Գևորգ Բարդակչյան. Սկսել պետք է փոքր քայլերով ու ինչ-որ տեղից
Օրերս Երևանում հայերեն թարգմանությամբ լույս տեսավ հայագետ, Միչիգանի համալսարանի դոկտոր, պրոֆեսոր Գևորգ Բարդակչյանի «Պատմաբանասիրական հոդվածներ» ժողովածուն: Ընդամենը վերջերս Թուրքիայում թուրքերեն թարգմանությամբ լույս է տեսել նաև Գ. Բարդակչյանի «Պարոնյանը և 19-րդ դարի երգիծական թատրոնը» դոկտորական աշխատանքը: Նա թուրքերեն ամենաշատ թարգմանված հայ հեղինակներից է: Գևորգ Բարդակչյանի աշխատությունները հիմնականում առնչվում են ուշ միջնադարի և նոր շրջանի մշակույթին ու պատմությանը: Անվանի հայագետը դասախոսում է աշխարհի տարբեր համալսարաններում, հաճախ աշխատում է նաև Երևանում: Ամիսներ առաջ, երբ նա կրկին Հայաստանում էր, համաձայնեց զրուցել մեզ հետ: Զրույցն ամբողջության ներկայացնում ենք ստորև:
Գևորգ Բարդակչյան.- Որտեղի՞ց ենք սկսում:
Աստղիկ Հակոբյան.- Սկզբից:
Գ.Բ.- Սկզբի՞ց: Ո՞րն է սկիզբը (ժպտում է - հեղ.):
Ա.Հ.- Ձեր մանկության մասին կպատմե՞ք, մենք այդ մասին ոչինչ չգիտենք:
- Զայս գիտեմ, զի ոչինչ գիտեմ,- ասել է Սոկրատը: Իմ ծնված տեղն էլ չգիտեմ, որովհետեւ մայրս մի բան էր ասում, հայրս մի բան էր ասում, անձնագիրս բոլորովին ուրիշ բան է ասում:
Օգոստոսի 2, Բեյրութ: Մի քանի տարի Բեյրութ, հետո Հալեպ: Դամասկոսում անցան իմ ամենալավ տարիները՝ պատանեկություն, առաջին սեր...
Նախնական կրթությունս Հալեպի կրթասիրաց վարժարանում եմ ստացել, հետո սովորել եմ Դամասկոսի հույն կաթոլիկների պատրիարքական քոլեջում, հետո Երևանի պետական համալսարան, հետո Օքսֆորդում գրեցի դոկտորականս: Սոված ուսանող էի, դեռ չէի պաշտպանել, երբ առաջարկ եղավ, որ գնամ Հարվարդ, գնացի մի տարով, բայց մնացի 14 տարի: Հետո Միչիգանի համալսարանում ամբիոն բացվեց ինձ համար, ամբիոն ոչ այստեղի պատկերացումով, այլ մի պրոֆեսորի տեղ: Թողեցի Հարվարդը տեղափոխվեցի Միչիգան ու մինչ օրս այնտեղ եմ:
- Սովետական Հայաստանում ուսանող եք եղել:
- Այո, այո: Շատ հետաքրքիր էր: Եկա, տեսա լրիվ տարբեր ժողովուրդ: Թվում է՝ իմ ժողովուրդն է, նույնն է լինելու, բայց ամեն բան տարբեր էր: Հետաքրքիր, ցավալի և ուրախ փորձառություններ ունեցա: Առաջին մի քանի օրն էի էստեղ, անցնում էի փողոցով, մի քանի տղաներ կռվում էին, որոշեցի հաշտեցնել, սրանք մի կողմ անցան ու ծեծեցին ինձ, հայտնվեցի ոստիկանությունում: Հետո առաջին ամիսներին անընդհատ լեզվի խնդրին էի բախվում: Հիվանդանոցում էի, պետք է վիրահատվեի, էնտեղ պատուհանից բարեկամներիս գոռում եմ, ասում եմ՝ ինձ ճատրակ ճարեք: Մյուս շաբաթ եկան, ներքևից (վերեւ բարձրանալ չէր կարելի) գոռում են ՝ ճագար չգտանք (ծիծաղում է):
