Արեգ Բագրատյան․Կրոնական բռնություններն իրանական սփյուռքի արձակում

21-րդ դարում բռնության առավել սակավ հանդիպող տեսակներից է կրոնականը, ինչը թերևս կարելի է հիմնավորել նրանով, որ աշխարհի շատ երկրներում կրոնական ազատությունն իրապես գործում է։ Երկրի պետական կրոնին զուգահեռ՝ գործում են զանազան աղանդավորական խմբակներ, ոմանք իրենց համարում են աթեիստ, և նրանցից որևէ մեկը չի ենթարկվում բռնության իր կրոնական հայացքների պատճառով։ Այլ է խնդիրը թեոկրատական երկրներում, որտեղ կրոնը կառավարման համակարգի առաջնային օղակն է։ Ինչպես գիտենք՝ այդպիսի երկրներից է ԻԻՀ-ն, որտեղ, ըստ տարբեր աղբյուրների, Իսլամական հեղափոխությունից հետո մեծացել է կրոնական բռնությունների թիվը[1]։      

Կրոնական բռնությունը հասարակական երևույթ է, որտեղ կրոնը ագրեսիվ վարքագծի կամ սուբյեկտն է, կամ օբյեկտը[2]։ Չափազանց դժվար է սահմանել, թե որոնք են կրոնական բռնությունների դրդապատճառները, ինչ նպատակով են դրանք իրականացվում, սակայն կարելի է նշել, որ կարող են կախված լինել գաղափարական, քաղաքական, հասարակական մի շարք գործոններից։          

Իրանի Իսլամական Հանրապետության ավելի քան 80 միլիոն բնակչության մոտ 94 տոկոսը շիա մուսուլմաններ են, իսկ 4 տոկոսը՝ սուննիներ[3]։ Մուսուլմաններից բացի՝ Իրանում բնակվում են կրոնական փոքրամասնություններ՝ քրիստոնյաներ, հրեաներ, զրադաշտականներ, որոնք ԻԻՀ Սահմանադրությամբ ճանաչվում են կրոնական փոքրամասնություններ, ունեն իրենց կրոնական ծեսերն իրականացնելու իրավունք։ Միևնույն ժամանակ կրոնական փոքրամասնությունները պարտավոր են չփորձել կրոնափոխ անել մուսուլմաններին, որի դեպքում կենթարկվեն քրեական պատասխանատվության, անգամ մահապատժի[4]։      

Իրանական սփյուռքի ստեղծագործությունների մեջ կրոնական բռնության տարրը  կփորձենք վեր հանել Մարինա Նեմաթի «Թեհրանի բանտարկյալը», Մարիամ Ռոսթամփուրի և Մարզիե Ամիզադեի համատեղ գրած «Գերի Իրանում», Շահրնուշ Փարսիփուրի «Համբուրելով սուրը» և Ջաֆար Յաղուբիի «Թույլ տվեք ջրենք ծաղիկները» վեպերում։   

Առաջին երկու ստեղծագործություններում կրոնական բռնությունների ենթարկվող հերոսները քրիստոնյա են, սակայն եթե Ռոսթամփուրի և Ամիրզադեի դեպքում բանտարկման հիմնական պատճառը հենց հակաիսլամական քարոզչությունն է և հոգեորսությունը, ապա Նեմաթի դեպքում ձերբակալման պատճառը քաղաքական է, սակայն հեղինակ-հերոսը բանտում քանիցս ենթարկվում է կրոնական բռնությունների։

