Արա Գյուլեր. պատմաբանը, որը պարզապես լուսանկարում է

Ուինսթոն Չերչիլը նրա մասին ասել է. «Նրա լուսանկարներում կա ճշմարտություն, որը ոչ մի դիմանկար չի պահպանում։ Նա լուսանկարիչ չէ միայն, նա պատմաբան է»: Իսկ լեգենդար Պիկասոն, երբ մի անգամ Փարիզում հանդիպեց, ասաց.

«Երբ լուսանկարում ես, զգացվում է հոգին, ոչ միայն արտաքին ձևը։ Դու տեսնում ես մարդկանց ներքին աշխարհը»։ Հենց այդպես էլ կա, երբ թերթում ես նրա գործերը, ժամանակն էլ է կենդանություն առնում, ահա օրինակ տեսնում ես մի հերոսի, որը քայլում է կողքիդ ու տխուր ձայն տալիս, իսկ նրան ամենից շուտ կհասկանա թիվ մեկ ընկալողը՝ Արա Գյուլերը՝ Արևելքի մարդը, կամ ինչպես կոչում են շատերը՝ «Ստամբուլի աչքը»: Ստամբուլի հավերժ բնակիչն ու անցորդն ըստ Time ամսագրի՝ տեսնում էր ոչ միայն քաղաքի ձևերը, այլև հոգիները։ Ստամբուլը նրա աչքերով և՛ կենդանի է, և՛ ժամանակից դուրս: Այո, հենց քաղաքի բնակիչներն ու գույները պետք է լուսանկարչի աչքերում վերածվեին գեղարվեստական պատկերների ու պատմության կենդանի վկայությունների, քանզի այդտեղ անցյալն ու ներկան այնպես են միահյուսվում, որ հիշողությունն ու իրականությունը դառնում են տիեզերական հավերժական պտույտի մի մաս։

1928 թվականին Ստամբուլում` հայ ընտանիքում, ծնված Արա Գյուլերը հետագայում կհավերժացներ դեռ մանկության տարիներին տեսած քաղաքի նեղլիկ փողոցներն ու արևելյան խորհրդավոր կոլորիտը։ Հայկական վարժարանում ուսանելուց հետո էլ Գյուլերը պետք է խաչեր կյանքն ու թախիծը, ուրախությունն ու լույսը՝ դրանք վերածելով մարդկային ճակատագրերի նուրբ ու դրամատիկական դրվագների։
Ինքն իրեն արվեստագետ չէր կոչում, այլ համարում էր պատմաբան, որը պարզապես լուսանկարում է։ Մինչդեռ հենց այդ անկեղծությունն էլ վերածեց իր գործերը արվեստի գլուխգործոցների:

Գյուլերի լուսանկարների կենդանությունն այնքան բնական էր, որ կարճ ժամանակահատվածում գրավեց նաև միջազգային մամուլի ուշադրությունը։ 1950-ականներին «Yeni Istanbul» օրաթերթում աշխատելուց հետո 1958 թվականին Գյուլերը դարձավ Time-Life ամսագրի Մերձավոր Արևելքի առաջին թղթակիցը։

Նրան մեծ ճանաչում բերեցին հատկապես «Paris Match»-ում և «Stern»-ում «Magnum Photos»-ում աշխատելու տարիները: Եթե սկզբանական շրջանում Գյուլերի խցիկի առջև անմահանում էր Ստամբուլն իր երանգներով, ապա հաջորդիվ սկսվելու էր Գյուլերի հայտնի պորտրետների շարքը: Ուինսթոն Չերչիլին, Պաբլո Պիկասոյին, Սալվադոր Դալիին, Սոֆի Լորենին, Ինդիրա Գանդիին և այլ նշանավոր գործիչներին Գյուլերը ներկայացնում է յուրովի՝ յուրաքանչյուրին իր հաղորդագրությամբ, քանի որ եթե այն ոչինչ չի ասում, ապա պարզապես գեղեցիկ պատկեր է:
Գյուլերի լուսանկարները տպագրվել են աշխարհի ամենահեղինակավոր ամսագրերում, ինչպիսիք են՝ Time-Life-ը, Stern-ը, Paris Match-ը, Sunday Times-ը: Նրա գործերը ցուցադրվել են Լոնդոնում, Փարիզում, Նյու Յորքում, Տոկիոյում։ 2009-ին UNESCO-ն Գյուլերին շնորհեց «Համաշխարհային ժառանգության արտիստ» տիտղոսը, իսկ Թուրքիայում արժանացել է «Պետական արվեստի և մշակույթի մեծ մրցանակի»։ 2000 թվականին Գյուլերը ճանաչվել է «Դարի լուսանկարիչ», գերմանական ամենահեղինակավոր՝ «Լեյկայի վարպետ» կոչմանն արժանացած աշխարհում 38 լուսանկարիչներից մեկն է: 1961 թվականին էլ «Լուսանկարչության բրիտանական տարեգիրքը» նրան ներառել է աշխարհի յոթ լավագույն լուսանկարիչների ցուցակում:

Հավերժական Ստամբուլի երգը՝ Գյուլերը լուսանկարներում

Արա Գյուլերի գլուխգործոցների շարքում հավերժական հերոսներից մեկը Ստամբուլն է, որի հոգին՝ ինչպես լուսանկարիչն էր ասում՝ պետք է որսալ։ Այդ շարքերում մեր աչքի առջև վեր է հառնում քաղաքն իր բոսֆորյան ափով,  նավերով, թաղամասերով՝ լի տխրությամբ և հույսով: Գյուլերը սովորաբար չէր լուսանկարում քաղաքի վեհաշուք ճարտարապետական շքեղությունը, այլ սովորական մարդկանց։ Նրա լուսանկարներում երևում են նավահանգստի բանվորներ, ձկնորսներ, վաճառականներ, երեխաներ՝ նեղ փողոցներում խաղալիս։ Այդ ամենը ստեղծում է մի պատկեր, կարծես նույն պահին զբոսնում ես քաղաքի փողոցներում, որը մշտապես արթուն է ու ենդանի: Քանի որ քաղաքը  նաև Արևելքի ու Արևմուտքի հատման խորհուրդն ունի, Գյուլերն էլ է ձգտել միավորել օսմանյան պատմությունն ու երոպական ազդեցությունները: Հաճախ նաև այդ ուղիները հատվել են, կամ ավելի ընդգծվել: Եթե մի կողմից հանդիպում ենք մզկիթների ու մինարեթների, ապա մյուս կողմում եռացող քաղաքն է՝ նավերով, շուկաներով ու ժամանակակից շնչով: Իսկ սև-սպիտակ լուսանկարչության մեջ նա հմտորեն օգտագործում էր լույսը՝ ստվերների մեջ ցույց տալով քաղաքի թաքնված կողմերը։ Այդ «մոնոխրոմային» մոտեցումը Ստամբուլին տալիս է միաժամանակ և՛ ռոմանտիկ, և՛  վավերագրական դիմագիծ։ Արևելքին ու արևելյան փիլիսոփայությանը բնորոշ ձևով էլ նուրբ գծով ընթանում է կյանքի ժամանակավորության գիտակցումն ու արժևորումը: Պատահական չէ, որ կտեսնենք աղոթքի պահին կանգնած մարդկանց լուռ շարժումները, դեպի հեռուն ուղղված հայացքները: Այս կերպ է միայն Գյուլերը ստեղծում Արևելքի անզուգական կոլորիտը, որը նրա լուսանկարները վերածում է ոչ միայն արվեստի գործի, այլև մշակութային վավերագրության։

Պոլսի հայկական հետքը

Բազմազգ ու բազմաբևեռ աշխարհները հավերժացնելու սահմանին Գյուլերը շարունակում էր մնալ հայ և համաշխարհային մշակույթի խաչմերուկում: Մշտապես ընդգծում էր, որ ինքը թուրքահայ է, իսկ հայ լինելը խորապես ազդել է իր գաղափարների վրա։ Դրանով էր պայմանավորված հանգամանքը, որ այդ երկակի պատկանելությունն իր լուսանկարներին հաղորդում էր յուրահատուկ խորություն։ Հայ ազգային միտքն ու ցավալի անցյալն էլ բնականաբար դուրս չէին մնալու իր մտորումներից, հետևաբար ամրապնդվելու էր կորուստի զգացողությունը, հասարակ մարդու պայքարը, ինչով լեցուն է հայ ժողովրդի պատմությունը: Սակայն դա էլ չէր խանգարի լուսանկարչին իրեն նաև աշխարհի քաղաքացի համարել և լուսանկարները ներկայացնել հասկանալի ու հարազատ տարբեր մշակույթների համար: Նա դառնալու էր կամուրջ հայ համայնքի և համաշխարհային մշակույթի միջև՝ ապացուցելով, որ ազգային ինքնությունը կարող է դառնալ համաշխարհային արվեստի հարստության մաս: Գյուլերի տեսախցիկում առանձնահատուկ տեղ է ունեցել նաև Արարատը տարբեր դիտանկյուններից, որը դարձել է խորհրդանշանական երևույթ: Անմահացրել է նաև Թուրքիայի հին քաղաքները, ավերակները, եկեղեցիներն ու մզկիթները։ Նրա շնորհիվ այսօր պահպանվել են բազմաթիվ մշակութային հուշարձանների արժեքավոր պատկերներ։

