«Արի գրական գործակալությունը» և «Էպիգրաֆ» գրախանութը օրերս կազմակերպել էին գրական հանդիպում սփյուռքահայ անվանի բանաստեղծ, արձակագիր, գրաքննադատ Գրիգոր Պըլտեանի հետ։ Հանդիպումը վարում էր գրականագետ, Լեզվի կոմիտեի նախագահ Սիրանուշ Դվոյանը։ Հանդիպման առանցքում հեղինակի ստեղծագործություններն ու ընկալումներն էին՝ որպես բանաստեղծ և պոետ:

Նշենք, որ Պըլտեանը ծնվել է Բեյրութում, որտեղ Նշան Փալանճյան ճեմարանն ավարտելուց հետո տեղափոխվել է Ֆրանսիա՝ Սորբոնի համալսարանում սովորելու նպատակով։ Այժմ էլ բնակվում է այնտեղ:  Դասավանդել է Ֆրանսիայի՝ Արևելյան լեզուների և քաղաքակրթությունների ազգային ինստիտուտում (INALCO), ինչպես նաև Լիոնի կաթոլիկ համալսարանում։ Բազմաթիվ աշխատությունների հեղինակ է և դասախոսություններով հանդես է գալիս աշխարհի հեղինակավոր համալսարաններում։

Գրիգոր Պըլտեանը հեղինակել է տասնյակ գրքեր, որոնցից են «Մեջ ընդ մէջ», «Ինքնություն-սփյուռք», «Շրջում», «Ընդառաջում», «Հրապարակներ», «Կրակէ շրջանակը Դանիել Վարուժանի շուրջ», «Յառաջ. միտք և արվեստ», «Հայկական ֆուտուրիզմ», «Երկխօսութիին Նարեկացիի հետ», «Սեմեր հարուածը նշան», «Ամերիքա», «Պատկերը անունը լեզվիս տակ» և այլն: Նրա ստեղծագործությունները հրատարակվել են Լիբանանում, Հայաստանում, Ֆրանսիայում և ԱՄՆ-ում։

Cultural.am-ը գրողի հետ տեղի ունեցած այդ հանդիպում-զրույցից առանձնացրել է մի շարք հարցեր:  

Խոսե՞նք պատկերի մասին:

Պատկերի խնդիրն ինձ մոտ առաջացավ, երբ ուզում էի գրել «Սեմեր հարուածը նշան»-ը: Այն սկսել էի 1970թ-ին, բայց դեռևս չէի հաջողել, նախ որովհետև արձակ գրելու կարողություն չունեի, կարելի է ասել սկսնակ էի: Պետք էր հասունություն, նյութի խորացում և մանավանդ, պիտի ընդունեի, որ այդ մասին պիտի գրեմ: Ծեր կանայք, որոնք երկրից երկիր էին տեղափոխվել ու շարունակում էին իրենց գոյությունը… Քեզ տալիս էին բաներ, որոնք դու չէիր կարող ընդունել, ստանալ, հետևաբար այդ աշխատանքը շատ երկար ժամանակ տևեց, մինչև հաջողեցի թղթին հանձնել եղած խնդիրները:

Լուսանկարները կարևոր են, քանի որ բառն ինքնին բավարար չէ, բայց լուսանկարն էլ ինքնին բավարար չէ: Եթե դրվագները չկան, ի՞նչ, ե՞րբ, ինչպե՞ս, դա մի խնդիր է, բայց երբ ունես կերպարի լուսանկարը՝բոլորովին այլ խնդիր է: Լուսանկարը տալիս է այն, ինչ լեզուն, պատումը չեն կարող տալ, միևնույն ժամանակ՝ առանց պատումի լուսանկարը բավարար չէ: Հետևաբար պատումը և պատկերը իրար շատ մոտ են և պիտի լրացնեն իրար: Բայց ամենից առաջ ես գրող եմ, և գրողի աշխատանքի մեջ մտնում են բաներ, որոնց մասին ինքը կարող է չիմանալ՝ բնազդային, զգայական, նախընտրություններ, որոնք չի կարող անպայմանորեն հիմնավորել:

Ձեր մտքերում առանձին տեղ ունեն քաղաքային հրապարակները: Ո՞րն է դրա հիմքը, խորությունը:

Եթե ուզում եմ ինչ-որ բանի մասին գրել, անպայման պիտի փորձեմ գտնել, կարդալ՝ նախկինում ինչ է գրվել այդ մասին: Որպեսզի կարողանաս որևէ հարցի մասին մտածել, պիտի նախ կարողանաս գտնել, թե դրա մասին ինչ են մտածել ուրիշները: Այս երևույթը, կարծեմ, մի քիչ հիվանդագին է: Երբ որ սկսել էի գրել «Հրապարակները», փորձում էի գտնել նաև հրապարակների մասին տեղեկություններ, օրինակ՝  Հին Հունաստանի մասին ինչ կա գրված, Արիստոտելը արդյո՞ք գրել է հրապարակի գաղափարի մասին, և փաստորեն՝ ոչ: Իրենց համար դա արդեն գոյություն ունեցող բան էր, որի մասին մասնավոր մտածում չկար: Նույնիսկ ֆրանսիացի գրող Ժորժ Պերեկն ունի մի գործ, որտեղ խոսվում է տարածքների տեսակների մասին՝ սենյակից սկսած մինչև հանրային, բաց տարածքներ, բայց այստեղ էլ հրապարակների մասին ոչինչ չկա: Ֆրանսիայում անկարելի է, որ հրապարակների մասին ինչ-որ բան գրված լինի, այնտեղ այնքան հրապարակներ կան, որոնց մասին հոդվածներ կան, բայց հրապարակի գաղափարի մասին տեղեկություններ չկան: Սա ինձ համար հետաքրքրական է:

Հրապարակները, կարծեք, մասամբ շարունակությունն են վայրերի մասին ձեր մտայնությունների, բայց արդեն այլ տեսանկյունից: Ինչու՞ հատկապես հրապարակները սկսեցին առանձնալ:

«Հրապարակներ»-ը սկսել եմ գրել այն ժամանակ, երբ շատ էինք ճամփորդում: Որևէ տեղ երբ գնում ես  հրապարակ տեսնելու, գնում ես քո պատմությամբ, մտածումներով, որ միշտ կա՝ ուզես, թե չուզես: Իբրև գրող երբ իրականում տեսնում ես, հիվանդագին կերպով մտածում ես՝ ինչպես կարող եմ գրել, որովհետև գրելը հարաբերվելու ձև ունի: Հրապարակների մեջ պատմություն, դրվագներ չկան, այլ կան վիճակներ և այդ վիճակներն են ինձ հետաքրքում: Միշտ ուզել եմ գրել գիրք, որտեղ չկա դրվագ:

Հիմա ի՞նչ եք գրում:

Օրեր առաջ հանձնեցի իմ գրքաշարի մի ուրիշ հատոր՝ «Պարը»:  Սրա մասին սկսել էի գրել 1990-ականներից և վերջերս կարողացա գրական տեսք տալ այդ գործին:  Հերոսուհիս Էրզրումի պարուհի է, չափազանց հատկանշական բան, որի մասին շատ քիչ բան էի գրել, և որը հաճախ էր հայտնվում գրքերիս մեջ, բայց էական տեղ չէր զբաղեցնում: Այս դեպքում պատումի առանցքում ինքը պիտի լիներ:

Ինքնությունը կերտելի՞ է, վերակերտելի՞, թե՞ վերագտնելի:

Եթե մասնավորեցնենք սփյուռքի օրինակով և այս հարցն առաջանար 1920-30-ական թթ-ին, պատճառ կլիներ օտարը, որը խնդրական է դարձնում երկրիցդ ավանդաբար բերածը: Այդ պարագայում կա հակասություն, մերժում: Երբ որ սկսում են հայերեն գրել, այդ խնդիրը մտնում է լեզվի մեջ: Այսինքն՝ լեզուն է պարտադրում մտածել այդ կացության մասին: Ինքնությունը կարող է հայտնվել երկու ձևով՝ կա այն անձը, որի ինքնությունը գալիս է իր երկրից և այն անձը, որը ֆրանսիական միաջավայրի արդյունք է: Եվ սա առնչվում է նաև գրական գործերին․ լեզուն վճռական դեր ունի կատարելու այս հարցում:

Խոսեցիք տարբեր լեզուներով խոսող կերպարներից,  առաջ բերեցիք  «լեզվի գույն»-ի հարցը, ի՞նչ է այն Ձեզ համար:

