Հոմա Ջասեմին ծնվել է 1963 թվականին՝ Թեհրանում: Բարձրագույն կրթությունը հոգեբանության բնագավառում ստացել է Տեխասի համալսարանում: Մի շարք պատմվածքների, գիտական հոդվածների հեղինակ է: Այժմ բնակվում է ԱՄՆ-ում: Շուտով նրա պատմվածքների առաջին ժողովածուն՝ «Ախթամար» խորագրով, լույս կտեսնի Իրանում: Այս պատմվածքում իրանահայ մի ընտանիքի պատմություն է, իսկ ժամանակն ու տարածությունը անընդհատ փոխվում են՝ մեր օրերից հասնելով մինչև 16-17-րդ դար: 2018 թվականին Ջամալզադեի անվան ազգային գրական մրցույթում «Ախթամար» պատմվածքը զբաղեցրել է երկրորդ տեղը:

Նվիրվում է Արլին Դավթյանին

Կարող էի ձեռքս տանել Երվանդի[1] կտավի վրայով, վերցնել նարգիզներից մեկն ու հոտոտել, նախքան ինչ-որ մեկը կնկատեր, կարող էի մտնել սև ու սպիտակ լուսանկարի մեջ և ապրել արանքներում հուշերի, որ իմը չէին: Անգամ կարող էի թրև գալ ժամանակի մեջ ու լսել հանգուցյալների ձայնը: Հենց դրա համար էլ, երբ ինձ վատ էի զգում ու կարոտում էի նրան, փնտրում էի հորս պատմական գրքերը, քայլում Ջուղայի[2] լուսանկարներում կամ կամրջի պատուհաններից աչքերս հառում ջրին, որ չմոռանամ նրան: Այդ օրը, ինձնից բացի, որևէ մեկը չնկատեց նրա անհետանալը ջրում: Մաման էլ չէր հավատում. ոչ ոք չէր հավատում, թե նա խեղդվել է Զայանդեռուդում[3]: Ես անգամ չէի կարողացել ճչալ. ճիշտ, երբ ճչում ես երազիդ մեջ, բայց ձայնդ դուրս չի գալիս: Ամեն ինչ սկսվեց հորս պատահարից:          

Բուժքույրը, երբ սենյակից դուրս եկավ, մաման գլուխը տարուբերեց՝ արցունքներով լի աչքերով ասելով.          
- Տես՝ գլխիդ ինչ փորձանք բերեցիր: Էդ ցցված փորովդ չէի՞ր կարող կամուրջն անցնել մյուս բոլոր ծերունիների նման:  
- Առաջինը՝ ես ծերունի չեմ: Երկրորդ՝ առհասարակ ջահելական շտապողականությունից եմ էս հիմարությունն արել, երրորդ՝ ցցված փորս ի՞նչ մեղք ունի,- ասաց պապան՝ ծուռ մատը տնկելով: Ապա, ձեռքը կլոր փորով սահեցնելով, ծիծաղեց մամայի տագնապած աչքերի մեջ ու ասաց.- Դարդ մի՛ արա, Ժանե՛տ: Բարով-խերով պրծա: Կոտրվածքն էլ շուտ կլավանա, թանկագի՛նս:   

Պապային, ոտքերը գիպս դրած, բերեցինք տուն: Որոշ ժամանակ անց բժիշկ Միր Աալային հանեց գիպսն ու տվեց նրա բջջայինի համարը, որ շաբաթը երկու անգամ՝ երկուշաբթի և հինգշաբթի՝ կեսօրից հետո, ֆիզիոթերապիայի համար գա մեր տուն: Երբ դուռը բաց էի անում, երկար մատները տանում էր ճակատի խոր փոսերին ու ժպտում էր: «Բարև, պապան լա՞վ է»: Հետո քայլում էր իմ հետևից, և նրա բարձր ստվերը պատկերվում էր բակի հախճասալերի վրա, իսկ ես փոքր-մոքր ուրվագծերի նման անհետանում էի նրա քայլերում:    