Սև-սպիտակ լուսանկարչությունը` որպես Արա Գյուլերի գեղագիտական լեզու

Արա Գյուլերի ոճական առանձնահատկություններից մեկը սև-սպիտակ լուսանկարչությունն է, որը լուսանկարիչը վերածել է հոգեբանական ու մշակութային դիտակետի։ Գյուլերն ասում էր․ «Գույները խանգարում են։ Երբ նկարում ես սև ու սպիտակով, մնում է մերկ ճշմարտությունը»։ Սև-սպիտակ լուսանկարները կարծես լուսանկարն ավելի հավերժական են դարձնում և ստիպում դիտել ու նկատել էությունը՝ լուսանկարչին կնքելով «Լուսանկարչության խիղճը» մականվանմբ:
Գյուլերի սև-սպիտակ լուսանկարները դարձան ոչ միայն վավերագրություն, այլև մշակութային հիշողության արխիվ։ Դրանք փոխանցում են ողջ քաղաքակրթական զգացումները: Դրանք նաև մի ուղերձ ունեն, որ երբեմն ստվերն ու լույսը ավելի խոսուն են, քան գույները։ Նշանավոր է «Ստամբուլի մարդիկ» (Istanbul İnsanları) սև-սպիտակ լուսանկարների շարքը, որը ներկայացնում է նավահանգստում աշխատող մարդկանց կյանքը, թաղամասերն ու սրճարանները։ Դրան հաջորդեց նաև 1962 թվականին արված Պաբլո Պիկասոյի դիմանկարը, որը դարձավ վերջինիս ամենահայտնի լուսանկարներից մեկը:

Գյուլերյան ժառանգությունը

Գյուլերի լուսանկարներն այժմ պահվում են աշխարհի խոշորագույն թանգարաններում՝ Փարիզի Ազգային գրադարան, Նյու Յորքի Մետրոպոլիտեն թանգարան, Լոնդոնի Բրիտանական թանգարան։ Իսկ արխիվում կան հարյուր հազարավոր լուսանկարներ ու նեգատիվներ։ Խոշորագույն հավաքատեղին 2018 թվականին Ստամբուլում բացված Արա Գյուլերի թանգարանն է, որը համակարգում է նրա ժառանգության պահպանությունն ու ուսումնասիրությունը։ Հետաքրքիր է, որ 2013 թվականին լուսանկարիչը Երևանում կազմակերպեց «Բարև ձեզ» խորագրով ցուցահանդեսը՝ ներկայացնելով ավելի քան 100 լուսանկար՝ Ստամբուլից, Երևանից, այլ վայրերից: Գյուլերը Հայաստանի Ազգային պատկերասրահին նվիրեց 160 լուսանկար, որոնք այսօր պահվում են և շարունակում են ցուցադրվել պատկերասրահում:

Այսօր Գյուլերի գործերը արվեստի պատմության կարևորգույն մասն են կազմում և վերածվել են հիշողության կենդանի վկաների: Արա Գյուլերը լուսանկարչությունը վերածել է մարդկային պատմության հավաքագրման ու վավերացման նրբագույն արվեստի։ Գյուլերը ցույց տվեց, որ լուսանկարն ամենից առաջ հիշողություն է, իսկ լուսանկարը՝ ժամանակի խիղճը, որը կարող է հավերժացնել լուսանկարիչը: Ֆրանսիացի լուսանկարիչ, դրվագային լուսանկարչության հայրերից Անրի Կարտիե-Բրեսոնը Գյուլերի մասին ասել է.

«Արա Գյուլերը տեսնում է այն, ինչ մնաց մարդկանց աչքերի մեջ։ Նրա լուսանկարներում ամեն մի կադր խոսում է ճշմարտության մասին»:

Ալմաստ Մուրադյան

Օգտագործված գրականության ցանկ

1. Magnum Photos, Ara Güler 1928–2018: Istanbul’s Eye, https://www.magnumphotos.com/newsroom/ara-guler-1928-2018

2. Ara Güler Museum (Պաշտոնական կայք), https://www.aragulermuzesi.com

3. Aurora Prize, Ara Güler, https://auroraprize.com/en/ara-g%25C3%25BCler

4. The Guardian, Ara Güler obituary, https://www.theguardian.com/artanddesign/2018/oct/18/ara-guler-obituary

5. BBC Culture, Remembering Ara Güler, Turkey’s Eye, https://www.bbc.com/culture/article/20181018-ara-guler-istanbuls-eye

6. New York Times, Ara Guler, Photographer Who Captured Soul of Istanbul, Dies at 90, https://www.nytimes.com/2018/10/18/obituaries/ara-guler-dead.html

7. Al Jazeera, Ara Güler, legendary Turkish photographer, dies aged 90, https://www.aljazeera.com/news/2018/10/ara-guler-legendary-turkish-photographer-dies-aged-90

8. Q&A: Ara Güler, photographer, 1928-2018, by Diane Smyth, https//www.foam.org

9. Արա Գյուլերի ողջույնը, https://www.civilnet.am/