Բրունո Լատուր. Մենք երբեք չենք եղել մոդեռն

Բրունո Լատուրը (1947) ֆրանսիացի փիլիսոփա, սոցիոլոգ և մարդաբան է, գիտական ​​և տեխնոլոգիական ուսումնասիրությունների ոլորտում ազդեցիկ տեսաբան: Լատուրը «Գործող անձ-ցանց» տեսության (Actor–network theory) հիմնադիրներից է:

2013 թվականին նա ստացավ Հոլբերգի մրցանակը: Նրա՝ այդ երեկոյի ելույթն է ներկայացված ստորև:

Հարգելի պարոն նախարար, Ձերդ գերազանցություն, Լյուդվիգ Հոլբերգի մեմորիալ ֆոնդի անդամներ, տիկնայք և պարոնայք, ընկերներ և ընտանիք:

Մի փոքր հուսադրող է այն, որ ինձ նման մարդիկ այսպիսի մրցանակի են արժանանում, ինչը Դուք որոշեցիք այս երեկո շնորհել ինձ իմ աշխատանքի համար: Սովորական մարդիկ իրենց աշխատանքով կարող են այնպիսի բանի հասնել, որ ոչ ոք չէր կարող կանխատեսել ո՛չ իրենց մտավոր կարողություններից, ո՛չ էլ անհատակությունից ելնելով: Ողջ կյանքս անհանգստանալով, որ սպիտակամորթ գավառացի բուրժուա, սահմանափակ մտավոր կարողություններով տղամարդը չի կարող լինել մտքերի իրական թիրախ, որոնք անցնում էին իր գրասեղանի վրայով տասնվեց տարեկանից սկսած, այժմ ես համոզված եմ՝ յուրաքանչյուրն ունակ է լուծել ահռելի ծավալի խնդիրներ ու նույնիսկ բախտավորություն ունենալ եթե անգամ չլուծել, ապա գոնե կարողանալ ավելի տրամաբանական ձև հաղորդել դրանց: Վստահ, որ այդ ես չեմ, այլ այն թեթևակի վերաձևված խնդիրներներն են, որոնք պարգևատրվում են այս երեկո, կարող եմ հանգիստ անդրադառնալ դրանց:

Առաջին խնդիրն ինտելեկտուալ պրակտիկաների հստակ բնույթն է: Արդյունավետորեն մտածել հաճախ նշանակում է դրական կողմից օգտագործել սեփական սահմանափակումները: Երբեմն անտեղյակությունը երանություն է: Անկասկած, եթե ավելի ուժեղ լինեի վերցականության կամ էլ նույնիսկ սիրելի գործընկերոջս և այս ամբիոնից ինձանից առաջ ելույթ ունեցած Յան Հաքինգի մաթեմատիկայի նկատմամբ սիրո առումով, ապա երբեք այսքան գայթակղված չէի լինի մտածողության դժվարություններով, ցանկացած ծավալի տվյալների հավաքմամբ, ցանկացած մարդուն ապացույցի փոքրագույն մասնիկներով համոզելու մեջ. այդպես, ես երբեք այդքան չէի ձգտի գրի ու վիզուալիզացիայի նյութականացմանը: Սեփական անկարողությունս ես բացահայտում դարձրի առ այն, թե որքան շատ հմտություններ են ուրիշները ստիպված եղել ձեռք բերել: Մինչև հիմա հիշում եմ գործընկերներիս շփոթմունքը, երբ Ռոջեր Գիլեմինն ընդունում էր ինձ Լա Հոլյայի Սոլկ ինստիտուտի լաբորատորիայում, ուր նրանք հետևում էին, թե ինչպես էի փորձում կայունացնել մելոտոնինի բիոթեստավորումը, ու շարունակ իրենք իրենց հարցնում. «Ինչպե՞ս կարող է այս երիտասարդն այդքան անհույս ապաշնորհ լինել գորտերի մաշկը կտրելու գործում ու կաթացուցիչների հետ աշխատելու մեջ»: Բայց, այնուհանդերձ, հենց այդ անտեղյակությունը թույլ տվեց «ուսումնասիրել գիտությունը» (մի ոլորտ, որին պատկանելու համար այդքան հպարտանում եմ ու որը երկրորդ անգամ մեծ պատվի արժանացավ այս երեկո Ձեր կողմից), առաջարկելու գիտության տեսլական, որը դուրս հանեց այն էպիստեմոլոգիայի էմպիրիկ ոլորտից դեպի լաբորատորիայի ավելի իրական մակարդակ, գործիքակազմ, հաստատություններ և, ավելի լայն իմաստով առ այն, ինչին, մեր բառապաշարով, կոչում ենք «սոցիալ-տեխնիկական ցանցեր»: Շնորհիվ մտածողության նկարագրական մի լայն շերտի, կոգնիտիվ հմտությունները վերջապես հայտնվեցին առաջին տեղում:

