Հաննա Արենդթ. Հասարակություն և մշակույթ

Այսօր գրեթե բոլորն են կարծում, որ պետք է համակերպվել զանգվածային մշակույթի և զանգվածային հասարակության գոյության հետ (ընդամենը մի քանի տարի առաջ այս նույն եզրերը դատապարտող իմաստ էին պարունակում՝ ակնարկելով, որ զանգվածային հասարակությունը հասարակության ապականված ձևն է, իսկ զանգվածային մշակույթը՝ ինքն իրեն հակասող եզր) և փորձել գտնել դրանց «դրական» կողմերը, թեկուզ միայն այն պատճառով, որ զանգվածային մշակույթը զանգվածային հասարակության մշակույթն է, իսկ զանգվածային հասարակությունը (մեզ դա դուր գա, թե՝ ոչ) կանխատեսելի ապագայում շարունակելու է մեր իրականության մաս կազմել: Զանգվածային հասարակությունն ու զանգվածային մշակույթն անկասկած փոխկապակցված երևույթներ են: Զանգվածային հասարակությունն, ըստ Էդվարդ Շիլզի, ձևավորվում է այն ժամանակ, երբ «բնակչության զանգվածը ներառվում է հասարակության մեջ»:[1] Քանի որ հասարակությունն ի սկզբանե կազմված էր բնակչության այն խմբերից, որոնք ունեին ազատ ժամանակ և դրա հետ մեկտեղ հարստություն, զանգվածային հասարակությունն իսկապես մատնանշում է մի նոր հասարակարգ, որտեղ զանգվածներն ազատվել են «ֆիզիկապես ուժասպառ անող աշխատանքի բեռից»:[2] Հետևաբար պատմականորեն, ինչպես նաև հղացականորեն, հասարակությունը նախորդել է զանգվածային հասարակությանը և նույնքան ընդհանրական եզր է, որքան զանգվածային հասարակությունը. այն նույնպես կարելի է պատմականորեն թվագրել և նկարագրել: Զանգվածային հասարակությունից այն, անշուշտ, ավելի հին է, սակայն ոչ ավելի հին, քան արդի դարաշրջանը: Իրականում բոլոր այն հատկանիշները, որոնք ամբոխի հոգեբանությունը բացահայտել է զանգվածային մարդու մեջ, այն է՝ անկախ ադապտացվելու ունակությունից նրա միայնությունը (որը ոչ մեկուսացում է, ոչ էլ մենություն), նրա ոգևորվելու հակումն ու անսկզբունքայնությունը, նրա սպառելու ունակությունը, որն ուղեկցվում է դատելու կամ անգամ տարբերակելու անկարողությամբ, ամենից առավել նրա եսակենտրոնությունը և աշխարհից այն ճակատագրական օտարացումը, որը Ռուսոյից ի վեր զանգվածային մարդը շփոթում է ինքնօտարման հետ, բոլոր այս գծերը նախ ի հայտ են եկել «լավ հասարակությունում», որտեղ քանակապես զանգվածների մասին խոսք անգամ չկար: Այստեղ չենք կարող չնշել, որ առաջին զանգվածային մարդիկ զանգված կազմելու համար այնքան սակավաթիվ էին, որ նրանց նույնիսկ կարող էր թվալ, թե վերնախավ են կազմում ՝ լավ հասարակության վերնախավը:

Հետևաբար թույլ տվեք նախ մի քանի խոսք ասել հասարակության ավելի վաղ երևույթի և մշակույթի հետ դրա կապի մասին. ասել գլխավորապես ոչ թե պատմական պատճառներից ելնելով, այլ որովհետև դրանք հայտնում են մեզ փաստեր, որոնք, իմ կարծիքով, այս երկրում [Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում] բավականաչափ հայտնի չեն: Հնարավոր է, որ գիտելիքի հենց այս պակասն է դրդում պրն. Շիլզին ասել, որ «անհատականությունը ծաղկում է ապրել զանգվածային հասարակության մեջ», մինչդեռ իրականում արդի անհատը սահմանվել և իսկապես բացահայտվել էր այն մտավորականների կողմից, ովքեր, ինչպես Ռուսոն 18-րդ կամ Ջոն Սթյուարթ Միլը 19-րդ դարում, հայտնվել էին հասարակության հետ բացահայտ առճակատման մեջ: Անհատապաշտությունն ու դրա հետ եկող «զգայունակությունն ու առանձնությունը», մտերմության բացահայտումը` որպես անհատի լիարժեք զարգացման համար անհրաժեշտ մթնոլորտ, ի հայտ եկան այն ժամանակ, երբ հասարակությունը դեռ չէր վերածվել զանգվածային երևույթի, այլ ինքն իրեն համարում էր «լավ հասարակություն» կամ (հատկապես կենտրոնական Եվրոպայում) «կրթված ու բարեկիրթ հասարակություն»: Եվ հենց այս համատեքստում է, որ մենք պետք է հասկանանք արդի (և այլևս ոչ այնքան արդի) անհատին, ով ինչպես մենք արդեն գիտենք 19-րդ և 20-րդ դարերի վեպերից, կարող է ընկալվել միայն որպես այն հասարակության մաս, որի դեմ փորձել է հաստատվել, և որը սակայն միշտ էլ նրան հաղթել է:

Անհատի գոյատևման հավանականությունը պայմանավորված էր նրա միաժամանակյա ներկայությամբ մեկ ուրիշ ոչ-հասարակության շերտի բնակչության ներսում, ուր այդ ապստամբ անհատը կարող էր փախուստի դիմել: Պատճառներից մեկը, թե ինչու էին ապստամբ անհատներն այդքան հաճախ ի վերջո դառնում նաև հեղափոխականներ, այն էր, որ հասարակության կողմից չընդունվածների մեջ նրանք բացահայտում էին հասարակության մեջ արդեն իսպառ վերացած որոշակի համամարդկային հատկանիշներ: Բավական է կարդալ ֆրանսիական հեղափոխության արձանագրությունները և հիշել, թե որքանով էր le peuple-ի հղացքը իր լրացուցիչ իմաստները ստացել սալոնների կոռումպացվածության և կեղծավորության դեմ պայքարից, հասկանալու համար, թե որն էր հասարակության իրական դերը 19-րդ դարի ընթացքում: Զանգվածային հասարակության պայմաններում ապրող անհատների հուսահատության զգալի մասը գալիս է այն փաստից, որ փախուստի բոլոր ուղիները բնականաբար փակվում են, երբ հասարակությունն իր մեջ է առնում բնակչության բոլոր շերտերը:

Ընդհանուր առմամբ կարծում եմ` այս երկիրն անչափ բախտավոր է, որ լավ և բարեկիրթ հասարակության այս միջանկյալ փուլը համեմատաբար փոքր դեր է խաղացել իր զարգացման մեջ: Սակայն այսօր այդ առավելությունից ծագող խնդիրն այն է, որ այն սակավաթիվ մարդիկ, ովքեր դեմ կկանգնեն զանգվածային մշակույթին՝ որպես զանգվածային հասարակության անխուսափելի հետևանք, հակված են հայացքներն ուղղել հասարակության և մշակույթի ավելի վաղ երևույթներին՝ դիտարկելով դրանք որպես ոսկե դար և կորուսյալ դրախտ, պարզապես որովհետև գրեթե բան չգիտեն դրանց մասին: Ամերիկային շատ լավ հայտնի է միայն նորահարուստների (nouveau riche) բարբարոսական քաղքենիությունը, սակայն այն գրեթե անծանոթ է հասարակության հավասարապես ձանձրացնող մշակութային ու կրթված քաղքենիությանը, որտեղ մշակույթն ունի այն, ինչ պրն. Շիլզն անվանում է «սնոբական արժեք», և որտեղ կրթված լինելը ընդամենը կարգավիճակի հարց է:

Այս մշակութային քաղքենիությունն այսօր Եվրոպայում, կարելի է ասել, այլևս անցյալում է այն պարզ պատճառով, որ արդի արվեստի ամբողջ զարգացումը ծագել էր անվստահությունից և դեռ շարունակում է խորը անվստահություն տածել ոչ միայն մշակութային քաղքենիության, այլ նաև ինքնին մշակույթ բառի հանդեպ: Դեռ հարցական է, թե որն է ավելի դժվար՝ առանց որևէ ավանդույթի օգնության բացահայտել անցյալի մեծանուն հեղինակներին, թե փրկել նրանց կրթված քաղքենիության տխմարություններից: Առանց ավանդույթի օգնությանն ապավինելու և հաճախ անգամ ավանդական չափանիշներին ու մեկնաբանություններին դեմ դուրս գալով՝ անցյալը պահպանելու գործը նույնն է ամբողջ Արևմտյան քաղաքակրթության համար: Մտավոր, թեև ոչ հասարակական, առումով Ամերիկան ու Եվրոպան նույն իրավիճակում են գտնվում. ավանդույթի թելը կտրված է, և մենք ինքներս պետք է բացահայտենք անցյալը, այսինքն՝ կարդանք անցյալի հեղինակների գործերն այնպես, ասես մեզնից առաջ դրանք երբևէ չեն ընթերցվել: Այս գործում զանգվածային հասարակությունը շատ ավելի փոքր խոչընդոտ է, քան լավ և կրթված հասարակությունը, և ես հակված եմ մտածելու, որ նման ընթերցումը հազվագյուտ չէր 19-րդ դարի Ամերիկայում հենց այն պատճառով, որ այս երկիրը դեռևս այն «անպատում անապատն էր» (unstoried wilderness), որից այդքան շատ ամերիկացի գրողներ և արվեստագետներ փորձում էին փախչել: Սա գուցե ինչ-որ կերպ կապված է նրա հետ, թե որքան հանկարծակի ամերիկյան գեղարվեստական արձակն ու պոեզիան՝ Ուիթմանից և Մելվիլից սկսած, գտան իրենց ուրույն ուղին և որքան բեղմնավոր դարձան:

Անկասկած շատ ցավալի կլիներ, եթե զանգվածային մշակույթի և զանգվածային հասարակության երկբայություններից և շեղումներից ծագեր ընդհանրապես չարդարացված և անհիմն ձգտում մի դրության, որն ավելի լավը չէ, այլ ընդամենը մի փոքր ավելի հնացած է: Եվ իրոք, վատ նշան է, երբ մարդիկ պատրաստակամորեն և անքննադատաբար ընդունում են այնպիսի բացահայտ սնոբական և քաղքենիական հասկացություններ, ինչպիսիք են, օրինակ, բարձրակարգ (highbrow), միջնակարգ (middlebrow) և ցածրակարգ (lowbrow) հասկացությունները: Մշակույթի գործերի համար միակ ոչ-հասարակական և իրական չափանիշն իհարկե դրանց հարաբերական մնայունությունն է, և մինչև իսկ անմահությունը: Խնդիրն այն է, որ երբ անցյալի անմահ գործերը «նրբակերտվեցին» ու ստացան նոր կարգավիճակ, դրանք կորցրեցին իրենց ամենակարևոր և հիմնական որակը, այն է՝ դարեր շարունակ գրավել և հուզել ընթերցողին կամ հանդիսատեսին: «Մշակույթ» բառը ինքնին կասկածի տակ դրվեց միայն որովհետև այն մատնանշում էր հենց այդ «կատարելության հետամտումը», որը Մաթյու Արնոլդի համար նույնն էր, ինչ «դուրեկանության և լուսավորության հետամտումը»: Կասկածի տակ դրվեց ոչ թե Պլատոնը, այլ ինքնակատարելագործման ետին շարժառիթներով դրդված Պլատոնի ընթերցումը: Իսկ «դուրեկանության և լուսավորության հետամտումը»՝ լավ հասարակության դրա բոլոր երանգներով հանդերձ, արհամարհվում էր ամեն ինչին դուրեկանության և լուսավորության շղարշի միջով նայելու և իրականությունը կյանքից դուրս պահելու իր ակնհայտ ջանքի պատճառով: 20-րդ դարում արվեստների վերականգնման ապշեցուցիչ ճիգը և անցյալի հզորության պակաս ակնհայտ, սակայն հավանաբար ոչ պակաս իրական վերականգնումը սկսվեց այն պահից, երբ լավ հասարակությունն իր մենաշնորհյալի ճիրաններից բաց թողեց մշակույթը և դրա հետ միասին կորցրեց հասարակության մեջ իր գերիշխող դիրքը:

Սակայն այստեղ մեզ հետաքրքրում է մշակույթը, այլ ոչ թե հասարակությունը, կամ ավելի ճիշտ այն, թե ինչ է կատարվում մշակույթի հետ հասարակության և զանգվածային հասարակության պայմաններում: Հասարակության մեջ այլ իրականություններից առավել մշակույթն էր դարձել այն, ինչը սկսվեց կոչվել «արժեք», այսինքն՝ հասարակական ապրանք, որը կարող էր շրջանառվել և շահագործվել որպես հասարակության մեջ դիրք գրավելու համար հասարակական մանրադրամ: Մշակութային առարկաները փոխակերպվեցին արժեքների, երբ մշակութային քաղքենին իր ձեռքն առավ դրանք՝ որպես արժույթ, որի միջոցով նա գնեց ավելի բարձր դիրք հասարակության մեջ, այսինքն՝ մի դիրք, որն իր կարծիքով ավելի բարձր էր, քան այն, որին նա ի բնե կամ ի ծնե արժանի էր: Այդ իսկ պատճառով մշակութային արժեքներն այն էին, ինչ արժեքները միշտ եղել են՝ փոխարժեք. ձեռքից ձեռք անցնելով՝ դրանք մաշվում էին հին մետաղադրամի պես: Դրանք կորցրեցին իրենց այն հատկությունը, որը սկզբնապես բնորոշ է բոլոր մշակութային առարկաներին, այն է՝ մեր ուշադրությունը գրավելու և մեզ հուզելու կարողությունը: Փոխակերպման այս գործընթացը կոչվեց արժեքների արժեզրկում, որն ավարտվեց 20-30-ականների «արժեքների էժանացված վաճառքով» (Ausverkauf der Werte), երբ մշակութային և բարոյական արժեքները միասին «վաճառվեցին»:

Հասարակության և զանգվածային հասարակության միջև հիմնական տարբերությունը հավանաբար այն է, որ հասարակությունն ուզում էր ունենալ մշակույթ, գնահատում էր և արժեզրկում մշակութային առարկաները՝ դարձնելով դրանք հասարակական ապրանքներ, իր եսասիրական նպատակներով օգտագործում և չարաշահում դրանք, սակայն չէր «սպառում»: Անգամ ամենամաշված տեսքով, դրանք մնում էին առարկաներ, չէին «սպառվում» կամ կուլ գնում, այլ պահպանում էին իրենց աշխարհիկ առարկայականությունը: Մինչդեռ զանգվածային հասարակությունն ուզում է զվարճանք, այլ ոչ թե մշակույթ, և զվարճանքի արդյունաբերության արտադրանքն իրոք սպառվում է հասարակության կողմից, ինչպես ցանկացած այլ սպառման ապրանք: Զվարճանքի համար անհրաժեշտ արտադրանքները ծառայում են հասարակության կյանքի գործընթացին, թեև գուցե կյանքի համար նույնքան անհրաժեշտ չեն, որքան հացն ու միսը: Դրանք ծառայում են, ինչպես ասում են, ժամանակ անցկացնելու համար և այդ պարապ ժամանակը ազատ ժամանակ չէ, այսինքն՝ այն ժամանակը, երբ մենք իսկապես ազատված ենք կյանքի գործընթացի պահանջներից առաջացող բոլոր հոգսերից և գործերից ու հետևաբար ազատ ենք աշխարհի և դրա «մշակույթի» համար: Պարապ ժամանակը ավելի ճիշտ մնացորդ ժամանակ է, որը բնույթով կենսաբանական է, և որը մնացել է աշխատանքին և քնին հատկացվող ժամանակից: Պարապ ժամանակը, որը ենթադրաբար պետք է լցվի զվարճանքով, կենսաբանորեն պայմանավորված աշխատանքի բոլորաշրջանի կամ, ինչպես Մարքսն էր ասում, «մարդու և բնության միջև նյութափոխանակության» մեջ դադար է:

Արդի պայմաններում այս դադարը շարունակ երկարում է. պարապ ժամանակը, որը պետք է լցվի զվարճանքով, գնալով ավելանում է: Սակայն պարապ ժամանակի այս հսկայական աճը չի փոխում ժամանակի բնույթը: Զվարճանքը, ինչպես աշխատանքը և քունը, կենսաբանական կյանքի գործընթացի անփոփոխ մասն է: Անկախ նրանից մարդ աշխատում է, թե հանգստանում՝ կենսաբանական կյանքը միշտ զբաղված է սպառմամբ կամ հրճվանքի անտարբեր ընկալմամբ. նյութափոխանակություն, որ սնվում է բարիքներով՝ դրանք անզգայաբար կուլ տալով: Զվարճանքի արդյունաբերության առաջարկած ապրանքները «բարիքներ» չեն (մշակույթի առարկաներ, որոնց գերազանցությունը չափվում է կյանքի գործընթացին դիմակայելու և աշխարհի մշտական բաղկացուցիչը դառնալու դրանց ունակությամբ) և չպետք է դատվեն այդ չափանիշներով: Դրանք ոչ էլ օգտագործվելու և փոխանակվելու համար գոյություն ունեցող արժեքներ են. իրականում դրանք սպառման ապրանքներ են միտված սպառվելու, ինչպես ցանկացած այլ սպառման ապրանք:

Հացն ու կրկեսը (panis et circenses) իրոք փոխկապակցված են. երկուսն էլ անհրաժեշտ են կյանքի, դրա պահպանման և ապաքինման համար, և երկուսն էլ անհետանում են կյանքի գործընթացում. այսինքն՝ երկուսն էլ պետք է անդադար վերարտադրվեն ու նորից մատուցվեն, որպեսզի այս գործընթացը երբեք չդադարի: Հետևաբար չափանիշները, որոնցով հացն ու կրկեսը պետք է գնահատվեն իսկապես թարմությունն ու նորույթն են: Սրանք այն չափանիշներն են, որոնցով մենք այսօր (ըստ իս, շատ սխալաբար) դատում ենք նաև մշակույթի և արվեստի առարկաները՝ բարիքներ, որոնք ենթադրվում է, որ պետք է մնան այս աշխարհում նույնիսկ մեր հեռանալուց հետո:

Քանի դեռ զվարճանքի արդյունաբերությունն իր սեփական սպառման ապրանքներն է արտադրում, ամեն ինչ լավ է, և մենք չենք կարող մեղադրել դրան ոչ մնայուն ապրանք ստեղծելու մեջ, ինչպես չենք կարող մեղադրել հացթուխին, ում արտադրածը, որպեսզի չփչանա, պետք է արտադրվելուց հետո անմիջապես սպառվի: Արհամարհել զվարճանքն ու հրճվանքը, որովհետև դրանք «արժեք» չեն պարունակում, միշտ էլ եղել է կրթված քաղքենիության նշան: Քանի դեռ մենք ենթարկվում ենք այս կյանքի մեծ բոլորաշրջանին, ամենքս էլ այս կամ այն կերպ զվարճանքի ու հրճվանքի կարիք ունենք, և ժխտել այն, որ մեզ զվարճացնում կամ հրճվանք է պատճառում նույնը, ինչ մեր հավասարակիցների զանգվածներին, սոսկ կեղծավորություն է կամ հասարակական սնոբություն: Ինչ վերաբերում է մշակույթի գոյատևմանը, այն անկասկած ավելի քիչ են վտանգում նրանք, ովքեր զվարճանքով են լցնում իրենց պարապ ժամանակը, քան նրանք, ովքեր այդ ժամանակը լցնում են պատահական կրթական գործիքով՝ միտված բարելավելու իրենց հասարակական դիրքը:

Եթե զանգվածային մշակույթը և զվարճանքի արդյունաբերությունը նույնը լինեին, մենք անհանգստանալու կարիք չէինք ունենա, չնայած որ իրոք, ինչպես պրն. Շիլզն է ասում, կյանքի այս ամբողջ հատվածի (որը նախկինում «համեմատաբար անլսելի ու անտեսանելի էր մտավորականների համար») «լսելի ու տեսանելի դառնալու հսկայական առաջխաղացումը» լուրջ խնդիր է անհատ արվեստագետի և մտավորականի համար: Թվում է, թե զվարճանքին բնորոշ ունայնությանը թույլ է տրվել ներթափանցել հասարակական միջավայրի բոլոր բնագավառները, և արվեստագետների ու մտավորականների հաճախ նկարագրած անհանգստությունը մասամբ իհարկե պայմանավորված է նրանց անկարողությամբ լսելի և տեսանելի դառնալ զանգվածային հասարակության շփոթեցնող թոհուբոհում կամ էլ ճեղքել դրա աղմկոտ ունայնությունը: Արվեստագետի հասարակությանն ուղղված բողոքը, սակայն, նույնքան հին է, որքան ինքը հասարակությունը: Մեր դարի (որը գուցե մի օր դիտարկվի որպես Արևմտյան քաղաքակրթության արվեստի և իհարկե գիտության հոյակապ ժամանակաշրջաններից մեկը) գրեթե բոլոր արվեստների զարթոնքը սկսվել է հասարակության մեջ արվեստագետի անհանգստությունից, նրա որոշումով մեջք դարձնել հասարակությանը և դրա «արժեքներին», թողնել, որ մեռածները հողին հանձնեն մեռածներին: Իսկ ինչ վերաբերում է արվեստագետի արդյունավետությանը՝ դիմակայել զանգվածային մշակույթի անթիվ գայթակղություններին, կամ զանգվածային հասարակության աղմուկի ու խաբեության մեջ կարողանալ պահպանել սթափությունը պետք է որ ավելի դժվար չլինի, քան խուսափել հղկված հասարակության մեջ մշակութային սնոբերի ավելի սոփեստական գայթակղություններից ու նենգ կանչերից:

Ցավոք, ամեն ինչ այդքան պարզ չէ: Զվարճանքի արդյունաբերությունը կանգնած է գարգանտյուական ախորժակի դիմաց, և քանի որ արդյունաբերության ստեղծածը սպառվելով անհետանում է, այն պետք է անընդհատ նոր ապրանքներ առաջարկի: Այս դժվարին կացության պայմաններում զանգվածային միջավայրի համար արտադրողները հարմար նյութ գտնելու հույսով ծայրեծայր քրքրում են անցյալի ու ներկայի մշակույթները: Այդ նյութը, սակայն, հնարավոր չէ մատուցել ինչպես որ կա. այն պետք է նախապատրաստվի և փոփոխվի զվարճալի դառնալու համար, քանի որ այն չի սպառվի ինչպես որ կա:

Զանգվածային մշակույթը գոյանում է, երբ զանգվածային հասարակությունը սկսում է շահագործել մշակութային առարկաները, և սրա վտանգն այն է, որ հասարակության կյանքի գործընթացը (որը բոլոր կենսաբանական գործընթացների պես անհագորեն իր նյութափոխանակության բոլորաշրջան է ներքաշում ամեն հնարավոր բան) բառացիորեն կսպառի մշակութային առարկաները, իսպառ կուլ կտա և կոչնչացնի դրանք: Այստեղ խոսքը զանգվածային բաշխման մասին չէ: Երբ մշակութային առարկաները, գրքերը, կամ նկարների վերարտադրությունները, էժան գներով հայտնվում են շուկայում և մեծ քանակությամբ վաճառվում, սա չի ազդում տվյալ ապրանքների բնույթի վրա: Սակայն դրանց բնույթը ազդվում է, երբ հենց այդ առարկաներն են փոփոխվում (վերարտադրության կամ ֆիլմերի համար վերագրվում, կրճատվում, մարսվում, նվազեցվում կիտչի), որպեսզի զանգվածային վաճառքի համար բերվեն ընդունելի տեսքի, քանի որ այլ կերպ չեն վաճառվի:

Ո՛չ ինքնին զվարճանքի արդյունաբերությունը, ո՛չ էլ զանգվածային վաճառքը որպես այդպիսին զանգվածային մշակույթի նշան չեն, այլ այն բանի, ինչ ավելի ճշգրտորեն պետք է անվանել զանգվածային հասարակության մեջ մշակույթի քայքայում: Այս քայքայումը սկսվում է, երբ մշակութային առարկաները ազատորեն ենթարկվում են փոփոխության, որպեսզի բաշխվեն մարդկանց զանգվածների միջև: Այս քայքայմանն ակտիվորեն նպաստողները, սակայն, ամենևին էլ Tin Pan Alley-ի երգահանները չեն, այլ մտավորականների հատուկ մի տեսակ՝ հաճախ շատ կարդացած և տեղեկացված, ում միակ գործառույթն է կազմակերպել, տարածել և փոփոխել մշակութային առարկաները դրանք ավելի դուրեկան դարձնելու նրանց համար, ովքեր ուզում են զվարճանալ կամ, որ ավելի վատ է, «կրթվել», այսինքն՝ որքան հնարավոր է էժան գնով ձեռք բերել որևէ տեսակի մշակութային գիտելիք իրենց հասարակական դիրքը բարձրացնելու համար:

Ռիչարդ Բլաքմուրը («Kenyon Review»-ում իր վերջերս հրապարակած «Մտավորականի դերը» հոդվածում) հրաշալի կերպով ցույց է տվել, որ մտավորականի ներկայիս անհանգստությունը գալիս է ոչ թե այն փաստից, որ ինքը շրջապատված է զանգվածներով (որոնցից նա, ընդհակառակը, զգուշորեն պաշտպանված է), այլ որ ինքը շրջապատված է Միացյալ Նահանգների ամեն հրատարակչությունում և գրեթե յուրաքանչյուր հանդեսի խմբագրային գրասենյակներում հանդիպող մշակույթը մարսողներով, վերագրողներով և փոփոխողներով: Եվ այս «մասնագետներին» ճարպկորեն օգնում են նրանք, ովքեր նոր գրքեր գրելու փոխարեն, կեղծում են դրանք, ովքեր արտադրում են «նոր» դասագրքեր շուկայում գոյություն ունեցող չորս կամ հինգ դասագրքերի հիման վրա, ինչպես նաև նրանք, ովքեր, ինչպես Բլաքմուրն է նշում, հետո ունեն միայն մեկ մտահոգություն՝ ինչպես խուսափել գրագողությունից: (Մինչդեռ խմբագիրը իր ուժերի ներածի չափով փորձում է կատարյալ անգրագիտությունը փոխարինել կլիշեներով:) Այստեղ նորույթի չափորոշիչը, որը բավականին արդարացված է զվարճանքի արդյունաբերությունում, դառնում է պարզապես կեղծ, և իրական վտանգ է ներկայացնում. շատ հնարավոր է, որ «նոր» դասագիրքը շուկայից դուրս կմղի հները, որոնք սովորաբար ավելի լավն են լինում, ոչ թե որովհետև ավելի հին են, այլ որովհետև գրվել էին իսկական պահանջներ բավարարելու նպատակով:

Այս իրավիճակը, որն իսկապես աշխարհում ուրիշ ոչ մի տեղ իրեն հավասարը չունի, կարող է պատշաճորեն կոչվել զանգվածային մշակույթ: Դրա ջատագովները ոչ զանգվածներն են, ոչ էլ նրանց զվարճացնողները, այլ այն մարդիկ, ովքեր փորձում են զվարճացնել զանգվածներին մի բանով, որը ժամանակին եղել է մշակույթի իրական առարկա, կամ էլ փորձում են համոզել, որ «Համլետը» կարող է լինել նույնքան զվարճալի և նույնքան ուսուցողական, որքան «Իմ չքնաղ լեդին»: Զանգվածային կրթության վտանգը հենց դրա շատ զվարճալի դառնալու մեջ է: Անցյալի շատ մեծ հեղինակներ կարողացել են գոյատևել, նույնիսկ երբ դարերով մոռացված ու արհամարհված են եղել, սակայն դեռ հարց է, արդյոք նրանք կկարողանան վերապրել իրենց ասելիքի զվարճալի տարբերակը:

Մտավորականի անհանգստությունը շատ ավելի արդարացված է զանգվածային մշակույթի մթնոլորում, քան զանգվածային հասարակությունում: Այն առաջանում է հասարակապես այս մյուս մտավորականների՝ զանգվածային մշակույթ արտադրողների ներկայությամբ, ումից նա դժվարությամբ է տարբերակում իրեն և, ավելին, ովքեր քանակապես միշտ գերազանցում են ու հետևաբար ձեռք են բերում որոշակի իշխանություն, որն առաջանում է, երբ մարդիկ խմբավորվում են և գործում քիչ թե շատ համաձայնեցված: Մեծամասնության իշխանությունը (որն օրինական է միայն քաղաքականության ասպարեզում և գործունեության դաշտում) միշտ էլ վտանգ է ներկայացրել փոքրամասնության ուժի համար. այն ամենաբարենպաստ պայմաններում անգամ վտանգ է պարունակում և միշտ համարվել է առավել վտանգավոր, երբ ծագել է խմբի սեփական շարքերից: Իմ համոզմամբ՝ մշակույթի առումով անհանգստությունն առաջանում է ոչ այնքան անթիվ գայթակղություններից և բարձր պարգևներից, որոնց արժանանում են նրանք, ովքեր պատրաստ են փոփոխել իրենց արտադրանքը զանգվածային շուկային ավելի ընդունելի դարձնելու համար, որքան այն մշտական նյարդայնացնող ուշադրությունից, որը մեզնից յուրաքանչյուրը պետք է հատկացնի պաշտպանելու համար իր արտադրանքը պահանջարկից և այն մարդկանց հնարագիտությունից, ովքեր կարծում են, որ գիտեն, թե ինչպես պետք է այդ արտադրանքը «բարելավել»:

Մշակույթը վերաբերում է առարկաներին և այն աշխարհի երևույթ է. զվարճանքը վերաբերում է մարդկանց և այն կյանքի երևույթ է: Եթե կյանքն այլևս չի բավարարվում հաճույքով, որը միշտ համագոյակցում է բնության հետ մարդու նյութափոխանակությանը ներհատուկ աշխատանքի հետ, եթե կենսական էներգիան այլևս ամբողջովին չի օգտագործվում այս բոլորաշրջանում, ապա կյանքը կարող է ձգտել աշխարհի բարիքներին, կարող է ոտնահարել և սպառել դրանք: Այն կվերամշակի աշխարհի բարիքները, մինչև որ դրանք պատրաստ կլինեն սպառման համար: Այն դրանց հետ կվարվի որպես բնության տարրերի. տարրեր, որ մինչև մարդու նյութափոխանակության մեջ մտնելը, պետք է հատուկ տեսքի բերվեն:

Բնության բարիքների սպառումը դրանց չի վնասում. դրանք անընդհատ նորոգվում են, որովհետև մարդը, քանի դեռ ապրում է և գործում, աշխատում և վերականգնում իր ուժերը, նույնպես բնության էակ է, այն մեծ բոլորաշրջանի մասնիկը, որի մեջ համակ բնությունն է պտտվում: Սակայն մարդու ստեղծած աշխարհի բարիքները (քանի դեռ նա աշխարհի և ոչ լոկ բնության էակ է) ինքնաբերաբար չեն նորոգվում: Երբ կյանքը դրանք շահագործում է և ըստ ցանկության սպառում հանուն զվարճանքի, դրանք պարզապես անհետանում են: Եվ այս անհետացումը, որը սկսվում է հենց զանգվածային մշակույթում (այն է՝ «մշակույթում», որը կանգնած է աշխատելու և սպառելու երկընտրանքի միջև) տարբերվում է ժամանակի հետ մաշվելուց ու հնանալուց, ինչը տեղի ունեցավ մշակույթում, երբ բարիքները վերածվեցին փոխարժեքի և շրջանառվեցին հասարակության մեջ այնքան ժամանակ, մինչև դրանց սկզբնական դրոշմն ու իմաստը այլևս հազիվ էին ճանաչելի:

Եթե փորձենք դասակարգել այս երկու հակամշակութային գործընթացները պատմական և հասարակագիտական առումներով, կարող ենք ասել, որ լավ հասարակությունում մշակութային քաղքենիների ձեռքերով մշակույթի արժեզրկման վտանգը բնորոշ էր առևտրային հասարակությանը, որի հիմնական հանրային ոլորտը ապրանքների և մտքերի փոխանակման շուկան էր: Ի տարբերություն դրան, զանգվածային հասարակությունում մշակույթի անհետացումն առաջանում է սպառողների հասարակության պայմաններում, որը քանի դեռ արտադրում է միայն սպառման համար, կարիք չունի հանրային աշխարհիկ ոլորտի, որի գոյությունն անկախ է և կյանքի գործընթացի ասպարեզից դուրս: Այլ կերպ ասած, սպառողների հասարակությունը չգիտի ինչպես հոգ տանել աշխարհի և դրան պատկանող բարիքների մասին: Հասարակության հիմնական վերաբերմունքն առարկաների հանդեպ, այսինքն՝ սպառողական վերաբերմունքը, ոչնաչացնում է այն ամենը, ինչին դիպչում է: Եթե մենք մշակույթի տակ հասկանանք այն, ինչ բառը սկզբնապես է նշանակել (հռոմեական cultura-ն ծագել է colere բառից՝ հոգ տանել, պահպանել, մշակել), ապա կարող ենք առանց չափազանցության պնդել, որ սպառողական մոլուցքով տառապող հասարակությունը չի կարող միևնույն ժամանակ լինել բարեկիրթ (մշակված) կամ ստեղծել մշակույթ:

Իրենց բոլոր տարբերություններով հանդերձ, սակայն, այս երկու հակամշակութային գործընթացներն ունեն մեկ ընդհանուր բան՝ դրանք ծագում են այն ժամանակ, երբ ներկայում կամ անցյալում արտադրված բոլոր աշխարհի բարիքները դարձել են «հասարակական», այսինքն վերաբերում են հասարակությանը և դիտարկվում իրենց զուտ գործառականության մեջ: Մի դեպքում հասարակությունն օգտագործում և փոխանակում, գնահատում և արժեզրկում է դրանք, մյուս դեպքում այն դրանք կլանում և սպառում է: Այստեղ խնդիրը բնավ էլ աշխարհի գործառականացումը կամ «հասարակայնացումը» չէ: Այն գաղափարը, որ յուրաքանչյուր առարկա պետք է ունենա հասարակության կամ անհատի որոշակի կարիքներ բավարարող գործառույթ (եկեղեցին՝ կրոնական պահանջը, նկարը՝ նկարչի ինքնարտահայտման պահանջը և դիտողի ինքնակատարելագործման պահանջը և այլն) պատմականորեն այնքան նոր է, որ ակամայից ուզում ես խոսել արդի նախապաշարմունքի մասին: Մայր տաճարները կառուցվում էին առ Աստծո առավելագույն փառաբանման (ad majorem Dei gloriam). թեև որպես կառույցներ դրանք անշուշտ ծառայում էին համայնքի կարիքներին, դրանց բարդ գեղեցկությունը երբեք չի կարող բացատրվել այս կարիքներով, որոնք նույն հաջողությամբ կարող էր բավարարել ցանկացած անշուք կառույց:

Առարկան մշակութային է, եթե կարող է դիմակայել. այս դիմացկունությունը գործառականության ճիշտ հակառակն է՝ այն որակին, որի պատճառով առարկան օգտագործվելու և սպառվելու միջոցով անհետանում է երևութային աշխարհից: Առարկայի «բարիքայնությունը» երևան է գալիս իր ձևում և արտաքին տեսքում, որի պատշաճ չափանիշը գեղեցկությունն է: Եթե մենք ցանկանայինք առարկան գնահատել իր օգտագործման արժեքով միայն, և ոչ նաև իր արտաքին տեսքով (այսինքն՝ առարկան գեղեցիկ է, թե տգեղ, թե գեղեցիկի և տգեղի արանքում), մենք նախ ստիպված կլինեինք հանել մեր աչքերը: Ուստի, աշխարհի գործառականացումը, որն ի հայտ է գալիս և՛ հասարակության, և՛ զանգվածային հասարակության մեջ զրկում է աշխարհը մշակույթից, ինչպես նաև գեղեցկությունից: Մշակույթը ապահով է միայն նրանց ձեռքերում, ովքեր սիրում են աշխարհը՝ հանուն աշխարհի, ովքեր գիտակցում են, որ առանց մարդու ստեղծած աշխարհիկ բարիքների, այսինքն՝ արվեստի գործերի գեղեցկության, առանց լուսասփյուռ փառքի, որի միջոցով աշխարհին և աշխարհում բացահայտվում է հնարավոր մնայունությունը, ողջ մարդկային կյանքը կլիներ ապարդյուն և ոչ մի մեծություն չէր հարատևի:

(1960)

Անգլերենից թարգմանեց Լիլիթ Վերդյանը

Աղբյուրը՝ Hannah Arendt, “Society and Culture” in Daedalus, Vol. 89, No. 2, Mass Culture and Mass Media (Spring, 1960), 278-287։

[1] Տե՛ս Էդվարդ Շիլզի «Զանգվածային հասարակություն և դրա մշակույթը» հոդվածը («Mass Society and Its Culture», «Daedalus» 89/2, գարուն 1960թ.), էջ 288:

[2] Նույն տեղում, էջ 289:

Հաննա Արենդթի այս էսսեն առաջին անգամ հրապարակվել է «Արտերիա» մշակութային քննադատական կայքի «եւ» բաժնում և ներառված է Հայաստանի ամերիկյան համալսարանի լույս ընծայած Արենդթի «Մենք՝ փախստականներս» էսսեների ժողովածուում, որի երկրորդ հրատարակությունը պատրաստ կլինի այս ամսվա վերջին: Գիրքը ձեռք բերել ցանկացողները կարող են դիմել Շուշան Ավագյանին՝  shushan.avagyan@aua.am հասցեով։