Ավանդական պարը՝ ինքնագիտակցման և ինքնաճանաչման բանալի

Մեր պարերը միայն բեմի համար չեն, այլ մարդկանց համախմբելու, միասին պարելու, յուրաքանչյուրի ներսում մի բան փոխելու կամ արթնացնելու մասին են։

Այսպես է կարծում «Կարին» ավանդական երգի-պարի խմբի անդամ, երաժիշտ, պարուսույց Մխիթար Դարմոնցը, որը, եղբոր՝ Նարեկի հետ ստեղծել է նաև «Հարք» ավանդական պարի խումբը։

Դարմոնց եղբայրները ծննդավայր Մեղրաձորում դեռ դպրոցական տարիներին առնչվել են ժողովրդական պարի հետ, ավանդականը հետո էր գալու՝ վերաիմաստավորելով աշխարհայացքն ու գաղափարները։ Այս հարցում մեծ դեր է ունեցել ազգագրական պարերի մասնագետ, ՀՀ մշակույթի վաստակավոր գործիչ, հասարակական գործիչ Գագիկ Գինոսյանը։

«Հիշելով ընկեր Գինոսյանի խոսքերը՝ ես կարծում եմ, որ բեմում պարը պետք է այնպես ներկայացնենք, որ մարդիկ վարակվեն ու ուզենան իրենց կենցաղում օգտագործել, ոչ թե ծափ տան ու մի ժամ հետո ստացած տպավորությունը մարի։

Այս մտքի գեներացման կարիքը կա մինչև հիմա։ Օրինակ՝ մարզերում ժողովրդական խմբերի հիմնական նպատակը երեխաներին բեմ հանելն է, իսկ ծնողներինը՝ նրանց բեմում տեսնելը։

Իսկ թե երեխաներն ինչ գաղափար կստանան, շարժումով ինչ կզգան, կմոտենան արդյոք իրենց արմատներին, ծնողների մեծամասնությանը չի հետաքրքում։ Իմ ծնողների դեպքում էլ է այդպես եղել։ Ցավոք, սովետից դեռ դուրս չենք եկել։

Հիմա նպատակ ունեմ գնալ մարզ՝ այդ մարդկանց ասելու՝ ավանդական պարերն այլ առաքելություն ունեն»,- նշում է Մխիթարը։

Արդեն 11 տարի լինելով ազգային մշակույթի ոլորտում՝ Մխիթարը փաստում է, որ շատերն են ցանկանում ծանոթանալ իրենց մշակույթին, կան բազմաթիվ խմբեր ու միջոցառումներ, սակայն կան նաև անհաղորդ մարդիկ, որոնց պետք է ներգրավել։ Այս հարցում օգնում է «Կարին»-ի կիրառած օրինակը։

«Մասնագիտացվածից բացի պետք է լինեն նաև սիրողական խմբեր, և կարևոր է պարուսուցումներ անցկացնել հանրային վայրերում։

2005 թվականից «Կարին»-ն իրականացնում է «Մեր պարերը և մենք» պարուսուցման ծրագիրը։ Պարուսուցումներ են անցկացվում Նարեկացի արվեստի միությունում, իսկ 2009 թվականից նաև Կասկադում։

Ամեն ամսվա վերջին ուրբաթ օրը տեղի ունեցող բաց դասերի (շուտով 20-ամյակն է) նպատակն է հայ ավանդական պարերը վերադարձնել կենցաղ, յուրաքանչյուրի հետ լինել նույն հարթության մեջ։ Չէ՞ որ բոլորն էլ ուզում են ինչ-որ ձևով նմանեցնել իրենց մյուսներին։ Մարդը պատկանելիության զգացում պետք է ունենա, որն էլ հասարակության մեջ երաշխավորում է իր ապահովությունը»,- ասում է Մխիթարը։ Կարևորելով հասարակությանը միավորելու աշխատանքը՝ օգնության են հասնում մշակութային գործիքները։ Օրինակ լեզուն՝ ինքնության մասնիկը, ամեն օր օգտագործելով՝ ենթագիտակցորեն զգում ես միասնականությունը՝ այն դարձնելով շոշափելի։