Կերպարը պիտի ունենա իր լեզուն, երբ չկա դա, բոլորը նմանվում են իրար: Կան մարդիկ, ովքեր բարբառով են խոսում կամ Լիբանանում են ծնվել ու ստանդարտ ձևով են խոսում հայերեն, բայց եթե դու գրող ես, չես կարող ստանդարտ հայերեն դնել կերպարներիդ լեզվի մեջ, պիտի իրենց բնորոշող բառեր լինեն: Օրինակ դպրոցի տնօրենը խոսում է չափազանց ճեմարանական, քանի որ այնտեղ է ուսանել, բառապաշարն էլ թերթային է, և դա երևում է գրքի առաջին էջերից: Մինչդեռ բառերն այնպիսին պիտի լինեն, որ կարդացողը չնկատի կերպարի հնարավոր հորինված լինելը: Նույնը կա նաև երաժշտության մեջ․ երաժիշտները երբեմն օգտագործում են գույներ, ոչ թե անպայմանորեն ռիթմ: Այս երևույթը դժվար է սահմանելը:

Գրող և գրականագետ. երբևէ սրանցից որևէ մեկը ավելի զորավոր գտնվե՞լ է, կամ սա երկվություն չի՞ առաջացնում:

Անկեղծ ասած ես սկսել եմ գրել հոդվածներ, որ հասկանամ՝ ինչ է գրականությունը: Եվ սկսեցի գրել Մեծարենցի մասին, որովհետև շատ էի սիրում նրան: Սփյուռքահայ մամուլի մեջ էլ շատ էին գրում նրա մասին, բայց նույն բաներն էին՝ կենսագրություն, ստեղծագործությունների անուններ, իսկ ես ուրիշ բան էի ուզում անել: Եվ դրա լավագույն լուծումը ուզածդ աշխատանքը ինքդ սկսելն է, ոչ թե ուրիշից սպասելը: Կարողացա թեմատիկ քննադատության փորձ անել: Բայց երկու ուղղությամբ էլ աշխատանք կա անելու:

Ի՞նչ եք կարծում՝ սփյուռքահայ գրականությունը կշարունակվի, թե՞ կվերջանա: Նոր  սերունդ կգա՞:

Ես այդ տեսակ հարցի չեմ պատասխանի: Այդ հարցն ինձ համար գոյություն չունի, քանի դեռ ես գրում, աշխատում եմ:

Պոեզիա և բանաստեղծություն, ինչպե՞ս  տարորոշել:

Բանաստեղծության դեպքում կարող ես երկու էջի մեջ կառուցվածք գտնել և տիրապետել: Իսկ երբ ունես 50, 60, 100, 200 էջ, պարտավոր ես կառուցվածք տալ այդ ամբողջին: Արձակը մանրամասնության արվեստ է, եթե այդպիսին չլինի՝ կդառնա թերթային: Կան այդպիսի գրողներ, որոնց ստեղծագործությունները կարդում եմ, ու դրանք ինձ հաճույք չեն պատճառում: Մանրամասնությունները, պատկերները արձակի դեպքում կարևոր են:

Նշեցիք, որ հայ սփյուռքագետներ կան, որոնք Հայաստանից են գրում, մինչդեռ իրենք չեն ապրել և չգիտեն այն ամենը, ինչ կատարվել է սփյուռքում: Դուք էլ սփյուռքից գրել եք այնպիսի բաների մասին, որոնք հեռվից ավելի լավ տեսանելի են եղել: Ի՞նչ կասեք հեռվից նկատելու և հեռվից գրել չկարողանալու մասին: Կբացատրե՞ք այդ պարադոքսը:

Մեր պատմության մեջ էլ կան թեմաներ, որոնց չենք կարող ուղղակի մոտենալ, օրինակ՝ ցեղասպանություն, աղետ: Ֆրանսիացի, իտալացի գրողներ էլ կան, որոնք գրեցին Ադանայի դեպքերի մասին, բայց երբ կարդում ես այն, հասկանում ես, որ դա կատարյալ եվրոպական վեպի սկզբունքներով գրված գործ է, որը, փաստորեն, այնքան հեռվից է տեսնված, որ կապ չունի իր պատմածի հետ:

Պետք չէ այնպես մտածել, որ հեռուն ու մոտը իրար հետ կապ չունեն, մենք ենք հեռացնում կամ մոտեցնում: Իմ կարծիքով այդ մոտեցումը անձնական փորձառության հարց է:

Մարջան Չոբանյան