պետական հիվանդանոցներում չի նվազեցնում սոցիալական անհավասարությունը: Սա ոչ մի դեպքում չի նշանակում, որ այս բանաձևերը կարող են փոխարինվել ուրիշներով, այլ պարզապես իրավունքների հավասարությունը նշանակալի չափով համադրելի է հասանելիության անհավասարության հետ, ինչը հատկապես նկատելի է կրթության ոլորտում, ուր սոցիալական բարձր շերտին պատկանող սովորողներն ավելի տեղեկացված են ու ավելի մոտիվացված երկրարատև ուսուցման համար: Հակառակը, Ֆրանսիայում ընդունվեցին երկու միջոցներ, որոնք գնում են ավելի դրական ուղղությամբ: Առաջինը՝ օրենք, որն ապահովում է  հասանելի առողջապահություն բոլորի համար: Հիվանդանոցի դռները բացվեցին բնակչության մի ամբողջ խմբի համար, ում դժվար է նույնականացնել և ով վատ գիտի, թե ինչպես կողմնորոշվել: Երկրորդ՝ ձեռնարկվեցին կարևոր միջոցներ կախյալ տարեց խմբերի համար, որպեսզի նրանց մեծ մասը կարողանա ապրել տանը: Այս դեպքերը կարելի է   դիտարկել որպես ավելի լայն կողմնորոշման կարևոր օրինակներ: Մենք սպասում ենք, որ մեր հասարակությունները առաջանհերթ ուշադրություն կդարձնեն ծայրահեղ աղքատության դեմ պայքարին, այլ ոչ թե կկենտրոնանան միջին խավի մի քանի հարաբերական արտոնությունների պահպանման վրա: Մեր գլխավոր խնդիրն է բոլորի համար ընդլայնել ինքնուրույն գործունեությամբ զբաղվելու հնարավորությունները, հատկապես ամենաթույլերի, ու շուտով կտեսնենք, որ նման հնարավորություն գոյություն ունի, միայն եթե ընդունվեն բոլորի մշակութային իրավունքները: Երբ խոսում ենք «հատուկից» «ընդհանուրին» անցման մասին, հետ մնացածից՝ զարգացմանը, անիրազեկությունից՝ կրթությանը, փոքարամասնության կատեգորիային անշահավետ վիճակում ենք դնում, ինչը բարդացնում է  հասարակությունում իրենց տեղը գտնելու խնդիրը, որը պետք է ճանաչի ավելի բարձր մշակութային բազմազանություն, ինչը ոչ մի կերպ չի հակասում «գլոբալիզացվող» տնտեսության մասնակցությանը:

Այս պահն այնքան կարևոր է, որ արժե կարճ մեկնաբանել: Որքան կոմունիտարիզմը ու տարբերակությունը հղի են ամենամեծ վտանգներով, այնքան պետք է ճանաչել իրարից չտարբերվող յուրաքանչյուրի իրավունքը, հնարավորություն ունենալ համատեղել տնտեսական աշխարհում մասնակցությունը պաշտպանության կամ իր մշակութային անհատականության ամրապնդման հետ, ինչը չի հանգեցնում փոխանցելի վարքուբարքին, այլ ենթադրում է ավելի բարձր նորամուծության կամ վերաիմաստավորման մակարդակ: Գուցե սոցիոլոգի գլխավոր խնդիրն է այսօր ու վաղը ցույց տալ, թե ինչպես են մասնակցության այդ համադրությունները ու ինքնությունները հարուստ նախաձեռնողականությամբ ու ստեղծարարությամբ: Փաստացի մենք բոլորս ձգտում ենք կապակցել բոլորի համար գլոբալիզացվող տնտեսության բացությունը, այսինքն որպեսզի բոլորի համար լինի աշխատանք ու եկամուտ ստանալու հնարավորություն՝ մշակութային ուղիների ու նախագծերի բազմազանության խրախուսման ու հարգանքի հետ միասին:

Սա անմիջականորեն բերում է ավելի հայտնի թեմայի: Որքան էլ հեշտ է հասկանալ, թե ինչու և ինչպես լիբերալ տնտեսական քաղաքականությունը ուղղված չէր կառավարվող տնտեսության լիկվիդացիային, բարդ ու նույնիսկ անհնար է հասկանալ, թե ինչպես տասնամյակների ընթացքում գաղափարախոսները կարողացան պնդել ի սկզբանե սուտ պատկերացումն առ այն, որ տնտեսական զարգացումը կախված է նախևառաջ, կամ նույնիսկ բացառապես միջազգային տնտեսական փոխանակությունից: Այդ կերպարը, որը սնում էր ամենաշատ կրկնված դիսկուրսները գլոբալիզացիայի մասին, միշտ հակասում էր տնտեսագիտության մասին գիտելիքների շուրջ ամենակայուն ու նույնիսկ պարզունակ  հաստատումներին: Ամենահարգալից Նոբելյան մրցանակակրից մինչև առաջին կուրսի ուսանող տարվող այն միտքը, որ այսօր զարգացման կարևորագույն գործոնը կրթությունն է, բոլորի կողմից է ընդունվում, և տնտեսագետների մեծ մասը ընդարձակում են այդ տեսակետը՝ պնդելով, որ աճի կարևորագույն գործոններն են լավ կազմակերպումը կամ որոշում կայացնելու լրիվ այլ քաղաքական միավորները: Մի խոսքով որքան զարգացած է տնտեսությունը, այնքան ավելի կարևոր են տնտեսական աճի ոչ տնտեսական գործոնները: Օրինակ, երկար ժամանակ նշվում էր կազմակերպության դերն ու կառավարումը կազմակերպության հաջողության գործում: Այսօր մենք խոսում ենք ավելի լայն իմաստով կառավարման մասին, իշխանական հարաբերությունների ու գիտելիքների մեր գործողությունների հետևանքների կանխատեսման մասին: Տնտեսական ոլորտը ավելի ու ավելի է լցվում ոչ տնտեսական գործոններով, որոնք առանցքային դեր են խաղում մրցունակության ապահովման համար:

Դիտարկման այս երկու կարգը բավական է ցույց տալու, որ հակալիբերալիզմի հին ու նոր ձևերի լիկվիդացիան ոչ մի դեպքում չպետք է հանգեցնի լիբերալիզմին, որը քաղաքական դաշտը տանում է կապիտալի, նյութական բարիքների ու նույնիսկ մարդկանց ազատ տեղաշարժման ճանապարհին առաջացող խոչընդոտների վերացմանը:

Մասնավորապես կարելի է ենթադրել, որ 21-րդ դարի առաջին կեսին կրթության թեմային նույնքան մեծ նշանակություն կտրվի, որքան 20-րդ դարի երկրորդ կեսին տրվում էր սոցիալական ապահովվությանը:

Մեծ փոփոխություններ, մասսայական ու ցանկալի տեղափոխություններ գրանցող տնտեսությունում, որովհետև դրանցում ներառվում է նոր բնակչությունը գլոբալ տնտեսությունում, մեզ համար ամենակարևորը կրթության մակարդակի մասսայական աճն է, քանի որ հենց պակաս կրթություն ստացած մարդիկ կունենան ամենաքիչ ընտրության հնարավորությունը, հետևապես, ամենաբարձր չափով նրանք ենթարկված են գործազուրկ մնալու վտանգին: Սակայն դժվար չէ նկատել, որ նման հայտարարության կոնկրետ հետևանքները, ինչն ինքնին անվիճելի է, անհրաժեշտ են դարձնում բարեփոխումների անցկացումը, կամ, ավելի ճիշտ, հանգեցնում կրթական համակարգի արդի գործոնների ցնցմանը:

Հիմա մենք պետք է ավելի հեռուն գնանք ու վեր հանենք հասարակության՝ տնտեսական կառավարման ավելի ֆունդամենտալ սահմանները: Հենց նոր նշվեց, որ լավ տնտեսական կառավարումը ենթադրում է բազմաթիվ սոցիալական ու քաղաքական գործոնների հաշվի առնում: Էլ ավելի կարևոր է խոստովանել, որ հասարակական կյանքի կարևորագույն ոլորտների գործառնումը պետք է ենթարկվի արժեքներ կոչվածին, ու ընդգծել, որ դրանք հիմնված են այլ տրամաբանության վրա, քան սոցիալ- տնտեսական կառավարման:

Չնայած նրան, որ մամուլն ու զանգվածային լրատվության միջոցները ընդհանուր առմամբ մշտապես խոսում են համաշխարհային տնտեսության մասին, ֆոնդային շուկաներում կորպորացիաների ու արժեքների կենտրոնացման մասին, մենք տեսնում ենք մեր հասարակությունում զարգացող լրիվ հակառակ միտում: Բաց տնտեսության ամենամեծ արժանիքը, ինչպես արդեն մի քանի անգամ նշել եմ, այն է, որ դա ազատվում է տնտեսական շահերի, սոցիալական նորմերի ու բարոյական արժեքների միախառնումից:

Բախվելով գլոբալիզացիայի ու տեխնոլոգիական հեղափոխության թեմաներին՝ տեսնում ենք, որ արդյունաբերական զարգացած երկրների մեծ մասում անձի նկատմամբ հարգանքը, այսինքն առանձին անհատների կամ խմբերի ունակությունը կառավարել իրենց կյանքը ու գործունեությունն, ամրապնդել իրենց անհատական ինքնավարությունն ավելի բարձր նշանակություն է ստանում: Սուբյեկտ հասկացությունը այստեղ պետք է հիշեցնի իր մասին հենց որովհետև այն գտնվում է այնպիսի հասկացությունների հակոտնյա հարաբերություններում ինչպիսիք են սոցիալական դերը կամ սոցիալիզացիան: Մենք իրապես ապրում ենք այնպիսի հասարակություններում, որոնք մեծ տեղ են տալիս անհատի իրավունքներին, ու մասնակցում կարևոր ոլորտների պայքարին, որ սուբյեկտի այդ իրավունքները գերակայեն: Միգուցե ամենակարևոր ոլորտը ընտանիքն է: Բնականաբար, հենց այդ հիմնավորմամբ մի շարք հետազոտողներ պնդում են ընտանիքի ինստիտուտի թուլացման մասին, որը կարող է բացասական հետևանքներ ունենալ: Բայց ավելի կարևոր է խոստովանել, որ ընտանիքն իրեն վերագրում է ամենակարևոր դերը՝ նախապատրաստել երեխաներին ինքնուրույն վարքի, ինչը ներառում է նորմերի ու կանոնների ընդունում, բայց ենթադրում նախևառաջ վստահություն՝ տրված ամեն անհատի գոյության եզակիությանը: Լավ կլիներ հնարավորություն ունենալ նմանատիպ կարծիք հայտնել դպրոցի վերաբերյալ, ու իսկապես, շատ երկրներում աճում է դպրոցի հետ կոնֆլիկտը, որի ուշադրության կենտրոնում  սոցիալիզացիան է, հետևապես ինստիտուտների հզորացումը, և դպրոցն էլ յուրաքանչյուր մարդու ստեղծագործական ինքնավարության զարգացման միջոց է,  մասնավորապես նրանց, ովքեր ստիպված են ապրել կյանքի ամենաբարդ պայմաններում: Ընդհանուր առմամբ հեշտ կլինի ցույց տալ, որ երկար ժամանակ զարգացել է օրենքի և պատժամիջոցների անհատականացման հսկայական շարժում. շարժում, որը, հավանաբար, կզարգանա ու նույնիսկ մարտահրավեր կնետի այնպիսի անխոցելի թվացող ինստիտուտներին, ինչպիսիք են կալանավայրերը:  

Դժվար չէ այս տարբեր կարգի նկատառումները դիտարկել միմյանց հետ հարարբերության շրջանակում: Մի կողմից, անհրաժեշտ է հնարավորինս ամբողջովին լիկվիդացնել կառավարվող տնտեսության ու միջամտության մնացոդները, որոնք աջակցում են միջին կամ բարձր խավի բնակչությանը, և ոչ թե ընչազուրկ շերտին: Երկրորդ հերթին մենք պետք է սկսենք որոնել նոր համընդհանուր բարեկեցիկ պետություն, նոր Welfare State, որում կենտրոնական տեղ կգրավի կրթությունը ու որը նաև կզբաղվի հավասարության, ինչպես նաև աշխարհում շարժման մեջ գտնվող անհատական ու կոլեկտիվ նախաձեռնությունների հարցերով: Վերջապես, վերլուծությունում պետք է ճանաչվի բարափոխությունների, վիճաբանությունների ու կոնֆլիկտների կենտրոնական դերը, որոնք կազմակերպված են մարդու իրավունքների, սուբյեկտի իրավունքների շուրջ: Ու այստեղ պետք է հիշատակենք այն կենտրոնական տեղը, որը կես դար շարունակ զբաղեցնում էր կանանց պայքարը մեր հասարակություններում, որն արդեն հանգեցրել է կնոջ տեղի խորը տրանսֆորմացիային ինչպես տնտեսական աշխարհում, այնպես էլ անհատական վարքի կառավարման ու վերափոխման մեջ: Պետք է ասել, որ ապրում ենք բաց միջազգային տնտեսությունում, և որ մեր տնտեսական արդյունավետությունը մեծամասամբ կախված է «մարդկային ռեսուրսների» կառավարումից, ու որ շուկաների աճը ու դրանց արագ վերափոխումը պետք է ձեռք ձեռքի տված լինեն այն բանի ամրապնդման համար, ինչը կարելի է անվանել պարզապես անհատի բարոյականություն, որը, սակայն, ավելի նախընտրելի է կոչել սուբյեկտի բարոյականություն՝ խուսափելու «անհատ» բառի բազմիմաստության բերած խառնաշփոթից: Այս ընդհանուր եզրակացությանը կարելի է ավելացնել էլ ավելի իրադրային առաջարկ: Չցանկանալով սահմանել գերակայություն, որը միշտ փխրուն կլիներ այդ երեք ուղղությունների մեջտեղում, կարելի է ասել, որ երկար ձգվող տասնամյակից հետո, որի ընթացքում գերակայում էին ամենածայրահեղ կապիտալիստական գաղափարախոսությունները, նախընտրությունը պետք է տրվի սուբյեկտի իրավունքների ճանաչմանը, որովհետև միայն նման ճանաչումը թույլ կտա վերականգնել նոր համընդհանուր բարեկեցիկ պետությունը: Մեր իրավիճակը կարող ենք համամատել 19-րդ դարի վերջի հետ, երբ անսանձ երկարատև կապիտալիզմից հետո աշխատավորական շարժման աճը բերեց կոլեկտիվ բանակցությունների համար սոցիալական օրենքների ու հնարավորությունների ստեղծմանը՝ չխզելով պոզիտիվ ուժերը, որոնք ի հայտ էին եկել բաց տնտեսական կյանքում:  