«Մշակութային շատ ուժեղ գործիքներ են ճարտարապետությունն ու գորգագործությունը։ Անշունչ առարկա են, չէ՞, շենքերն ու գորգերը, բայց ինչ-որ մեկը այնքան ճիշտ ձևով կյանք է տվել, որ այն քեզ ինֆորմացիա է փոխանցում ինքնության մասին․ արդեն մտածում ես՝ հայ եմ, հայրենիքում եմ, ուրեմն պաշտպանված եմ։

Միասնականության շատ լավ օրինակ է գորգը, որով հասկանում ենք, թե ինչքան կարևոր է ամեն  մեկի՝ իր տեղում լինելը, իրար հարգելը։ Յուրաքանչյուրը գիտի իր առաքելությունը՝ միասնականության գաղափարը չխաթարելու համար։

Գորգը կազմված է թելերից, որոնք նույնն են բաղադրությամբ, տարբեր՝ գույներով։ Թելերը շարվում են այնպես, որ մեկն իրեն չվերադասի մյուսից, չկարևորի էգոն, այսինքն՝ իրար չխանգարելով ստեղծեն պատկեր։ Նույնն է մարդկանց դեպքում՝ բոլորս հայ ենք, բայց ամեն մեկս անհատականություն ենք։ Իսկ միասին կարող ենք ստեղծել մեր գորգը, որի անունը կլինի Հայատանի Հանրապետություն։ Իսկ ի՞նչն է պահում գորգի թելերը՝ հենքաթելը, որը գորգի հիմքն է, իսկ մարդկանց դեպքում այդ հիմքը մշակույթն է։ Շենքի դեպքում էլ քարերին կապող ու ամրացնող մշակույթը շաղախն է։ Նույն տրամաբանությամբ՝ կտավները, մանրանկարները և մշակութային այլ օրինակներ»,- նշում է Մխիթարը՝առանձնացնելով պարը, որն, ըստ նրա, ամենաշոշափելին է։

Մշակութային մյուս ճյուղերի դեպքում պետք է մտածել, խորանալ հասկանալու համար, իսկ պարն արդեն ֆիզիկական կապ է ստեղծում։

«Մարդիկ, կամովի շարքի մեջ իրար ձեռք բռնած կանգնում են՝ ապահովելով էներգետիկ դաշտ, որն էլ տալիս է ամողջականության զգացում։ Հենց այսպես էլ կամովի միասին ստեղծել ենք ՀՀ-ն։

Միասնականության հիմքը հարգանքն է․ ես պարի ժամանակ շարքի մեջ հարգում եմ իմ ձախ ու աջ կողմերում կանգնած մարդկանց՝ իրենցից առաջ կամ հետ չանցնելով։ Այսպես, կարողանում եմ շարքի իմ հատվածը հավասար պահել ու իմ ձախ կողմի կագնածին տալ այդ հավասարությունը, որն ինձ փոխանցել է իմ աջ կողմինը։ Շարքի հավասարությունը միասնականության տեսանելի չափանիշ է։ Իսկ միասնականության շոշափելի ու տեսանելի չափանիշներով կարող ենք դառնալ այդ սրբատաշ պատը, պատկեր արտահայտող գորգը։ Ու գալիս է գլխավոր միտքը՝ մենք հավասար ենք, նշանակում է համախմբված ենք»,- ընդգծում է Մխիթարը։

Ավանդական պարի գլխավոր իմաստը միասնականության գաղափարն է, որը մեզ տարբեր ժամականերում և իրավիճակներում օգնել է, նույնիսկ փրկել։ Սակայն Մխիթարը կարծում է, որ այն դարերով սխալ ենք հասկացել՝ հիմքում այլ գաղափար դնելով։