Սենյակով մեկ տարածվում էր էվկալիպտի յուղի հոտը, ես ընկղմվում էի սենյակի դռան դիմաց դրված թավշյա փափուկ բազմոցին, թերթում գրքերս ու տետրերս՝ նայելով նրան: Երրորդ սեանսին ձեռքը դրել էր պապայի սպիտակ ու չաղլիկ ոտնաթաթին:          
- Պարո՛ն Ստեփանյան, խնդրում եմ՝ ավելի շատ սեղմեք: Ավելի շատ…: Հիմա աջը սեղմեք:  
- Բժի՛շկ ջան, կներես, պիտի զուգարան գնամ,- դողաց պապայի ձայնը: - Սխալ արեցի, որ առավոտը մի բաժակ սուրճ ավել խմեցի:   
 Բերեց հայրիկի ձեռնափայտը, օգնեց, որ վեր կենա մահճակալից և ուղեկցեց մինչև զուգարանի դուռը: Երբ վերադառնում էին, պապան ասաց.      
- Տիկինս մի օր Ձեզ իր էս սուրճերից պիտի տա: Ժանետի սուրճից Ջուղայում չկա, աշխարհում էս մեկն է:           
 Ննջասենյակի հայելու միջից նրա կերպարանքն էի տեսնում դռան շրջանակի մեջ:     
 - Հա՜, հետևանքից լրիվ պարզ է:     
 Երկուսով քահ-քահ ծիծաղեցին: Ճակատի այդ փոսերով նմանվում էր Դավթի արձանիկին[4], որ տարիներ ի վեր հորս գրադարակի միջից ինձ էր նայում:
- Բժի՛շկ ջան, պիտի հասնես իմ տարիքին, որ հասկանաս սուրճի հետևանքները:       
  Կռացել էր պապայի վրա և գլուխը աջ ու ձախ անելով ասաց.     
 - Բայց, կատակը մի կողմ, ամեն անգամ, երբ անցնում եմ ձեր թաղի սրճարանների մոտով, փողոցով մեկ տարածված սուրճի ու քաղցրավենիքի բույրը… խնդրում եմ՝ սեղմածս հատվածը մի՛ ծալեք, դիմացեք… բավական է… հիմա ծունկը ծալեք, լավ է, պահեք էսպես: Մի քաղցրավենիքի խանութի անուն եմ լսել՝ Ախթամա՞ր: Անունը ճի՞շտ եմ ասում:      
 - Հա՜, հա, ճիշտ եք ասում: Պարոն Խաչատուրինն էր, աղջիկը նորից է սկսել աշխատացնել… ա՜խ, ա՜խ, ծալած պահե՞մ:           
 Թավշյա բարձի վրա մատիտի ծայրով նրա անվան առաջին տառը գրեցի՝ առնելով սրտիկի մեջ:
- Հա՛, պահեք… իսկ ո՞րն է նշանակությունը:         
 - Ա՜յ, էս ոնց է ցավում, բժի՛շկ ջան…- տնքտնքալով ասաց պապան: - Ինչի՞ նշանակությունը:
Պապայի ոտնաթաթը համարյա դիպչում էր նրա դեմքին:
 - Ախթամարի:           
 Դուք ինձ տանջում եք, հետո ուզում եք՝ Ջուղայում ինչքան անուն կա, Ձեզ բացատրե՞մ: Մինչև էնտեղից քաղցրավենիք չբերեք, բան էլ չեմ ասի:  
 - Այ քեզ բան, մի հարցն ինչ թանկ նստեց, պարո՛ն Ստեփանյան,- ասաց ծիծաղելով: - Իզուր չեն ասում՝ անոսկր լեզուն մարդու հանգիստ չի տալիս: Աչքիս վրա:           
  Թեքվեց և հայելու միջից ինձ աչքով արեց: Կարմրեցի, գլուխս կապեցի ու նայեցի ֆիզիկայի տետրիս: Տղամարդկային ծիծաղի ու կատակների ձայները գալիս, նստում էին գրածների վրա. «Մարմինների մագնիսականությունը պատկանում է քաղցրավենիքների խմբին, որ նպաստում են Ջուղայի հրապարակի մասնիկների ուժեղացմանը: Այսինքն՝ եթե մետաղալարի խուրձի մեջ մագնիսական մարմին դնենք, այդկերպ Ջուղայի հրապարակը կուժեղանա»: Սեղմեց պապայի ոտնաթաթը: Պապան ցավից տնքաց ու քթի տակ հայերեն ինչ-որ բան մրթմրթաց:         
 - Պարո՛ն Ստեփանյան, էս հայհոյա՞նք էր:
Պապան սկսեց ծիծաղել. - Ի՞նչ, ա՛յ մարդ, չէ՜, ազիզ ջան, ես ռիսկ չունեմ՝ քեզ հայհոյեմ, հենց էսպես դու իմ վերջը կտաս: 

 Երկուշաբթիներն ու հինգշաբթիները մոտենում էին ավարտին, և ամաչում էի, որ աղոթում եմ՝ հայրս երբեք չլավանա: Յոթերորդ սեանսն էր:       
- Պարո՛ն Ստեփանյան, արդեն համարյա քայլում եք: Երևի մեկ-երկու սեանսից ավելիի կարիք չկա: Մնացածը միայն Ձեզնից է կախված: Բժիշկ Միր Աալային հավանաբար ռենտգեն հետազոտության կուղարկի, որ հանգիստ լինի:          
Պապան ձեռնափայտը վերցրեց, մահճակալից վեր կացավ և ձեռքը նրա բազուկին՝ իրար հետ դուրս եկան սենյակից: Երկրաչափության գրքի վերջին էջում մի խաչ նկարեցի ու աղոթեցի. «… չվերջանա, չվերջանա»: Պապան ձեռնափայտով նրան բակ ուղեկցեց:           
- Բժի՛շկ ջան, չնայած էդքան վատություններին, որ ինձ արեցիք, ուզում եմ՝ էսօր տաղավարում առաջին համարի սուրճ հյուրասիրել Ձեզ: - Երկուսն էլ բարձր-բարձր ծիծաղեցին, իսկ պապան շարունակեց.- գիտեի՞ր, որ կնոջս սուրճից աշխարհում էս մեկն է: Եղանակն էլ ընտիր է: Ժամանակ ունե՞ս:
 - Հա, հա, ասել էիք,- ասաց՝ գլուխը շարժելով:- Մեծ հաճույքով:
  Երբ անցան իմ կողքով, որ նստած էի հյուրասենյակի մեծ բազմոցին, նկարածս խաչն ընկավ գորգի միջից ինձ նայող եղնիկի ոտքի տակ՝ անհետանալով մետաքսե կանաչ թփերի արանքում: Վերցրի գիրքս, մտա շղարշե վարագույրի հետևն ու կամացուկ նայեցի նրանց՝ նստած երկաթահյուս աթոռների վրա: Պապան ծխամորճի մեջ թութուն էր լցնում, երբ խոհանոցից լսվեց մամայի ձայնը.      