Հենց որովհետև այնքան հազվադեպ է, այնքան բարդ, այնքան թանկ, այնքան ռիսկային կոլեկտիվ ձևով հասնել օբյեկտիվության. գիտությունը, այսինքն գործողության մեջ գտնվող գիտությունը, պետք է հիացմունք առաջացնի, այն պետք է փայփայել ու զգուշորեն զարգացնել: Չեմ կարծում՝ մեր կողմից մեծամտություն է  ասել, որ մինչև այն պահը, երբ «գիտական հետազոտությունները» զարգանում էին ամբողջ ծավալով՝ մինչև 1980-ականները, գոյություն ունեին շատ քիչ նկարարագրողական տվյալներով զեկույցներ, որոնք կարող էին ամբողջական պատկերացում տալ գիտական նվաճումների համար անհրաժեշտ ռեսուրսների մասին: Այն փաստը, որ այդ նկարագրություններից մի քանիսը (անգամ իմ հեղինակությամբ) օգտագործվեցին որպես հարձակում գիտության վրա, ցույց է տալիս, թե որ պահին որոշ գիտնականներ ու փիլիսոփաներ կորցրեցին տեսադաշտից իրենց արժեքները ու դուրս շպրտեցին օբյեկտվության հասնելու այն պրակտիկ միջոցները, որոնց մասին այդքան բարձր հայտարարում են:

Սա ինձ հանգեցնում է երկրորդ խնդրին, որին ես բախվեցի «գիտական հետազոտությունների» զարգացման նկատմամբ եղած աղմկոտ աձագանքի պատճառով: Ծնված լինելով 1947 թվականին` ես հավանաբար պատկանում եմ ավելի հանգիստ, բարեհամբույր սերնդին, ու կարելի է ասել, գրեթե չեմ արձագանքում այդ ամենին: Կարիք չունենք ծանրացնել ամեն բան Արևմտյան քաղաքակրթությունը, քաղաքականությունը ու բարոյականությունը խավարամտությունից պաշտպանելու խնդրով: Անհրաժեշտ չենք համարում նաև քննադատել գիտությունը ու տեխնիկան մոլորակի կործանման, հոգու այլանդակման ու  աստվածային օրենքներից հրաժարման համար: Քանի որ գիտությունը և տեխնիկան մեզ՝ պատմաբաններիս և սոցիոլոգներիս համար երևում են մնացած քաղաքականության և մշակույթի հետ համակցված վիճակում, որովհետև մենք այն նկարագրում ենք որպես քաղաքակիրթ կյանքի բազմաթիվ բաղկացուցիչ մասերից մեկը, մենք կարիք չունենք դրանց զոհասեղանների առաջ ծնրադրել, ոչ էլ մերկացնել իրենց կուռքերին: Գիտությունը և տեխնոլոգիան մեր տիեզերաբանության, ավելի ճիշտ՝ մեր տիեզերաքաղաքականության անբաժանելի մասն են: Անհրաժեշտ էր գիտության համար հանգստի տեղ ապահովել՝ զորեղ և հարգելի մեր կոլեկտիվներիու  այլ ինստիտուտների շրջանում:

Նման հասուն վերաբերմունքի թերությունն այն է, որ մենք պետք է խոստովանենք, ու որ էլ ավելի դժվար է ստիպել ուրիշներին խոստովանել, որ ցանկացած կոլեկտիվում կարող է լինել ճշմատության ճանաչման ավելի քան մեկ ճանապարհ: Ահա թե ինչին եմ ես նվիրել կյանքիս կեսը. Արևմտյան կոլեկտիվների համար որքա՞ն շատ են ճշմարիտ և կեղծ վկայությունների միջև տարբերության ճանաչման միջոցները՝ ժամանակին ազատված օբյեկտիվության առավելագույնս պարզեցված տարբերակից, որին ես կոչում եմ «Double Click»: Ճիշտ ինչպես նորվեգական հողատարածքն է դանդաղորեն երևում սառույցների հալմամբ, նույն կերպ էլ կոլեկտիվները քաղաքակիրթ դառնալու համար անհրաժեշտ այլ ճշմարտության պայմաններ չեն կարող ի հայտ բերել առանց ռացիոնալիզմի բավական մեծ չափաբաժնի. ռացիոնալիզմ, որն անհուսորեն շփոթում են «Double Click»-ի հետ: Ճշմարտության ոչ մի սահմանում չի կարող գերակայել մյուսների նկատմամբ՝ չկորցնելով իր ամբողջականությունը: Այսպիսին է բազմակարծությունը, որն Արևմտյան նախագծի անբաժան մասն է, բայց և որը Մոդեռնի ներկայացուցիչները շատ վատ ձևով պաշտպանեցին կոռուպցիայից:

Հակառակ նրան, որ հաճախ ասում են, իմ ու իմ գործընկերների աշխատանքի արդյունքը, և այստեղ նկատի ունեմ այնպիսի մեծանուն նախորդների, ինչպես Լյուդվիկ Ֆլեկը և Թոմաս Կունը, ինչպես նաև իմ ընկերներին ու ուսուցիչներին՝ Միշել Սերես, Լորեն Դաստոն, Մայք Լինչ, Միշել Կալոն, Էն- Մարի Մոլ, Ջոն Լոու, Իզաբել Ստենջերս, Դոննա Հարաուեյ, Դոն ՄաքՔենզի և Սայմոն Շաֆեր, նրանք այն փոքր մասն են առանց ում ես այսօր այստեղ չէի լինի, մեր համատեղ աշխատանքի արդյունքն այն է, որ փորձել ենք գիտական նախաձեռնությունն ազատել իր վրա ծանրացած չափազանց մեծ քաղաքական ու բարոյական բեռից: Ու միայն այդ դեպքում է հնարավոր այդքան մանրակրկիտ ու զգույշ, ինչպես և գիտության դեպքում՝ իրավաբանության, կրոնի, գրականության, առասպելաբանության մեջ, հետևել բարձր ռացիոնալություն ապահովվող կապերին: Հենց «գոյության միջոցների քննմանն» եմ ես պատրաստվում, Ձեր մեծահոգության և հովանու ներքո, նվիրել կյանքիս մնացած մասը:

Համաձայն եմ` սադրիչ կարող է թվալ, որ ճշմարտության այս բազմազանության որոնումը, նույնիսկ եթե այն այդքան քիչ է նման ռացիոնալիստների երազանքին, Լուսավորության ծրագրի իրագործման միջոց է: Այնուամենայնիվ, ես ունեմ երկու փաստարկ առ այն, որ նման նախաձեռնությունն այդքան էլ սադրող չէ, ինչպես կարող է թվալ: Առաջինը՝ մարդաբանությունից, երկրորդը՝ մեր նոր էկոլոգիական իրավիճակից ելնելով:

Առաջինը՝ մարդաբանությունը: Չեմ կարող հասկանալ՝ ինչ պատճառով, երկար ժամանակ ես կարծում էի, որ փիլիսոփայական գլուխկոտրուկները, որոնց հետ ես բախվում էի Բուրգունդիայի համալսարանում ուսանելուս տարիներին, չէին կարող լուծվել առանց ազգագրական մեթոդների կիրառման, որոնք ես սկզբից սերտեցի Աֆրիկայում, հետո՝ Կալիֆորնիայում: «Նկարագրեք, ավելի մանրամասն նկարագրեք». դրանք «Օրենքներ ու Մարգարեություններ» են: Տարօրինակ է, գիտեմ, դրա համար էլ ավանդական արձագանքն է հակադրվել նկարագրմանը ու բացատրությանը: Նկարագրությունից հետո, հաճախ ասում են, որ սկսվում է իրական աշխատանք՝  հիմքի որոնում, հնարավորությունների պայմաններ, շրջանակներ, որոնց ներսում «զուտ նկարագրությունը» վերջապես իմաստ կստանա: Ինձ երբեք նման ընդհանուր բնույթի դատողությունները չեն համոզել, քանի որ դրանք ենթադրում են աշխատանքի բաժանում նկարագրվողի ու բացատրությունն ապահովողի միջև. առաջինն արված է պատահական ու հաճախ անկանխատեսելի իրավիճակներից ելնելով, երկրորդը՝ երկրարատև ու հաճախ անհրաժեշտ կառուցվածքներից:  