«Գերի Իրանում»-ի հերոսները՝ Մարիամը և Մարզիեն վաղ տարիքից հրաժարվել են իսլամից՝ դառնալով քրիստոնյա։ Ինչպես կարելի է ենթադրել, նրանք ոչ թե քրիստոնեական ընդունված եկեղեցիներից որևէ մեկի հետևորդ են դարձել, այլ Իրանում գործող աղանդավորական խմբերի անդամ։ Այսպես՝ Մարզիեն «Հիսունական» եկեղեցու հետևորդ է, իսկ Մարիամը՝ «Աստծո ժողովներ»-ի։ Նրանց երկուսին ձերբակալում են, մեղադրում կրոնափոխ լինելու, քրիստոնեության ընդունման, հոգեորսության, ինչպես նաև մուսուլմանների շրջանում այլ կրոն տարածելու մեջ։ Ըստ ԻԻՀ Սահմանադրության՝ այդ մեղադրանքի դեպքում նրանց պետք է մահապատժի ենթարկեին որպես ملحد (անհավատ)։      

Հեղինակները, երբ խոսում են իրենց նկատմամբ կրոնական խտրականությունների մասին, նշում են, որ այն եղել է, թե՛ նախքան ձերբակալությունը, թե՛ հատկապես բանտային տարիներին։ Օրինակ նշում են․ «Եթե մենք չանեինք նամազ կամ իսլամական ամենօրյա աղոթքները չկարդայինք, ուսուցիչները մեզ դպրոցում չէին գնահատի» [5]։           

Վեպի հեղինակներն իրենց բանտարկությունը համարում են փորձություն՝ ուղարկված Քրիստոսի կողմից, և իրենք պարտավոր են անցնել այն հաջող, երբեք չնահանջել իրենց ընտրած ճանապարհից, չուրանալ իրենց Աստծուն։ Եվ հենց այս գաղափարն է ստեղծագործության հիմնական առանցքը։ Նրանք պատրաստ են իրենց հավատքի ու հավատամքի համար ենթարկվել կտտանքների, կրել զրկանքներ, օրերով չսնվել՝ հուսալով, որ այդպես ծառայում են իրենց վեհ գաղափարներին, և դա իրենց ի վերուստ է տրված։ Հատկապես ուշագրավ է այն հանգամանքը, որ Էվինում՝ Իրանի ամենամեծ ու սարսափելի բանտում, որտեղ նրանց բանտակիցները հիմնականում կյանքի ընդհատակում հայտնված մարդիկ էին՝ մարմնավաճառներ, թմրամոլներ, մաքսանենգներ և այլն, նրանք կարողանում են լցնել իրենց բանտակիցների հոգևոր դատարկությունն իրենց քարոզներով, աղոթքներով, երկնայինի մասին բարձր պատկերացումներով։ Կարողանում են անգամ բուժել իրենց խոսքերով, թեթևացնել բանտարկյալների հոգիները։ Եվ անգամ նրանց են սկսում դիմել բանտապանները։ Եվ պատահական չէ, որ հեղինակները նշում են, թե Էվինն իրենց համար դարձել էր մի եկեղեցի․ «Էվին բանտը՝ Թեհրանի ամենասարսափելի դժոխքը և արմատական իսլամի բռնաճնշումների սիմվոլը դարձել էր մեր եկեղեցին։ Եվ մենք աղոթում էինք»[6]։   

Այլ է խնդիրը Մարինա Նեմաթի դեպքում։ Նա Իրանի ռուսական համայնքի ընտանիքի զավակ է եղել և ի ծնե՝ ռուսական ուղղափառ եկեղեցու հետևորդ։ Նրան ձերբակալել են քաղաքական դրդապատճառներով, սակայն նրա բանտային պատմության մութ էջերից մեկը կապվում է կրոնի և հավատքի հետ։ Ինչպես վեպում է նշված՝ նրա դատավճիռը մահապատիժն է եղել, սակայն ի զարմանս հերոսուհու՝ նրան տեղափոխում են բանտախուց, իսկ շուտով պարզվում է, որ բանտապաններից մեկը՝ Ալին, սիրահարվել է նրան, միջնորդել, որ չսպանեն, և դրա դիմաց նրանք պետք է ամուսնանան։ Ալիի ընտանիքը պահանջում է, որ քրիստոնյա հարսնացուն հրաժարվի իր կրոնից և ընդունի իսլամ, որպեսզի կարողանա ամուսնանալ իրենց որդու հետ, քանի որ ըստ իսլամական օրենքների՝ ոչ մուսուլման կինը մուսուլման տղամարդու հետ ամուսնանալու դեպքում պետք է փոխի իր կրոնը, և միայն այդ դեպքում ամուսնությունը կարող է պաշտոնական համարվել։  Հեղինակը մանրամասն նկարագրում է, թե ինչպես է տեղի ունենում իր կրոնափոխության ծեսը, ինչպես է հոգևորականը նրան ստիպում երեք անգամ արտասանել իսլամի թաշահոդը՝ «չկա Աստված, բացի Ալլահից, և Մուհամմադը Նրա մարգարեն է» արտահայտությունը, որից հետո նա ինքնըստինքյան դառնում է մուսուլման, անգամ փոխում են անունը՝ անվանելով Ֆաթեմե[7]։                

