Ուրուագիծ դիմանկարի համար. Փայլակ Միքայէլեան (Երզնկա, 1905-1936)

120-ամեակի առթիվ

Հազվադեպ է պատահում-, գուցեեւ ճակատագրորեն է պահանջված,- երբ «Երկիր յիշատակացի» որեւէ գրողի հետ մտերմությունը, եթե չասեմ հոգեխառնությունն այն աստիճանի է հասնում, որ պարզապես նրա գոյությունը շոշափելիորեն զգում ես եւ ինչու՞ ոչ, ուղղակի հաղորդակցվելու պահանջք ես զգում եւ խոսում նրա հետ ինքնաբերաբար, գուցե ինքզինդ երեւակայելով՝ ինքնախոսաբար ջանալով, որ «թոյլ շրշիւն մը կը լսես իրմէ»․․․

Այսպես, եւ ճիշտ այսպես, այս ապրումներն ունեցա, երբ 2009թ․ Արեւմտյան Հայաստանի երանելի, բայց ամայի ճամփաներով Երզնկայում էի ու հանկարծ «թուրք ընտանիքի մը հանդիպեցայ», եւ անկախ ինձնից ցանկացա նրանց հարցնել․ «Ձեր նախնի՞քը փրկած, որդեգրած են Փայլակը․․․»։

Փայլակ Միքայէլեանը Մեծ եղեռնի ժամանակ կորցնելով ծնողներին, որդեգրվում-իսլամացվում է, այնուհետեւ որբանոցից որբանոց /Գուլերի-Քորֆու/ փախադրվելով, Զինադադարից հետո հիվանդ, հյուծն տեղափոխվում է Ֆրանսիա եւ այստեղ էլ «հանգստյան տանը» /Կրաս/ մահանում է՝ թերավարտ թողնելով ստեղծագործական ոգորումները, որոնք «Յառաջ», «Հայրենիք» թերթերում եւ «Մենք» հանդեսում հրատարակվել են 30-ական թվականներին, իսկ առանձին հատորներով /«Եւա, արձակուրդի բացիկներ» /Փարիզ, 1931/ «Արեւ, արեւ» /Փարիզ, 1938/, «Ղազարն ու իր էշը», /Պէյրութ, 1938/ տպագրված արձակ երկերը ֆրանսահայ գրական շրջանակներում դրվատանքի են արժանացել․ «Օժտուած էր խորունկ տաղանդով մը, իր աւիշը գոյն ունէր եւ կենդանութիւն։ Նոր գրողներու մէջ իր ստեղծագործութեանց արժէքը կը գնահատուէր, որ շատերու նման չէր պարտադրեր անմիջապէս» /Շաւարշ Նարդունի/։

Եւ այսօրինակ անմիջնորդ մտերմութեան հավաստիությամբ, երբ 2017 թվականին իմ աշխատասիրությամբ հրատարակվեց Փայլակ Միքայէլեանի «Արեւ, արեւ» վեպը, առաջաբանի փոխարեն պարզապես «ինքնահարկադրմամբ» գրվեց ստորեւ ներկայացվող նամակը՝ իրեն հասկանալի եւ իմ՝ «հոգւոյս» լեզվով, արեւմտահայերեն․

Ա․Ա․

Հոգ մի ըներ, Փայլակ

փոխան յառաջաբանի

Հեռաւոր բարեկամ, կարծես թէ Աստուծմէ է որ «Արեւ, արեւ» վէպիդ վերահրատարակութիւնը ստանձնած եմ։ Արդ, կ՛ուզեմ մտերմօրէն, աւելի սիրով ըստ կարելւոյն ներկայացնել վէպդ․ մէկէն ի մէկ դուն էջերուն ընդմէջէն կ՛երկարես ձեռքդ․․․ Փայլակ Միքայէլեանը շատոնց մոռցած են, թերեւս չեն ալ ճանչցած, քեզմով սերունդի մը դառնութիւնը երեւան կու գայ։ Քու բացակայիլը, չճանչցուիլը կը մտահոգէ զիս։ Ֆրանսահայ գրողներէն, ըսել կ՛ուզեմ «Մենք»ի տղաքէն Նիկողոս Սարաֆեանը, Շաւարշ Նարդունին, Շահան Շահնուրը, Բուզանդ Թոփալեանը եւ մնացեալք շատոնց յայտնի են եւ կը հրատարակուին։ Անոնցմէ՝ Ն․Սարաֆեանը, Շ․Նարդունին, Շ․Շահնուրը, Ն․Պէշիկթաշլեանը, Յ․Կոստանդեանը, Կ․Փոլատեանը ես հրատարակած եմ, քեզմէ լուր մը չունի ընթերցողը Հայաստան եւ ի Սփիւռս։ Դուն կը մնաս չընթերցուած, բայց նորէն բացառիկ՝ զգայնութիւններով, ժամանակը եւ իրականութիւնը հարազատութեամբ ցուցնող եռանդովդ, ինչպէս ատենին, հիմա ալ՝ ճակատագրովդ շունչ մը կայ գիրիդ մէջ որ կ՛արթնցնէ ամբողջական նկարագիրը որբերու, մենակեացներու, տնանկներու․ արդեօք մենք ալ տնաւէր որբ մը չե՞նք․․․