Չպետք է երես թեքել զբաղվածության, արտադրության ու մրցունակության  կենսական խնդիրներից՝ ցանկանալով կենտրոնական նշանակություն տալ մեր հասարակությունների ու զարգացման «վերանհատականացմանը», որը ես անվանեցի սուբյեկտիվացում, վերջինիս հաղորդելով դրական իմաստ, ուղիղ հակառակ այն բացասական իմաստին, որն օգտագործում էր Միշել Ֆուկոն:

Անհնար է դարձել տեսնել արիերգարդի[7] կռիվները, փորձել պահպանել կառավարելի տնտեսության մի քանի պատառիկներ, բայց և անհնար է տնտեսական գլոբալիզացիային տալ ամենազորություն, ինչն այն երբեք չի ունեցել: Ինչպե՞ս կարող են սոցիոլոգները զգայուն չլինել իրավիճակի ու հեռանկարների նման փոփոխության հանդեպ, որը ընդհանուր սոցիալական գիտություններում ավելի մեծ տեղ պետք է գրավի, քան անցյալում:    

[1] MAUSS (Mouvement Anti-Utilitariste en Sciences Sociales), միջդիսցիպլինար ամսագիր՝ հիմնված 1981 թվին, Ալեն Կեյեի և այլոց կողմից: Ամսագրում արծարծվող հիմնական թեմաներն առնչվում են տնտեսագիտությանը, մարդաբանությանը, սոցիոլոգիային և քաղաքական փիլիսոփայությանը (թարգմ.):

[2] Պոզիտիվ իրավունք, դրական իրավունք- (լատ. ius positivum), տվյալ հասարակությունում պետության սահմանած իրավանորմեր։ Դրական իրավունքից պետք է տարբերել հասարակության տարբեր դասակարգերի առաջ քաշած օրինագծերը, իրավական հայացքներն ու պահանջները, որոնք պետության օրենսդրական իշխանության բարձրագույն կամ իրավասու մարմինները գործող իրավանորմեր չեն ճանաչում (թարգմ.):

[3] Ազգ կենտրոնական Աֆրիկայում, Ռուանդայի և Բուրունդիի հիմնական մասը կազմող բնակչությունը: Հիմնական զբաղմունքը երկրագործությունը, կրոնը՝ կաթոլիկություն: Տուտսիի և հուտուի միջև կոնֆլիկտը առ այսօր Աֆրիկայի կենտրոնական շրջանի լարվածության էպիկոնտրոնն է: 1972 թվին տուտսիի բանակը սպանեց հուտու ցեղախմբի հազարավոր ներկայացուցիչների, իսկ 1994 թվին հուտուները իրականացրին տուտսիների ջարդը (թարգմ.):

[4] Խոսքը գնում է ծայրահեղ աջակողմյան ավստրիացի քաղաքական գործիչ, ազգայնական, Ավստրիայի ազատության կուսակցության բազմամյա ղեկավար, 2005 թվականից «Ալյանս հանուն Ավստրիայի ապագայի» քաղաքական կուսակցության ղեկավար Յորդ Հայդերի մասին (1950-2008) (թարգմ.):

[5] Ժակ Դելոր (ծնվել է 1925 թվին)- ֆրրանսիացի և եվրոպացի քաղաքական գործիչ: 1979-1981 թվականներին Եվրոպական խորհրդարանի պատմագավոր, 1981-1984 թվականներին Ֆրանսիայի տնտեսության ու ֆինանսների նախարար (թարգմ.): 

[6]  4-րդ դարում Հիերոնիմոսի կողմից կատարված Աստվածաշնչի լատիներեն թարգմանությունը, որի կիրառումը պաշտոնապես ամրագրված է Հռոմեական Կաթոլիկ Եկեղեցում (թարգմ.)։

[7] Ռազմական ստորաբաժանում, զորամաս կամ միավորում, որը պահպանում է նահանջող կամ ռազմաճակատից թիկունք օգնություն բերող զորքին։

Ֆրանսերենից թարգմանեց Հռիփսիմե Դայանը