«Պատկերացնենք մենք առաջին հարկում ենք, իսկ երկրորդում կա միասնականություն կոչվող երևույթը, ինչպե՞ս պետք է այն վերցնենք։ Դրա համար հարկավոր են աստիճաններ, որի առաջին աստիճանի անունը պիտի դնենք հարգանք։ Բայց մենք դնում ենք ձևականությունը, անհատի առաջնային լինելը, քան մենք-ինը։ Չենք գիտակցում, որ, մենք-ը վերադասելով, անահատներն էլ են վերադասված լինում։ Պարի ժամանակ էլ պետք է մենք-ը պարի, ոչ թե ես-ը։ Դարերով մեր պատմությունից դասեր չենք քաղել։ Օրհասական վայրկյանին դառնում ենք «միասնական», բայց այստեղ էլ միասնականություն չկա։ Այնքան կեղծ է․ բովանդակությունը թողած՝ ձևի հետևից ենք վազում կամ հոսքի տակ ընկնում։

Օրինակ՝ պատերազմ է, դրա ձևը ո՞նց էր, հա զինվորին պետք է կոնֆետ տանել։ Բոլոր շենքերի մոտ արկղեր են դրված՝ առաջին անհրաժեշտության ապրանքներով։ Բայց հաճախ արվում է ներքին բավարարվածության համար․ «Տարա էս կոնֆետը դրեցի, ես այս երկրի համար մի բան արեցի» միտքն է կարևորվում։ Նույն օրինակն է Ապրիլի 24-ը․ ամեն մեկս վերցնում ենք մեր մեխակը, պինդ պահած, գլուխներս կոր, գնում ենք Ծիծեռնակաբերդ, դնում ենք ծաղիկը ու գնում տուն։ Վերջ․ Եղեռնը մոռացանք, իսկ ուր մնաց այդ ամենի իրական արժևորումը»,- ցավով նշում է Մխիթարը։

Արժևորման, ըստ այդմ նաև ունեցածի ճիշտ օգտագործման և փոխանցման համար անհրաժեշտ է լուծում։ Մխիթարի կարծիքով դա ինքնագիտակցումն է։

«Հարցրու ինքդ քեզ՝ ով եմ, ինչ եմ ուզում այս կյանքից որպես մարդ, ինչ ունեմ տալու աշխարհին նաև որպես հայ։ Արդյոք հիմա ճիշտ եմ ապրում, որովհետև դառնալու եմ «խողովակ», որի միջով պետք է հոսեն հայի ինքնության արժեքները և փոխանցվեն իմ երեխաներին։ Մենք հիմա հայ ենք, որովհետև մեր նախնիները իրենց ապրելակերպով եղել են այդ «խողովակը»։ Բայց մենք հիմա այնպես ենք անում, որ մեր ոտնահետքերով վերջանա ամեն ինչ, ինչպես ասում էր Վազգեն Սարգսյանը։ Ինքնագիտակցման բացակայության հետևանքն է»,- ընդգծում է Մխիթարը։

Ինքնագիտակցման և ինքնաճանաչման շնորհիվ հնարավոր կլինի պահպանել ինքնության արժեքներն ու պետականությունը։ Իսկ դրանց ձևավորումն ու փոխանցումը կատարվում է միայն մշակույթի օգնությամբ։ Այս գործին է լծված «Կարին» ավանդական երգի պարի խումբը՝ իր բոլոր սիրողական խմբերով, որից մեկն է «Հարք» ավանդական պարի խումբը։

Այն ստեղծվել է 2017 թվականին։ Սկզբում Մխիթարն է պարուսուցում իրականացրել։ Նարեկը, սովորելով Պարարվեստի ուսումնարանում, հանդես գալով «Բարեկամություն» համույթում, իրեն համարել է ժողովրդական պարերի ճյուղի ներկայացուցիչ, սակայն Մխիթարի հետ տանը անցկացրած զրույցներն ու քննարկումները բերել են ավանդական պարը յուրացնելու մտքին։ Սկզբում «Հարք»-ում սովորել է, հետո սկսել սովորեցնել։