Այսպիսի բաժանումը լավ կաշխատեր, եթե աշխարհը բաղկացած լիներ կուռ կառուցվածքներից, որոնք կապահովեին փոխանցող էլեմենտների դերերն ու ֆունկցիաները: Բայց ի՞նչ կլիներ այնպիսի բաժանման հետ, եթե աշխարհը բաղկացած լիներ իրադարձություններից: Այդ դեպքում երկարաժամկետ հետևանքները կբխեին ոչ թե բավական հանելուկային ձևով գործող կուլիսային ինչ-որ երկարաժամկետ կառուցվածքներից, այլ նրանից, թե անցնող իրադարձությունը ինչպես ազդեց ավելի վաղ կատարված իրադարձության վրա: Դա այն է, ինչ ենթադրվում է «փոխանցում» ասելով՝ յուրօրինակ դադարի էստաֆետա, որում պետք է հետևել էստաֆետային փոխանցվող փայտիկին՝ անցնելով մեկ թիմից մյուսը, հաջորդ անգամ առանց կտրուկ ցատկի անհրաժեշտության դեպի ընդհանուր ու վիրտուալ շրջանակ, որը պատասխանատու է «բացատրման» համար, բայց միայն վիրտուալ մրցավազքի շարունակությունը: Կամ էլ կա էստաֆետային փայտիկ ու կա թիմ, ու մրցումը շարունակվում է, որովհետև կա որոշակի ժառանգություն, ծագումնաբանություն, կամ էլ չկա էստաֆետային փոխանցվող փայտիկ ու էստաֆետային թիմ, և իրադարձությունը կանգ է առնում: Վերջ: Բացատրության կարիք չկա: Եթե ստիպված լինեի ամփոփել կյանքիս համակվածությունը, ապա կասեի, որ միայն հրաժարվելով անցնել մեկ տրանսցենդետ վիճակի՝ կառուցվածքի, կարելի է գտնել փոքր տրանսցենդենտություններ, որոնք շարքով տանում են մեկ իրադարձությունից մյուսը  գոյության խորքային բացի միջոցով: Մի տրանսցենտենդությունը ուղղահայաց է, մյուսը՝ հորիզոնական: Բայց, միևնույնն է, այն տրանսցենդենտ է:

Նախքան սրան ուշադրություն դարձնելը Ալֆրեդ Նորթ Ուայթհեդի փիլսիոփայությունում ու Գաբրիել Տարդի սոցիոլոգիայի գործընթացներում, ես դա իմացա իմ սեփական աշխատանքով ու փիլիսոփայության դոկտորների հետ խորհրդակցության բարդ ճանապարհով. եթե ձեր նկարագրությունը բավարար չէ, դա ոչ թե որովհետև այն աղաչում է ստանալ բացատրություն, շրջանակ, կոնտեքստ, այլ որովհետև դուք բավական հեռուն չեք գնացել նկարագրման գործում: Հաճախ դուք չունեք տեղեկատվություն կամ չափազանց ծույլ եք, որպեսզի դրան հասնեք, ինչը պատճառ չէ այլ մակարդակ անցնելու: Հետևել հորիզոնական ուղիներին, սա միակ միջոցն է լինել ռացիոնալ:

Ուշադրության վերակողմնորոշումը ես գտա նույնքան օգտակար սոցիալական տեսությունում, ինչպես և աստվածաբանությունում, քաղաքականությունում, իրավաբանությունում կամ գիտությունում: Ահա ցանցերով իմ համակվածության արդարացումը, մի համակվածություն, որը ես իմ մեջ կրում եմ արդեն քառորդ դար Հանքաբանության դպրոցում (CSI), Սոցիոլոգիայի նորարարությունների կենտրոնում՝  իմ սիրելի գործընկերների հետ միասին, իմ իսկական ալմա մատերում: Այս տեսանկյունով փիլիսոփայությունը ոչ թե հիմքերին է նայում, այլ թույլ տալիս հավաստիացողին լինել իսկապես ուշադիր ցանցերի տարածման ու իրադարձությունների ընդհատման նկատմամբ: Այդ առումով փիլիսոփայությունը բավական հեռու է մղում ազգագրությանը, որովհետև դա այն քիչ միջոցներից մեկն է, որը կարելի է առաջարկել «եզակի ադեկվատություն» իրադարձության նկարագման համար, ինչին նա արժանի է: Փիլիսոփայությունը վերացական, տեսական կամ ֆունդամենտալ չէ, այլ ավելի շուտ այն լիովին սպեկուլյատիվ է. դրան կարելի է կոչել կիրք առ կոնկրետություն:

Հենց էմպիրիկորեն (և ոչ թե էմպիրիստական ձևով) գործառնելով` փիլիսոփայության այս ոճն ինձ հանգեցրեց «Մոդեռն դրսևորումների մարդաբանությանը», մի ծրագրի, որը իհարկե չափազանց մեծ է իր ծավալով մեկ ազգագրագետի համար: Բայցևայնպես՝ անարդար կլինի ասել, որ Մոդեռնի ներկայացուցիչները, այսինքն նրանք, ովքեր նախագծեցին իրենց մարդաբանական հետազոտությունները ողջ աշխահով մեկ, հատուկ ուշադրություն չդարձրին իրենց սեփական պրակտիկաների ամբողջությանը: Երբ 1975 թվականին ոտք դրեցի Կոտ դ'Իվուար, ի մեծ զարմանս ինձ, բացահայտեցի, որ մինչ ազգագրագետները կիրառում էին մեթոդների մեծ զինանոց ուսումնասիրելու ծիսակատարությունները, նյութական մշակույթը, ծագումնաբանությունը, բազմաթիվ էթնիկ խմբերի կախարդություններ, որոնք հանդիսանում էին ֆրանսիական հետգաղութատիրական նախաձեռնության ընդլայնման նոր աղբյուր, նրանք գրեթե ամբողջությամբ զուրկ էին այդ գաղութատիրական նախաձեռնության սկզբնաղբյուրների ուսումնասիրման գործիքներից՝ ի դեմս գիտության, տեխնիկայի, քաղաքականության ու տնտեսության, և եկեք չմոռանանք արդի բժշկությունը, «արդի» հոգեբուժությունը և քրիստոնեությունը: Իհարկե, նրանք ունեին պատրաստի քննադատական դիսկուրս ընդդեմ գաղութատիրության, բայց ոչ մի նկարագրություն, օրինակ, թե ինչպես էր աշխատում գիտությունը կամ տնտեսությունը: Նորից մեծ էր կառուցվածքներին անցնելու գրավչությունը` Կապիտալիզմին, Գաղութատիրությանը, Շուկային, Մոդեռնիզացմանը, Արևմտականացմանը, փոխանակ փոքրագույն ցանցերին հետևելուն, որոնց միջոցով կարելի էր գեներացնել ցեղի առաջնորդներին: Քանի առկա էր մեծ ուշադրություն մանրամասներին ու պրակտիկաներին, որոնցով իմ մարդաբան ընկերները ներկա էին իրենց դաշտային աշխատանքներին, նրանք բավարարվում էին, գոնե ինչպես ինձ էր թվում, մոդեռնիզացվող սահման ասվածի նշանակության բավական վերացական սահմանմամբ: Ահա թե ինչու գտնում եմ, որ ավելի արդյունավետ է, ինչպես նաև ավելի արդարացի, սկսել այն փաստարկից, որ «մենք երբեք մոդեռն չենք եղել» կամ… Այս խաղադաշտում բացվեցին բազում նոր վայրեր, որոնցից գիտությունը միայն մեկն էր, չնայած սկզբում` ամենագրավիչը: Ավելի ուշ, տեխնոլոգիաները, իրավունքը, հոգեբանությունը նույնպես պետք եղավ սերտել, իսկ հետո ամենաբարդը՝ տնտեսագիտությունը՝ Մոդեռնի պահանջի իրական աղբյուրը մոլորակային գերակայության նկատմամբ: Չնայած որ նման ծրագիրը կարող է խենթ թվալ, ինձ համար կարևոր էր այն սկսել այնպես, որպեսզի «գիտությունը» կարողանա միացյալ ուժերով հանդես գալ մի շարք այլ պարադիգմաների, հետգաղութային ուսումնասիրությունների, և ամենակարևորը՝ ֆեմինիստական ուսումնասիրությունների հետ միասին, որոնք անընդհատ ձգտում էին մոդեռնիստական երազանքների ամբողջական վերանկարագրում առաջարկել:

Այն ժամանակ մենք չէինք կարող պատկերացնել, որ աշխարհի մյուս մասերի զարգացումը ետ կվերադարձնի Մոդեռի ներկայացուցիչներին, հատկապես եվրոպացիներին, այն տեղային ու թերակղզային իրավիճակին, որով նրանք մեկնարկեցին մի քանի դար առաջ: Այն, որ եվրորպացիներն այլևս չէին կարող դառնալ մենակետ Երկիր մոլորակի մյուս մարդկանց համար, ուրախալի ազդեցություն ունեցավ ինքնավերլուծության նոր ճյուղի բացահայտման համար:

Այն որ մոդեռնությունը շատ շուտ ունիվերսալացվեց՝ գիտություն, քաղաքականություն, իրավունք, տնտեսագիտություն, կրոն, հոգեբանություն, բարեբախտաբար կրճատվեց նաև ավելի խելամիտ մասշտաբների. եթե վերը նշված ոլորտները ու իրենց արժեքները դեռևս կարող են ընդլայնվել, ապա այս անգամ նրանք այն ստիպված են անել մեծ զգուշությամբ ու վճարել ամբողջական արժեքը դրանց ընդլայնման համար: Ինչն էլ ինձ հանգեցնում է դատողության երկրորդ մասին, ինչը կարող է հետազոտությունների «Գոյության ձևերի ուսումնասիրություն» ծրագիրը կամ այն, ինչը ես նաև անվանեցի «Մոդեռնների մարդաբանություն» ավելի բարենպաստ լույսի ներքո ներկայացնել: Մոդեռնիստական ծրագրի վախճանը պայմանավորված էր ոչ միայն Ասիայում, Հնդկաստանում, Լատնիական Ամերիկայում ու նույնիսկ Աֆրիկայում մոդեռնիզացիայի այլ ձևերի մրցմամբ: Դա կապված էր նաև նրա հետ, որ զարգացման այդ բոլոր ծրագրերը այժմ բախվել են այդ սահմաններից դուրս գալու անկարողության գիտակցմանը, որին գիտնականներն անվանում են «մոլորակային սահմաններ», ինչը խորամանկ տերմին է. այն ցույց է տալիս սահմանների ու կապերի միաժամանակ էթիկական, կրոնական, գիտական ու քաղաքական ձևերը: Ինչպես Լարս ֆոն Տրիերի «Մելանխոլիա» ֆիլմում, առաջին մոլորակը, այսինքն գլոբալիզացիայի մոլորակի վրա դանդաղ ու անդառնալիորեն ազդում է երկրորդ մոլորակը, որը մտնում է դրա մեջ: Որքան էլ զարմանալի թվա, բայց մեր կողմ շտապողը ոչ թե մեզ օտար մոլորակն է, այլ այն, որից մենք բոլորս ծնվում ենք, և որը  որպես մեր միակ հնարավոր ապաստան հարկ էր դիտարկել ավելի վաղ: Այդ սպառնալից մարմինը ոչ այլ ինչ է, քան հայտնի «Կապույտ մոլորակը», որի տեսքը տիեզերանավերից, ենթադրվում էր, ապահովում էր ողջ մարդկությանը ընդհանուր ճակատագրի ունիվերսալ զգացողությամբ: Դրա այդպես չլինելը մոդեռնիստական երազանքի ունայնության ամենագրողիտարած ապացույցն է: Նոր մոլորակի կործանումը լրիվ անակնկալ էր, որին մենք ընդհանրապես պատրաստ չենք, ինչպես 1492 թվականից հետո «Ամերիկա» կոչվածի անսպասելի  ներխուժմանը: Գտնվում ենք այն փուլում, երբ մի խումբ մարդիկ լիովին հերքում են, որ այդ մոլորակային ներխուժումը մեր ժամանակի որոշակիացնող պահն է: Նույնն է, ինչ 1492 թվականին ասել. «Դա Չինաստան է, որը դուք բացահայտեցիք, այլևս ոչինչ, ոչ մի բան բան, ոչ մի սպառնալիք չկա»:  