 - Արլի՛ն, կոֆե ուզո՞ւմ ես[5]:  

Մաման սկուտեղի մեջ դրեց երեք բաժակ սուրճ և մշտական դեղահաբը՝ ջրի գավաթի հետ: Սկուտեղը տարա բակ՝ նստելով հորս կողքին: Բաժակը ձեռքիս էր, երբ աթոռը երերաց հախճասալերի արանքում, սուրճս ալիքվեց՝ թափվելով բաժակի վրայից: Սուրճի հետքը լիզեցի ճերմակ ճենապակու վրայից և երբ գլուխս բարձրացրի, նրա աչքերը սահեցին դեմքիս վրայով՝ հասնելով մինչև այգու մանուշակների ցողուններին:          
- Ինչ սիրուն ծաղկանոց ունեք:        
Պապան վիզը հետ էր տարել՝ ծխամորճի ծուխը փչելով մեր գլխավերևում իրար մեջ հյուսված ճյուղերի տակ:           
 - Շնորհակալ եմ: Բժի՛շկ, էս խաղողի վազը, որ տեսնում ես, Արլինի տարիքի չափ խաղող է տվել:
 Գլուխը բարձրացրեց՝ նայելով տերևների արանքից աշնանը սպասող կանաչ ողկույզներին: Ժպտաց ինձ ու պապայից հարցրեց.           
 - Իրո՞ք: Էս կանաչ ծածկի տակ, սուրճի ու ծխամորճի բույրով մարդ կտրվում է էս աշխարհից: Շատ հանգիստ է: Քանի՞ տարի է՝ տնկել եք:       
 - Տասնյոթ,- ասաց պապան՝ ձեռքը դնելով ուսիս: - Բայց էս տունը շատ ավելի հին է, ազի՛զ ջան: Երբ հայրս եկավ Ջուղա, սարքեց:   
Իր սուրճի դատարկ բաժակը դրեց սեղանի վրայի փոշոտված թերթին ու ասաց.           
- Հա՛, կառույցի ճարտարապետությունից էլ կարելի է կռահել, որ հին է. իրոք որ մի ազնվական բան ունի: Ձեր տիկնոջը շնորհակալությունս կփոխանցեք: Շատ լավն էր: Միայն թե գնալուցս առաջ՝ մի հարց: Վանահոր ձեռքի պատմությունն ի՞նչ է:     
 - Ի՞նչ, - ծուխը պապայի դեղին ատամների արանքից պտույտ գործեց բառերի հետ միասին: - Ես գաղափար չունեմ վանահոր ձեռքից: Չլինի՞ Ձեր վատությունների համար մեր վանահայրն է պատասխան տվել:  
Երկուսն էլ քահ-քահ ծիծաղեցին: Ձեռքը տարավ խոպոպներին՝ դրանք ճակատից մի կողմ տանելով:- Ձեր ձեռից: Էն արձանը նկատի ունեմ, որ դրված է եկեղեցու դռան առաջ՝ ավազանի վերևում: Ներքևում տեսա՝ գրված էր Վարդապետ Կեսարացի[6]՝ Մերձավոր Արևելքի առաջին տպարանի հիմնադիր, բայց ինչքան նայեցի, չհասկացա՝ ձեռքում ինչ է բարձրացրել:    
Պապան գլուխը թեքեց, ճակատը կնճռոտվեց, և խիտ հոնքերը միացան իրար:- Հա՞, հա-հա, գիտեմ, չէի նկատել: Երեք-չորս տարի է՝ արձանն էստեղ է: Շատ ուշադիրն ես, բժի՛շկ ջան: Չլինի՞ իմ Արլինի պես պատմության սիրահար ես: Որ էդքան հետաքրքրասեր ես, խորհուրդ կտամ՝ գործդ ամբողջությամբ թողես ու մի գիրք գրես Ջուղայի մասին:    
Վեր էր կացել և դեռ ծիծաղելով մի վայրկյան նայեց ինձ, ապա ձեռքը մեկնեց հորս՝ ասելով.   
- Լավ գաղափար է: Մանավանդ որ Դուք արդեն լավացել եք, ես էլ շուտով անգործ կմնամ: Ձեր թույլտվությամբ:       

Վերջին երկուշաբթի օրը երբ բացեցի դուռը, մի տուփ քաղցրավենիք պարզեց ինձ: Վրան հայատառ գրված էր «Ախթամար»:   

- Բարև, վերջին օրն է: Քաղցրավենիք եմ բերել:     
Պապան լավ էր և եկել էր կանգնել բակի շեմքին: Հեռվից ասաց.
- Պահ-պահ, բարև, բժի՛շկ ջան: Ասա՝ ինչու ուշացար: Ա՛յ մարդ, կատակ էի անում:     
Ինչպես միշտ իրար հետ գնացին ննջասենյակ: Ես նստեցի բազմոցին՝ մտածկոտ նայելով հայելու մեջ նրա վերջին պատկերին:   