Այժմ երկուսով են պարուսուցում իրականացնում։ Եղբայրների մոտեցումները, պարուսուցման մեթոդները տարբեր են, սակայն նպատակը նույնն է՝ ազգայինի տարածումը։ Խումբն արդեն 14 սերունդ ունի՝ մոտ 290 մասնակից։

«Մեր խմբի առաջին անունը եղել է «Գէն», հետո որոշվեց «Հարք»՝ ի պատիվ նույնանուն գավառի, որը համապատասխանում է ներկայիս Բուլանուխ տարածքին։

1915 թվականին այնտեղ գտնվող Քանքառլու գյուղից է մեր պապի հայրը՝ Դարմանը,  գաղթել։ Հարք նշանակում է հայրերի տարածք։

Սկզբում եռամսյա խմբեր չեն եղել, ընկերների շրջանակով էր հավաքվում խումբ։ 2017 թվականի վերջում է միտք եղել հավաքել եռամսյա խմբեր, որպեսզի սիրողական մակարդակով էլ մարդիկ գան, ծանոթանան, ճանաչեն, իմանան ավանդական պարերը, հետո ցանկության դեպքում շարունակեն»,- ասում է Նարեկը՝ շեշտելով, որ խմբի հիմնական նպատակը որքան հնարավոր է շատ մարդկանց ազգային մշակույթի հետ ծանոթացնելն է, իրենց մեջ կրակ վառելը։

«Մեր պարերը կարող են պարել բոլորը․ չկան հստակ պահանջներ՝ տարիք, հասակ, քաշ կամ փորձ։ Եվ հետո, խումբն արդեն քեզ տալիս է տրամադրություն, եթե նույնիսկ չուզես պարել, խումբը պարեցնում է։

Գինոսյանն ասում էր՝ ինչ գիտես, ինչին տիրապետում ես, չպետք է պահես միայն քեզ, համեստություն անես, պետք է տաս։

Այս գիտակցմամբ էլ աշխատում ենք։ Եվ հետո, սովորելով հայ ավանդականը պարը՝ դու ընդհանուր մշակույթից ես սկսում գաղափար կազմել՝ պատմություն, նշանակություն, իմաստ։ Պարը նաև քեզ՝ որպես հայ, ճանաչելու միջոց է։

Օրինակ՝ «Գյովնդ» պարը մեխանիզմով առանձնահատուկ դժվարություն, բարդություն չի ներկայացնում, բայց քեզ դարձնում է շրջանի մի մասը։ Հենց այդ շրջանում էլ զգում ես էներգիան, որն օրինակ 100 տարի առաջ մեր նախնիներն են զգացել»,- ասում է Նարեկը՝ ընդգծելով, որ պարի մեջ հարգանք դրսևորելով՝ այն հետո արտահայտվում է նաև կյանքում։ Սա ազգայինի երկարատև ազդեցությունն է։

«Եթե ավանդականի թողած ազդեցությունը համեմատենք ժողովրդական պարերի հետ, ապա տարբերությունը կզգանք։ Վերջինիս մեջ ավելի շատ հավասարություն կա, բեմական են, էլաստիկ, աչքի համար գեղեցիկ, բայց իմ կարծիքով՝ գաղափար չկա, փոխանցող չկա։ Մեկը կստեղծի ձեռագիր, իսկ մյուսը կմտածի այսպես սիրուն չի, կարող եմ փոխել։

Իսկ ավանդականն այսքան դարեր անց հասել է մեզ ու պահպանվել՝ թղթի վրա գրված, բերնեբերան, պապից թոռ։ Ես օրինակ իմ երեխային չեմ ասի՝ սովորի, որովհետև սիրուն է»,- նշում է Նարեկը։

Հայ ավանդական պարերը սովորելու համար յուրաքանչյուրն ունի իր պատճառն ու պատկերացումը։ «Հարք»-ում առաջին դասերը միշտ անցկացվում են այս պատճառները հասկանալու համար, ինչն է մարդկանց բերել այստեղ։