Իհարկե, Արնե Նաեսի հայրենակիցների համար, կամ նրանք, ովքեր, ինչպես մենք այս երեկո, նշում ենք Լյուդվիգ Հոլբերգի հոբելյանը, մի գրողի, ով իր հերոսին՝ Նիլս Կլիմին, կարողացավ տանել ստորգետնյա մոլորակ, ուր ծառերը ոչ միայն կանգնած էին բակում, այլև լիիրավ քաղաքացիներն են նրան, ինչը ես կարող եմ անվանել «բնության կառավարություն», նոր մոլորակի պոռթկումը մեր մոլորակի ներսում այդքան էլ զարմանալի բան չէ, ինչպես ասենք ֆրանսիացիների կամ ամերիկացիների համար: Բայց բոլորին զարմացնում է, որ բնության խառնվելը քաղաքականությանը, հեռու լինելով համաձայնության հասնելուն, բերում է վեճեր, հակասություններ, նույնիսկ պատերազմական նոր իրավիճակի, որտեղ բոլորը բոլորի դեմ են: Այո, «բնության նոր վիճակի»: Բնությանն անդրադառնալը չի խաղաղեցնում, ահա թե ինչն է նոր էկոլոգիական իրավիճակ կոչվածը, ուր ոտք դրեցինք երկու հարյուր տարի առաջ:

Այստեղ նորից, կարծում եմ, ինձ կարող են ներել, երբ պնդում եմ, որ «գիտական ուսումնասիրությունները» քիչ ավելի լավ են համապատասխանում այդ նոր վիճակի լուծմանը, քան ուսումնասիրման ոլորտների մեծ մասը: Վերջիվերջո, չորս տասնամյակի ընթացքում չարչարվում էին հետևելու չափազանց խճճված, խրթին իրավիճակին, որում ներգրավված մարդիկ ու ոչ մարդիկ կարող են իրենց զգալ քիչ անմիջական «անտրոպոցեն» կոչվող այս ժամանակաշրջանում: Հենց հիմա է, որ գիտական նախաձեռնության վերանկարագրումը դառնում է սյդքան ակտուալ: Գիտության պատմության ոչ մի փուլում գիտություններն այդքան կարևոր չեն եղել մեր տիեզերաքաղաքականությունը որոշարկելու համար՝ գյուղատնտեսությունից մինչև մթնոլորտային ֆիզիկա, միկրոկենսաբանությունից հրաբխագիտություն, համակարգչային մոդելներից մինչև հին ու բարի համակարգերի մասին գիտություն ու բնական պատմություն՝ չմոռանալով օդերևութաբանությունը, որի ծննդավայրն է Վիլհելմ Բյորկնեսի Բերգենը: Եվ, միևնույնն է, դեռ երբեք այդ բազում հակադիր ու նույնիսկ հակասական դիսցիպլինների հեղինակությունը այդքան բուռն չէր վիճարկվել: Չեք կարող շրջանցել այդ գիտակարգերը, քանի որ առանց դրանց լրիվ անտեղյակ կմնայինք, թե ինչ է կատարվում Երկիր մոլորակում, և այնուհանդերձ, երբեք հեշտ չէր դրանք լրիվ շրջանցել: Այստեղ ակնարկում եմ ոչ միայն այն, որ խելագար հաշիվներ են առաջխաղացվում ԱՄՆ Կոնգրեսի կողմից՝ հայտարարելու օրենքից դուրս գիտական հետազոտությունների մի ամբողջ շարք: Ահռելի քանակի հեղափոխական լուծումների պատճառով, որոնք մենք ստիպված ենք ընդունել, եթե ընդունում ենք գիտության վախեցնող արդյունքները, մենք բոլորս մերժման մեջ ենք:

Ահա թե ինչու է կարևոր ամբողջովին վերաարժևորել Լուսավորականությունը, ոչ թե լույսերը անջատելով կամ պարզապես լամպերը փոխելով, այլ խոստովանելով, որ գիտության ուժը ոչ թե քննարկումներն ավարտելով վերջանական գնահատական տալու մեջ է, այլ դա ավելի ու ավելի զարգացնելու: Այս թեման փակելու համար, անհրաժեշտ է մի քաղաքականություն, գուցե նաև և՛ կրոն, և՛ բարոյականություն: Որքան էլ տարօրինակ հնչի, օբյեկտիվությունը պետք է ավելի լայնորեն բաժանվի, քան համարվում էր Լուսավորականության սկզբում: Ոչ թե փաստի հարցադրման ընդլայնմամբ, այլ, ինչպես ես եմ դա անվանում, «մտահոգություն առաջացնող հարցերի» միջոցով. ևս մեկ ընդհանուր վերցրած նյութականություն:

Հիշում եմ տարիներ առաջ ապրածս զարմանքը, երբ Թրոնհեյմում այցելեցի «Բանը» կոչվող մի վայր, մի հին բառ այն բոլորի համախմբման համար, ովքեր համաձայն չեն քննարկվող նյութի հետ, բայց ինչը, այնուհանդերձ, պետք է լուծվի. այդ ժամանակ ես չգիտակցեցի, որ ամեն ինչ պետք է այդ Ding կոչվող տեղը տեղափոխվի, ու որ կառավարությունները, ինչպես ձեր Ստորտինգը, իսկապես պետք է ընդլայնվեն, ոչ միայն ծառերն ընդգրկելու համար, ինչպես ենթադրում էր Հոլբերգը, այլև մնացած բոլոր էակներին, որոնց հետ մենք հիմա գտնվում ենք ձգձգվող կոնֆլիկտում, գումարած այն մարդիկ, որոնք կապված են այս ու այն «երևույթին», որոնց հետ պետք է սովորենք լինել կոնֆլիկտում, քանի խաղաղության չենք հասել: Հենց այդպիսի ընդլայնված կառավարության այցելությունիցս մի քանի տարի անց, ընկերջոս՝ Փիթեր Վայբլի հետ մի ցուցահանդեսի փորձեցինք նախագիծ ներկայացնել, կոչելով այն «Իրերը դաձնելով hանրային»: Ցանկանում էինք ձև հաղորդել նոր res publica-ին:

Մեր ժամանակն այնքան հանգիստ չէ, որպեսզի դրանում հնարավոր լինի գտնել ինքդ քեզ՝ չկոչելով այն «ապոկալիպտիկ»: Որքան էլ տարօրինակ է,  ոմանք հայտարարել են, թե պատմությունը հասավ իր ավարտին հենց այն ժամանակ, երբ Երկիր մոլորակը որոշեց դառնալ պատմության մտահոգ գործակալ: Ու քանի որ դեպի ուրիշ աշխարհ փախուստի հույս չկա, ոչ էլ այլ մոլորակ վերաբնակեցնելու, մենք կարող էինք վերջապես համոզվել այն հարցի արդիականության մեջ, որ այս մրցանակաբաշխությունում հայտարարվող «արվեստն ու հումանիտար գիտությունները, իրավունքն ու աստվածաբանությունը» ավելի սերտ են կապվում նրանց հետ, որոնք նախկինում կոչվում էին «բնական գիտություններ», մի տերմին, որն այսօր ընդհանրապես չի համապատասխանում ընդհանուր տիեզերաքաղաքական խնդիրների նկարագրմանը, որոնք սպասում են մեզ:

Եթե ես պետք է շնորհակալություն հայտնեմ Ձեզ ինձ այս մրցանակը շնորհելու համար, ապա իհարկե դա ոչ թե որովհետև ես ինձ համարում եմ արժանի նման պատվի, այլ որովհետև այսքան տարիների ընթացքում ինձ այցելող  խնդիրները կարող էին առնչություն ունենալ նաև Ձեր հետ ու շատ ավելի հրատապ ձևով իմ թոռան՝ Ուլիսի հետ, ում ես ուզում եմ ողջունել այս առիթով իմ մեծ ու սիրելի ընտանիքի հետ միասին, և ընկերներիս ու գործընկերներիս այսքան ժամանակ ինձ սնուցող միջավայր ապահովելու համար, առանց որի անհնար է մի միտք անգամ հղանալ, արտասանել մեկ բառ անգամ, ունենալ գոնե մեկ զգացում: Բացի երախտագիտություն արտահայտող բառերից` ուրիշ ոչինչ չունեմ ավելացնելու, թույլ տվեք նրանց և Ձեզ հայտնել միևնույն խորին երախտագիտությունը:

Անգլերենից թարգմանեց Հռիփսիմե Դայանը