- Ախթամարի թե՛ քաղցրավենիքն է լավը, թե՛ պատմությունը,- ասաց պապան: - Հիմա պատմությունը լսիր, ազի՛զ ջան: Հետո գործդ կավարտես, կգնաք, կնստենք, քաղցր կուտենք:           
Ինչ-որ բան էր քսում պապայի ոտքերին և հենց կռանում էր մահճակալի վրա, հայելու մեջ նկատեց իրեն, և աչքերը ժպտացին ինձ:       
- Բժի՛շկ ջան, գիտե՞ք՝ Վանա լիճը որտեղ է: Մի լեգենդ ունենք. մի թագավոր իր Թամար անունով դստեր հետ ապրում էր Վանա լճի մեջտեղում գտնվող կղզում: Մի օր արքայադուստր Թամարը սիրահարվում է հասարակ մի տղայի և ամեն գիշեր փարոսով կանգնում է ջրի ափին, որ տղան լողալով գա մոտը: Արքան իմանում է նրանց սիրո մասին, գալիս է ու փարոսը նետում ապառաժներին: Ամենուր մթնում է, իսկ էն խեղճ տղան՝ լճի մեջտեղում մոլորվում և հենց էդպես խեղդվելով բղավում է՝ ա՜խ Թամար… ա՜խ Թամար: Հենց դրա համար էլ կղզու անունը դարձել է Ախթամար:        
Սպասում էի, որ պապան ձայն կտա ինձ ու կասի՝ լուսանկարի ալբոմը բերեմ ու նկարս ցույց տամ, և ասի՝ տես, Արլինը վեց տարեկանում դպրոցի հանդեսի ժամանակ Թամարի դերն է խաղացել և փարոսը ձեռքը բռնել: Բայց պապան ասաց.
- Ըհը, բժի՛շկ ջան, էս էլ Ախթամարի պատմությունը: Մինչև քաղցրի սեղանին մոտենալը խո՛սք տուր, որ Միր Աալային չես ասի, որ օրը տասնհինգ րոպե չեմ քայլել, ես էլ փոխարենը չեմ ասի, որ հոգիս հանեցիր:       

 Երբ գնաց, պապայի աչքերում դեռ ծիծաղի հետքը երևում էր: Նստեց բազմոցին ու խոր շունչ քաշելով ասաց.         
- Իմ հիմար պատահարի պատճառով: Բայց շատ   լավ եմ , Ժանե՛տ, լավ էլ տղա էր, իր գործից տեղյակ:         
Մաման եկավ նրա մոտ, շոյեց ալեխառն մազերն ու համբուրեց գլուխը: Ապա վերցրեց քաղցրավենիքի տուփը և ինձ ասաց՝ բաժակները տանեմ խոհանոց: Ուզում էի լաց լինել, ուզում էի չլվալ նրա բաժակը, ուզում էի համբուրել նրա շուրթերի տեղը, անգամ պատրաստ էի՝ հորս ոտքերը նորից կոտրվեն: Երբ բարձրացրի նրա բաժակը, տակը մի փոքր նշում կար: Այն մեղմիվ վերցրի ու կարդացի. «Եթե հասկացար՝ Կեսարացու ձեռքում ինչ է, զանգիր էս համարին. 23 23 23 23»: Շիկնեցի, ականջներս տրոփեցին, և գլխումս ինչ-որ բան երերաց: Մինչև գիշեր նշումը հարյուր անգամ նայեցի: Արդեն խելագարվում էի: Այն դրեցի երկրաչափության գրքիս մեջ, կարդում էի, հետ էի դառնում ու նորից նայում: Այդպես այնքան արեցի, մինչև բառերն ու թվերը խունացան ու անհետացան, բայց ես արդեն ամենն անգիր էի արել:         