Նարեկի խոսքով՝ շատերի համար ազգայինը պատերազմից հետո սփոփվելու տարբերակ է եղել, մտածել են՝ մի բան անեն ազգի համար։ Որոշ մարդիկ դրսում սովորելու ժամանակ չեն կարողացել հայկական մշակույթի որևէ օրինակ ներկայացնել, որոշել են լրացնել այդ բացը։ Մեկը պարզ ասում է՝ քույրս եկավ, ես էլ որոշեցի, մյուսի համար ուղղակի ժամանակ անցկացնելու տարբերակ է եղել։ Բայց դասընթացների վերջում բոլորի կարծիքներն ինչ-որ կետում հատվում են։

«Հիմա մեր ազգը մշակույթի վերացման վտանգի առաջ է կանգնած, ապազգային գործողություններ են իրականացվում, որպեսզի առանձնահատկություն չունենանք, արմատներից հեռանանք, ազգային մշակույթին չառնչվենք, հոգևոր կապ չունենանք․ դառնանք անդեմ»,- ասում է Նարեկը։

Դարմոնց եղբայրների կարծիքով՝ պետք է օր առաջ պայքարել այս երևույթի դեմ, իսկ իրենց ընտրած ճանապարհը մշակույթն է՝ պարի տեսքով։

Մշակութային առավել ազդեցիկ միջոց է ազգագրության թատրոնը՝ բեմում միասին են երգը, ծեսը, պարը, դերասանական խաղը։

2007 թվականին բեմականացվել են Ազգագրական թատրոնի անդրանիկ նմուշները՝ «Հայոց երգի Հայրիկը» համերգ-ներկայացումը, «Խնգահոտ Էրգիր» ներկայացումը։ Վերջինս նոր շունչ է առել։

«Ծեսը, պարն ու երգը ներկայումս մի շենքի տարբեր սենյակներում չեն դասավանդվում, այլ տարբեր շենքերում․ Կոնսերվատորիա, Պարարվեստի ուսումնարան, Մանկավարժականի պարարվեստի բաժին, ծիսականությամբ էլ անհատներ են զբաղվում։ Այս ճյուղերի միավորման համար Վարպետը որոշեց վերականգնել ազգագրության թատրոնը, որպեսզի մարդիկ տեսնեն՝ կոնկրետ որ պահի համար է պարը, երբ սկսեցին երգել, որ պարը կատարվեց այդ ծեսի ժամանակ։ Գինոսյանը պարի մասնագետ էր, բայց քաջ գիտակցում էր, որ պարն առանձին գոյություն չի ունեցել, Կոմիտասի ասած՝ գեղոնին պետք է վերադառնա․ երգես ու երգի ներքո պարես։ Այս նպատակի իրագործման համար նաև 2014 թվականից «Ազգային երգ-պար» առարկան մտցրեց դպրոց։

«Խնգահոտ Էրգիր» ներկայացման գաղափարը Գինոսյանն այսպես էր բացատրում․

«Այն ժամանակ մեր երկրի ամեն քար ու թփից խնկի հոտ կգար, մենք թողեցինք այդ երկիրը շուն թուրքին, հիմա ամեն քար ու թփից շան հոտ է գալիս։ Որպեսզի մեր երկրից էլի խնկի հոտ գա, ամեն հայի քթում պետք է վառոդի հոտ լինի»։

Եթե չեմ սխալվում, այս խոսքերը ընկեր Գինոսյանը լսել է իր պապիկից»,- նշում է Մխիթարը։

Այսպիսով՝ Խնգահոտ երգիրը կոչվել է աևմտյան Հայաստանը, որից պետք է նորից խնկի հոտ գա։

Գագիկ Գինոսյանի հեղինակած «Խնգահոտ Էրգիր» ներկայացումը կցուցադրվի փետրվարի 25-ին։

Գայանե Պողոսյան