Զարմանալի բան է ասիկա- ճակատագիրը․․․ Մեր ճակատագրուած ըլլալը․․․

Քանի մը տարի առաջ՝ Երզնկայ եղած ատեն քեզ կը յիշէի /թրքացած հայերու՞, թէ՞ թուրքերու հանդիպեցայ/, ինչու՞ քեզ կը յիշէի․․․ թուրք ընտանիքի մը կողմէ որդեգրած մանչիդ հեծկլտոցը կը լսէի, անկէ ետք կը տեսնէի վախցած ու շփոթած Փայլակը՝ Կ․Պոլսոյ Գուլերիէի որբանոցին մէջ, մինչ Յունաստան, յետոյ Ֆրանսա մեկնումդ արդեօք կը խորհէի՞ր Աքսորի ճամբուն կորսուած ծնողքիդ մասին։ Կ՛ացնիմ։

Արդ, կայ գիրդ, ըսել կ՛ուզեմ դուն կ՛ապրիս, չնայած տարիներու հեռուէն անկարող կարդալու նամակս։ Ինծի կը թուի,- վստահ եմ, այդպէս է,- անդենական շունչ մը կու գայ քեզմէ, յորդոր մը որ վերայայտնաբերուի նուիրումդ, զոր կեանքդ արժեցաւ։ Ու դուն չես խպնիր, երբ կըսեմ․ Փայլակը պիտի ճանչնաք, ան ի գին ամեն բանի առաւելագոյնը տուած է՝ «Յառաջ»ի, «Հայրենիքի», «Զուարթնոց»ի «Անահիտ»ի, «Մենք»ի էջերու ընդմէջէն նաեւ Ցոլակ Զանգի գրչանունով։

Նորէն կը կարդամ վէպդ․ տեսարանները, մարդիկը եւ դուն կազմելով հետեղեռնեայ կեանքի ներքին նկարագիրը, կարծես թէ նոյն ներաշխահէն ելած էք։ Ամենքդ ալ,- Ֆրանսացի, Հայ, թէ Արաբ,- ապրած էք նոյն անհրապոյր, բայց խնամատար միջավայրին մէջ՝ վտարեալ աքսորի տուայտանքներէն՝ ապառողջ, ապերջանիկ։ Եւ մարդոց խօսակցութիւններու ընդմէջէն տեսակ մը լռամոյն ցաւ կը ծորի, օձագալար վերյիշումներն անոնց անհանդարտ կը թողնին ու կը խօսին, կը մոլորին, կը խորհին ամենքն ալ․․․  Ես գաղափար չունիմ ձեր միջավայրէն, հաւանաբար դուք ալ, բայց անտեղիտալի կերպով մը հոն կը գտնուիք, ուր բնաւ չէք երեւակայած։ Թէ հիմա ինչ կը խորհիմ, որ կը գրեմ սա տողերը՝ ալ չեմ գիտեր։ Քրոջմէդ ստացած նամակներէդ կարօտի փաղաքուշ ցոլք մը մտածումի պէս երեւցաւ․ ան կը գրէր ներքին ուրախութեամբ մը լեցուն, որ սփոփուիս-կազդուրուիս։ Դուն կը գրես․ «Սիրելի քոյրս, նամակս արեւուն շողերուն տակն է․ լուսաշող պիտի ըլլայ իր լուսաբացը․․․ Ուժէս վեր կարծուած այս ճամբորդութիւնը յաջողութեամբ վերջացուցի, ճշմարիտ յաղթանակ մը»։

Քոյրդ քեզմէ ուրիշ սպասելիք չէ ունեցած, միայն յաղթանակդ զոր կազդուրումդ կ՛ազդարարէ, իսկ դուն մտածումով կը կազդուրէիր։ Տեղ մը գրած ես․ «Օ, չլքել փետուր-գրիչն անզօրութեան», չես լքած երբեք, նոյնիսկ մահաշունչ երեսունմէկ տարիներուդ շէմը չհատած, չես լքած, քեզմէ մնացած է մինակութիւնդ լռելեայն ապրողի․․․

Ահաւասիկ, վէպդ՝ լուսատու սկիզբ մը  անունդ վերստին յիշելու։

Եղբայրաբար՝ Արթուր Անդրանիկեան

Երեւան, 7 յունուար, 2017

andranikean@yahoo.com

+374 94 423159

+374 91 423159