Նստած էինք հեռուստացույցի առաջ: Գիրքս բացված-դրված էր բազմոցի թևին: Եղունգներս էի կրծում՝ մտածելով նրա և վանահոր արձանի մասին: Դրսում քամին էր, շղարշե վարագույրի վրայի ասեղնագործ տերևները պտտվում էին մինչև գորգի եզրերը՝ դիպչելով եղջերուների գլխներին: Մաման արդեն տասն անգամ մի ալիքից մյուսն էր փոխում: Ի վերջո ձանձրացավ ու վահանակը դրեց սեղանին: «Բան չկա»: Պապան ակնոցը դրեց բազմոցի թևին, փակեց թերթը և, ձեռնափայտը վերցնելով, գնաց երկարոտն ժամացույցի կողմը, որ իր պապից էր հիշատակ մնացել:      
- Պարզ չէ՝ հարյուր տարի առաջ մարդիկ երեկոներն ինչ էին անում:      
Բաց արեց ժամացույցի ապակե դուռը և խեցե ցուցատախտակի վրայի սլաքները դրեց տասն անց քառասունի վրա, մի քանի անգամ պտտեց արծաթե բանալին: Սենյակի երկարաձիգ պատկերը հոսեց ժամացույցի կորընթարդ ճոճանակի վրայով, և ես բացի մամայից ու պապայից, այդ պսպղուն շրջանակի վրա մորուքով ու երկար պարեգոտով մի տղամարդու տեսա՝ կանգնած սենյակի խորքում: Մաման իրար վրա դարսեց մրգի կեղտոտ ափսեները, վեր կացավ՝ ասելով.      
- Արլի՛ն, բա քննություն չունե՞ս: Վեր կաց: Տասնմեկն եղավ:       
Բարի գիշեր ասացի ու գնացի իմ սենյակ: Վառեցի լուսամփոփս, երեսնիվայր պառկեցի ու գիրքս թերթեցի: Դեռ պիտի քսաներեք էջ կարդայի: «Ամոնիտները ծովային անհետացած փափկամարմինների խմբին են դասվում…»: Չհասկացա՝ գիրքը երբ ընկավ մահճակալիս կողքը: Հին ժամացույցի սլաքներն անշուշտ երկուսն էլ տասներկուսի վրա էին, երբ մի ձայն հնչեց քնիս մեջ: Իրար ձեռք էինք բռնել և քայլում էինք Զայանդեռուդի չորացած հունի վրայով, ուր ամոնիտների բրածոներն էին սփռված: Հարցրի. «Գետի ջուրն ի՞նչ է եղել: Ծալապատիկ նստեց և մատների ծայրով փորեց հողը: Հողը մգացավ, թրջվեց, և նրա սարքած փոքրիկ փոսը լցվեց ջրով»: Քրքջաց. «Էս էլ՝ գետ»: Պապան ուսերս էր թափահարում.           
- Արլի՛ն, յոթն անց է: Վե՛ր կաց, ազիզ:        

 Մինչև ուրբաթ ում տեսա, հարցրի, բայց որևէ մեկը չգիտեր՝ վանահոր ձեռքում ինչ է: Գիշերը հասա համացանցի ջանին և մինչև լուսադեմ ամենուր տակնուվրա արեցի: Ի վերջո, Ազատ Մաթյանի[7] բանաստեղծություններից մեկում գտա այն առարկան, որ վանահայր Կեսարացու ձեռքին էր: Բանաստեղծությունը ոգևորված երեք անգամ կարդացի ու աչքերս փակեցի: Տեսա մանրավաճառների, որ դուրս էին գալիս Վանք եկեղեցու կողքի խանութներից: Անհասկանալի ժխորին խառնված նրանց ոտնաձայները զրնգացին գլխումս: Բոլորը հավաքվեցին ավազանի դիմաց, ուր վանահոր արձանն էր դրված: Հետո նրանցից մեկը ձեռքը երկարեց՝ մատնացույց անելով վանահոր ձեռքի մետաղը: Աչքերս բացեցի: Մաթյանի բանաստեղծության բառերը մեկիկ-մեկին անհետանում էին էկրանի վրայից: Ինչքան կտտացնում էի, անօգուտ էր. ստեղնաշարս շարքից դուրս էր եկել: Մոնիտորը մթնեց, թրթռաց, և սենյակումս քստքստոց լսվեց: Վանահայրը իջավ պատվանդանի վրայից, անցավ սաղր ավազանի միջոց և երբ քայլում էր դեպի եկեղեցի, հետևից ջրի բարակ հետք էր նշմարվում: Երբ հասավ ժամի աշտարակի տակ, մի քանի վայրկյան կանգնեց: Վեղարի տակից դեմքը դժվարությամբ էի տեսնում: «Ես Խաչատուր Կեսարացին եմ և մի քանի հարյուր տարի անց վերադարձել եմ Ջուղա՝ ձեզ համար հիմնած տպարանի տառերը փնտրելու»: Եկեղեցու բակում նրա ոտնաձայներն էին լսվում: Վանահայրը բացեց փայտե մի շինության դուռ, որը մինչև այդ չէի տեսել եկեղեցու շրջակայքում, մտավ ներս և կանգնեց կապույտ լույսի տակ՝ կամարակապ ու փոքրիկ պատերով սենյակում, սեղանի վրայից վերցրեց մի հին գիրք, մատը հպեց շապիկի վրայի խունացած գրությանն ու ասաց. ««Դավթի սաղմոսներ»՝ սա առաջին գիրքն է, որ երեք հարյուր ութսուն տարի առաջ տպագրեցինք այստեղ»: Այնուհետև սենյակի փայտե ու մետաղե գործիքների մեջ փնտրեց իր տպարանի հին տառերը: Երբ դուրս եկավ շինությունից, բռան մեջ մի բան էր պահել: Ամենուր մթնել էր: Անցավ ժամացույցի աշտարակի տակով և նորեն կանգնելով հրապարակում՝ իր մշտական պատվանդանի վրա, ձեռքը վեր բարձրացրեց ու ասաց. «Սա հենց Ջուղայի տպարանի առաջին տառն է, որ մատներիս արանքում է»:          

Ավազանի բոլոր շատրվանները հանկարծ միացան, և ճակատս քրտինքից թացացավ: Ուզում էի արթնացնել բոլորին: Ուզում էի առավոտը շուտ գար: Ձեռքս սահեցրի մոնիտորի վրայով. ոչինչ չկար՝ բացի արձանի լուսանկարից: Այն մեծացրի-մեծացրի՝ հայացքս հառելով վարդապետի ձեռքին: Գանգս լցվեց մետաղե տառերով, գլուխս ծանրացավ, իսկ Ջուղայում քայլող վանահոր ոտնաձայները լսվեցին քնիս մեջ: Առավոտյան խոհանոցից պապայի ձայնն էր գալիս.          