Հեղինակի կյանքում դեռ չսպիացած վերք է իր կրոնափոխության պատմությունը, և պատահական չէ, որ հետագայում նա գրեց «Սուրբ Ծնունդ» էսսեն, որտեղ ներկայացրեց իր հոգեկան ապրումները քրիստոնեությունից հրաժարվելիս․ «․․․Նախքան Ալին կպարտադրեր ամուսնանալ իր հետ, նա ստիպեց ինձ ընդունել իսլամ։ Ես ինձ զգում էի դավաճան։ Ես դավաճանել էի ինքս ինձ, իմ ընտանիքին, իմ եկեղեցուն, բայց նախևառաջ՝ զգում էի, որ Աստծուն եմ դավաճանել։ Մեկուսարանում մտածելու շատ ժամանակ է լինում, և ես ժամերով խոսում էի Աստծո հետ, նորից ու նորից ներողություն հայցում Նրանից, բացատրում, որ ես չունեի ընտրություն, որ եթե չանեի այն, ինչ Ալին էր ուզում, նա կձերբակալեր հորս, մորս, ընկերոջս, և ես ուղղակի չէի կարողանա ապրել։ Առհասարակ քաջություն չէր իմ կողմից, բայց ես որոշել էի, որ եթե նրանք ձերբակալեն ընտանիքիս, մի օր  ուղղակի չէի ունենա տուն, ուր կկարողանայի վերադառնալ։ Ես Աստծուց ակնկալում էի, որ մի բան կասի ինձ, բայց Նա երբեք ոչ մի բառ չասաց, և շատ ու շատ անգամներ ես զարմանում էի՝ արդյոք չի՞ լքել Նա ինձ։ Սակայն գիշերվա մեջ մի պահ կար, մի պահ՝ քնի և արթնության արանքում, երբ զգում էի գերեզմանի նմանվող բանտախցի մթությունը․․․ և այդժամ զգում էի ինչ-որ ներկայություն։ Դա ձայն չէր,  կամ այնպիսի մի բան, որ լսեի կամ դիպչեի, բայց այն կար,  այն ջերմ էր, բարի, և այն չլքեց ինձ»[8]։     

Շ․ Փարսիփուրի և Ջ․ Յաղուբիի բանտային հուշագրություններում նկատելի է, թե ինչպես է բանտային ղեկավարությունը բանտարկյալներին ստիպում աղոթել։ Երկու հեղինակներն էլ սա դիտարկում են որպես կրոնական բռնություն։ Ջաֆար Յաղուբին գրում է․ «Բանտապահն ասաց` դատարանի որոշմամբ՝ պետք է սկսեք աղոթել: Այլապես յուրաքանչյուր աղոթքի յուրաքանչյուր ռաքաթի համար մտրակի հինգ հարված կստանաք, օրական ութսունհինգ հարված, և դա կշարունակվի այնքան ժամանակ, քանի դեռ չեք համաձայնվել աղոթել»[9]։                       