- Կատա՞կ ես անում: Այսինքն՝ անցած տարվանից մի տարա էլ չի մնացե՞լ: Չլինի՞ Արլինի համար ես պահել:      
Երբ մոտեցա նախաճաշի սեղանին, մաման մեղրի ամանն էր լցնում:    
- Էս տարի ելակի մուրաբա չսարքեցի:       
Պապան հացամանը դրեց իմ առաջ: Մի կտոր վերցրի և ասացի, որ գիշերը վերջապես գլխի եմ ընկել, թե վանահոր ձեռքում ինչ կա: Ձեռնափերը դրեց այտերիս. աչքերումս հաստատ մի բան էր բոցկլտում:    
- Ուրեմն գիշերն արթո՞ւն ես եղել: Բալես, էլի ձայնե՞ր ես լսում: Լավ կլինի՝ էսօր դպրոց չգնաս, հը՞ն:   
Մաման ինձ համար կաթով սուրճ լցրեց ու նստեց:          
- Ժամանակ կհատկացնեմ, ինչքան ժամանակ է՝ հիվանդանոց չենք գնացել:

Երբ դուրս եկա դպրոցից, Սպահանի երկինքը դարձել էր փիրուզագույն մի մեծ գմբեթ: Ես ո՛չ ստվեր ունեի, ո՛չ էլ ոտնաձայներս էի լսում: Ասես կյանքի խառնաշփոթը կանգ էր առել մի գեղեցիկ կտավի մեջ. չկային տուրիստներ, որ նկարեին եկեղեցու սյունազարդ նախասրահը, իսկ խանութների ապակիները խոսում էին իմ արտացոլանքից: Ախթամար հրուշակեղենի խանութի մոտ աչքերս փակեցի և սովորականի նման հոտոտեցի: Օդում բույր չկար: Մի խշխշոց էր լսվում, որ գնալով սաստկանում էր: Շրջվեցի, հետևս մարդ չկար: Ջուղայի հրապարակում սև-սպիտակ մի նիհար կատու նոճիներից մեկի տակ իրեն էր լիզում: Կանգնեցի, փակեցի ականջներս, խշխշոցը գլխումս էր:  
Բաղ բեհ փողոցի մեջտեղում էի, որ հեռվից տեսա՝ մի դուռ բացվեց, ծեր կին դուրս եկավ: «Փըշ, փըշ, Դավուդ»: Նույն սև-սպիտակ կատուն եկավ հետևիցս, կողքովս անցնելիս պոչը քսեց ոտքիս ու միանգամից մտավ տուն, իսկ փողոցում լսվեց երկաթե դռան փակվելու ձայնը: Ծեր կնոջ տան մոտով անցնելիս տղամարդու աղերսող ձայն էր գալիս. «…Որ օրն էլ որ վախենամ, քեզ պիտի ապավինեմ: Աստծու հետ միության մեջ լինելով՝ կգովաբանեմ նրա խոսքը: Աստծուն եմ ապավինում, ես չեմ վախենա: Ի՞նչ կարող է անել ինձ մարմինը…»[8]: Հանկարծ մրսեցի: Ասես ժամանակը վայրկենապես սառցակալեր: Ավելի արագ քայլեցի, շատ ավելի արագ: Երբ հասա գետափին, արևը պսպղում էր Զայանդեռուդի վրա, ճիշտ նման այն բացիկներին, որ եվրոպացիներն էին գնում Սպահանից: Մորուքավոր ու բարձրահասակ, կոստյում հագած և ժիլետի գրպանից շղթայակախ ժամացույց կախած մի տղամարդ տեսախցիկն էր ամրացնում փայտե եռոտանու վրա: Երբ Սիոսեփոլը[9] պատկերվեց նրա տեսախցիկի ոսպնյակում, ես, նստած կամուրջի պատուհաններից մեկի պռնկին, ոտքերս էի կախել: Զանգեցի թղթի վրայի անհետացած հեռախոսահամարով:           
- Որտե՞ղ ես, Արլին:
Անունս այնքան մտերմիկ էր արտասանում, ասես հազար տարի ճանաչում էինք միմյանց:   
- Նայում եմ գետին: Գտել եմ հարցիդ պատասխանը: Ձեռքին մեկն է…
Առաջին հանդիպումը յոթերորդ պատուհանում անցկացրի:        

Երկուսն անց կես հնչեց դպրոցի զանգը, և ես պայմանավորվածից շուտ հասա կամուրջ: Քամին բարձրանում էր գետից՝ աղյուսե կամրջի տակ խաղ բռնելով վերնաշապիկիս փեշի հետ: Հանեցի երկկողմանի փոքրիկ հայելիս, շուրթերիս անգույն շրթներկ քսեցի և մտածեցի նրա մասին՝ ականջներս սրելով այնքան, մինչև ոտնաձայները լսվեցին: Կանգնած էր իմ հետևում:

- Աղյուսե այս շրջանակի կենտրոնում նման ես մի գեղանկարի: - Նստեց կողքս, ոտքերն ինձ նման կախեց ու շարունակեց,- մի անգամ չընկնե՞նք ներքև:- Ծիծաղեցի, բայց չէի կարողանում նայել դեմքին: Վախենում էի՝ գլխի ընկնի, որ խենթանում եմ իր համար: Բռնեց ձեռքս, և առանց խոսելու նայեցինք ջրին:  

Երկրորդ անգամ, երբ նրան տեսա կամրջի վրա, ասաց՝ հայելի ունե՞ս: Ամաչեցի, հաստատ շրթներկ քսելիս տեսել էր ինձ: Ձեռքս տարա պայուսակս: Երբ հայելու արծաթե բռնակը մեկնեցի նրան, վերցրեց, բարձրացրեց վեր ու ասաց.  
- Ուզում եմ Արլինի փոխարեն քեզ Ախթամար ասել:       
Ծիծաղեցի ու սկսեցի խաղ անել մեղնաեիս[10] տակից երևացող հյուսած պոչիս հետ: - Քաղցրավենիքի համա՞ր:     
Բարձր-բարձր ծիծաղեց. այն առնական ծիծաղից, որ պապայիս հետ էր ծիծաղում:      
- Չէ՛, պատկերացրու՝ դու այն արքայադուստրն ես, ես էլ՝ քեզ սիրահարված խելացնոր պատանին:
Զգացի՝ ճակատիս մազանոթները պայթում են, շիկնեցի: Մտածեցի՝ եթե պապան գլխի ընկնի, որ սիրահարվել եմ մի մուսուլման տղայի, ինչ կլինի: Նա ինձ չէր տեսնում, աչքերը հայելու արտացոլանքին էին՝ աղյուսների վրա: Հայելին տարուբերելով՝ մի կետ մատնացույց արեց ու ասաց.   
- Նայիր էստե՛ղ:        
Լույսի շրջագիծը չարաճճիություն էր անում գլխիս վրա: Հայելին դրեց ձեռնափիս ու ասաց.  
- Ամեն անգամ, երբ մոտդ եմ գալիս, մեկը լույս է գցում աղյուսների վրա:         
Արևը գետն էր լցվել, և նա չգիիտեր, որ ես ու աղյուներն այրվում էինք ջերմությունից:

Մեր հանդիպումները ավելի ու ավելի հաճախակիացան: Քայլում էինք Ջուղայի փողոցներում ու խորշերում, նստում էինք բոլոր սրճարաններում և ամենուր նկարվում: Ասում էր՝ ուսումը վերջացնելուց հետո Թեհրան վերադառնալ չի ուզում, ուզում է մնալ   հենց այստեղ:   
- Ինչպես էն գերմանացին, որ ղաջարների ժամանակ եկավ Սպահան ու հետ չդարձավ:          
Նայեցի ճակատի շագանակագույն ակոսներին ու ասացի.          
- Գիտեմ, պապան ունի նրա նկարների գիրքը: Անունը Հյոլթցեր[11] է: Պապան ասում է՝ Սպահանում մարդիկ չեն մեռնում, պատմության գիրկն են անցնում: - Ապա մատս տարա ամենխոր փոսն ու շարունակեցի, - բայց ես սրտանց ուզում եմ անհետանալ: Ինչպես էս տուրիստները: Անընդհատ գամ ու գնամ, անընդհատ գամ ու գնամ: Լինեմ բոլոր նկարներում ու ոչ մի տեղ չլինեմ:          
Ձեռքս բռնեց ու ասաց.         
- Ախթամա՛ր, քանի անգամ ասեմ՝ մի՛ խառնիր մազերս:
Սուրճ էի պատվիրել, մատի ծայրով շարեցի սեղանի վրայի դեղահաբերը:         
- Էսքա՞ն:       
- Ցրված եմ, չեմ կարողանում կենտրոնանալ: Խշխշոց եմ լսում: Խմեցի հաբերը: Ձեռքը դրեց ճակատիս: Շարունակեցի,- ջերմություն չունեմ, ձայնը վանահոր ոտնաձայնն է, ամենուր հետևում է ինձ: Քո մեղքով է:  
Այդ օրը վարդապետ Կեսարացու արձանի դիմաց լուսանկարեց ինձ: Տեսա՝ խցիկի ոսպնյակի ուղղությամբ նստած՝ նայում էր ինձ: Ասացի.        
- Որ ի՞նչ ես անընդհատ նկարում ինձ: Չլինի՞ ուզում ես էն գերմանացու նման հայ կին առնել:
Չպատասխանեց: Եկեղեցու զանգերը ղողանջեցին: Բարձրացրի գլուխս: Ժամացույցի աշտարակի ժամսլաքները խենթացած հետ-հետ էին գնում: Երկար զգեստով ու փոռիկավոր թևքերով մի կին եկավ, նստեց աշտարակի տակ՝ աչքերը վրաս հառելով: Առաջացա. Հյոլթցերի կինն էր: Ասացի.         
- Ներեցեք, ժամը քանի՞սն է, Մարիա՛մ խանում:  
- Աղջի՛կս, ժամանակը կանգ է առել Էռնեստի լուսանկարներում:          
Վերադարձա, որ կնոջը ցույց տամ նրան: Բայց իմ հետևում միայն ավազանն էր՝ առանց վանահոր արձանի: Խշխշոցը վերջ չուներ:      