Հարկադրված աղոթքի մյուս տեսարանը հանդիպում ենք Փարսիփուրի արձակում։ Նա գրում է․ «Ամեն ուրբաթ երեկոյան բանտը կազմակերպում էր կրոնական հատուկ արարողություն՝ Քոմեյլ աղոթքը, որի ժամանակ յուրաքանչյուր ոք պարտավոր էր լացել և սգալ։ Ես մուսուլման ընտանիքում էի մեծացել և թեպետ հավատարիմ չեմ իսլամի հիմնադրույթներին, երբեք չեմ կորցրել իմ հարգանքը կրոնի հանդեպ։ Այժմ բանտում ինձ պարտադրում էին կրոնական ծեսեր, որոնք ոչ մի աղերս չունեին այն ամենի հետ, ինչին ծանոթի էի ես։ Քոմեյլ աղոթքը, որ նախկինում իրականացվել է միայն ամենաավանդապաշտ մուսուլմանների շրջանում, այժմ պարտադրվում էր բոլորին»[10]:

Հետաքրքիր է, որ Իրանում ճանաչված բուն կրոնական փոքրամասնությունների ներկայացուցիչների գրականության մեջ չենք հանդիպել կրոնական բռնությունների թեման։ Օրինակ՝ Իրանից դուրս ապրող հեղինակներից Մոնիրու Ռավանիփուրի, հայազգի Զոյա Փիրզադի, գրականության մեջ բացակայում է կրոնական բռնությունների թեման, երբ նրանք խոսում են քրիստոնեական համայնքի մասին։ Ընդհակառակը, նրանց գրականությունից հիմնականում կարելի է պատկերացնել, որ հանդուրժող և փոխադարձ հարգանքի մթնոլորտ կա Իրանում առ ԻԻՀ-ի քրիստոնյաները։

[1] Iran’s ongoing war against its religious minorities https://www.opendemocracy.net/en/north-africa-west-asia/irans-ongoing-war-against-its-religious-minorities/ (Հասանելի է առ 09.05.2021)։

[2]  Riley-Smith, Jonathan. What Were the Crusades? — 4th edition — Ignatius Press, 2009. —The Preface. Rethinking the Crusades

[3] IRAN’S GOVERNMENT DRIVES ABUSE OF RELIGIOUS FREEDOM  https://21wilberforce.org/irans-government-drives-abuse-of-religious-freedom/?fbclid=IwAR1CQJWpyen85NItXeOq4HYkH9PoyVr4ujR38lYc5EVx7aaUu_Aq8Ul0dF4 (Հասանելի է առ 09.05.2021)։

[4] ارتداد و انواع و اقسام آن در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران https://www.yasa.co/blog/apostasy-and-its-types-in-the-legal-system-of-the-islamic-republic-of-iran/ (Հասանելի է առ 09.05.2021)։

[5] Rostampour Maryam, Amirizadeh Marziyeh, Captive in Iran: A Remarkable True Story of Hope and Triumph amid the Horror of Tehran's Brutal Evin Prison, Tyndale Momentum, 2013, p. 35. (թարգմ․ անբգլերենից՝ Ա․ Բ․)։

[6] Ռոստամփուր Մ․, Ամիրզադե Մ․, նշվ․ աշխ․, էջ 84:

[7] Տե՛ս Nemat Marina, Prisoner of Tehran, Free Press, Toronto, 2006, p. 192.

[8] Մարինա Նեմաթի «Սուրբ Ծնունդ» էսսեն հայերեն թարգմանությամբ հասանելի է https://cultural.am/hy/2020-03-06-09-14-27/aknark/3662-marina-nemat-surb-cnund հղումով (Հասանելի է առ 09.05.2021)։

[9] Yaghoobi Jafar, Let us water the flowers; the memoir of a political prisoner in Iran, Prometheus Book, Amherst, New York, 2011, p. 301 (թարգմ․ անգլերենից՝ Ա․ Բ․)։

[10] Parsipur Shahrnush, Kissing the Sword: A Prison Memoir, Translated by Sara Khalili, New York, The Feminist Press, 2013, pp. 41. (թարգմ․ անգլերենից՝ Ա․ Բ․)։