Եկեղեցու մոտից մինչև տուն վազեցի: Մաման գրկեց ինձ ու ասաց.      
- Բան չկա: Ոչ ոք չի եկել հետևիցդ: Բալես, մի՛ վախեցիր…:       
Բայց ես քնիս մեջ էլ էի լսում վանահոր ոտնաձայները, քայլում էր սենյակումս ու «Դավթի սաղմոսներ»-ը կարդում: Պապան սենյակիցս տարավ համակարգիչը: Մաման ասաց. «Բժիշկն ասում է՝ առժամանակ պետք է չգնա դպրոց»:           
Դեղերի թիվը երբ մեծացավ, էլ ո՛չ հետն էի խոսում, ո՛չ էլ՝ տեսնում: Երբ նստում էի տաղավարում, պապայի գրքում նայում Սպահանի հին նկարները, Հյոլթցերի տունը, որ գունազարդ պատուհաններ ուներ: Կարող էի Մարիամ խանումի պես կանգնել պատշգամբներին ու տեսնել Զայանդեռուդը կամ Սիոսեփոլի պատուհաններին հայելին ձեռքս առնել ու սպասել նրա գալուն: Պապան միշտ ասում էր. «Արլի՛ն, սիրելիս, դրանց անունը օթյակ է, ոչ թե պատուհան», բայց ես հենց այդ պատուհաններից էի նայում Զայանդեռուդին, երբ մի օր հայելին ձեռքիցս ընկավ, և ջուրը տարավ այն: Այդ նույն օրն էր, որ նա խեղդվեց: Փնտրեցի նրան պապայի բոլոր գրքերում, Զայանդեռուդի բոլոր լուսանկարներում, Սպահանի ողջ պատկերներում:

- Պառկի՛ր, - ասաց բժիշկը: Եվ պառկեցի հետազոտման մահճակալին: Ուժեղ լույս գցեց աչքերիս, և լույսը, ինչպես այն նույն հայելու արտացոլանք, չարաճճիություն անելով պտույտներ գործեց ակնափոսերումս: Հետո նստեցի և երբ պատասխանեցի նրա բոլոր հարցերին, մաման կամացուկ ասաց.
…. Բժի՛շկ, որևէ մեկը չի խեղդվել. առհասարակ ու՞ր է ջուր, որ: Անցած տարի մի ուսանող տղա էր գալիս մեր տուն՝ ամուսնուս ոտքը բուժելու: Նա էլ հետո գնաց Թեհրան:

[1] Երվանդ Նահապետյան (1913-2006), իրանահայ հայտնի նկարիչ: (Այս և հետագա ծանոթությունները թարգմանչինն են՝ Ա. Բ.):

[2] Հեղինակը նկատի ունի Նոր Ջուղան, որ նախկինում քաղաք է եղել, իսկ այժմ Սպահանի թաղամասերից է: Այն կարևոր կենտրոն է իրանահայության համար:

[3] Բառացի՝ կենսատու գետ, այսպես է կոչվում Իրանական լեռնաշխարհի ամենամեծ գետը՝ տեղակայված երկրի կենտրոնական հատվածում: Դարեր շարունակ շատ վարար գետ է եղել, սակայն վերջին շրջանում, պայմանավորված Սպահանին հասնելու համար գետի գերշահագործմամբ, սկսել է ցամաքել:

[4] Նկատի ունի Միքելանջելոյի «Դավիթ» արձանի փոքրիկ կրկնօրինակումը:

[5] Հեղինակը հատվածը գրել է պարսկատառ հայերենով: Այսուհետ հայերեն գրված բոլոր հատվածները պատմվածքում կգրվեն շեղատառ:

[6] Խաչատուր Կեսարացի (1590-1646): Եղել է Նոր Ջուղայի առաջնորդը և Ս. Ամենափրկիչ վանքում (վանահայր 1620-1646 թվականներին) կատարել է կրթական-լուսավորական աշխատանք։ Իսկ 1638թ. հիմնել է Իրանի առաջին տպարանը:

[7] Ազատ Մաթյան (ծնվ.՝ 1942)` իրանահայ բանաստեղծ և թարգմանիչ:

[8] Սաղմոս 56:3, 56:4:

[9] Բառացի՝ 33 կամուրջ: Կառուցվել է 1599-1602թթ.՝ Շահ Աբբասի օրոք: Կամուրջն ունի երկու հարկ. վերևի հարկը կառուցված է աղյուսից, ներքևինը՝ քարից։ Սիոսեփոլը ծառայում է նաև որպես զբոսավայր։

[10] Կանացի հատուկ գլխաշոր, որը կրելիս միայն դեմքի շրջագիծն է երևում:

[11] Ernst Hӧltzer (1835-1911)՝ գերմանացի ինժեներ և լուսանկարիչ, որ 1863թ.-ին առաջին անգամ գնաց Սպահան, այնտեղ ամուսմնացավ Մարիամ Հաղ Նազար անունով մի հայ աղջկա հետ: Սպահանի շատ հայտնի լուսանկարներ հենց նա է արել:

Թարգմանությունը պարսկերենից՝  Արեգ Բագրատյանի