Հետո ասացի՝ ինձ պատմաբանասիրական հանդես ճարեք: Կողքս մի մարդ էր պառկած, ասաց՝ պատմաբանասիրական հանդեսն ի՞նչ ես անում, ասացի՝ ես բանասիրական ֆալուլտետ եմ ընդունվելու: Դու մի ասա, այս մարդը հանդեսի պատասխանատու քարտուղարն է: Ծանոթացանք, բերեց ինձ վերջին համարները:
- Դուք է՞լ եք նոստալգիայով հիշում այդ տարիների Հայաստանը:
- Ինձ համար շատ հետաքրքրական օրեր էին, որովհետև, գիտե՞ք, լսել ես էդպես աբստրակտ «Հայաստան», ամեն ինչ հայկական է, ամեն մարդ հայերեն է խոսում… Գալիս ես կարոտով, պատկերացումներով: Երևանում հետաքրքիր էր ինձ: Երբեմն գնում, ժամերով նայում էի օրինակ ինչպես է քաղաքը կառուցվում, ինչպես են նոր շենքեր վեր բարձրանում: Համերգներ էի գնում շատ, էն ժամանակ Գոհար կար, Ժան Տեր-Մերկերյան կար…Բայց ասեմ ձեզ, իմ դուրը չէր գալիս այն մոտեցումը, որ կար խորհրդային համակարգում, որ երբ Գոհար կար, ուրեմն իրենից բացի ոչ մեկը այլևս չկար, կամ որ Մարտիրոս Սարյան կար, ուրեմն այլ նկարիչ չկար: Շատ նկարիչներ նրա ստվերի տակ էին մնում, համակարգը այդպիսին էր: Այ դա էր, որ ինձ խորթ էր:
- Իսկ ի՞նչն էր Ձեզ կապում Հայաստանին մինչև այստեղ գալը:
- Ես նախակրթարանի 6-րդ դասարանն էի ավարտում: Այդ տարի ինձ տվեցին Չարենցի հատընտիրը՝ Բեյրութում տպված, և Արամ Հայկազի «Չորս տարի Քուրդիստանի լեռներում»: Երկուսն էլ մի շնչով կարդացի:
Վայ, Չարենցը ի՜նչ արեց ինձ, ես լրիվ փոխվեցի, նախ այնքան հեշտ էի իրեն հասկանում, այնքան հեշտ էի ըմբռնում իր մոտեցումները, ես զգացի, որ այնքան հարազատ էր ինձ, ինձ լրիվ հայացրեց: Դու մեծանում ես, ամեն տարի ապրիլին քեզ տանում են եկեղեցի, կանայք սևերի մեջ լաց են լինում: Ու հանկարծ կարդում ես Չարենց: Այ այստեղ առաջացավ այդ կոնտրաստը: Թեև ես արդեն հեռանում էի այդ ամենից, այդ լացուկոծից, այդ տխուր, անհեռանկար սփյուռքից: Չարենցը արեց դա, ինձ լրիվ պոկեց բերեց այստեղ:
- Անհեռանկար սփյուռք ասացիք...
- Այո: Հիմա վիճակը, իհարկե փոխվել է: Այն ժամանակ Սովետական Հայաստանն էր, կապ չկար: Անկախության շրջանում հարցերը բոլորովին փոխվեցին, հիմա արդեն դա լրիվ այլ թեմա է: Սփյուռքը կշարունակի, իհարկե, գոյատևել, բայց մետամորֆոզ կլինի, գնալով կթուլանա, արևմտահայերենը կանհետանա:
- Հետո ընդունվեցիք համալսարան:
- Այո, հետո համալսարանն էր: Շատ լավ դասախոսներ եմ ունեցել. Ջրբաշյան, Ասատրյան, Մկրյան, Բարսեղյան, Լևոն Ներսիսյան, շատ հետաքրիր մարդիկ էին: Ամեն մեկի մասին ահագին բաներ կան պատմելու: Բայց պիտի մի բան էլ ասեմ, ուսանողը անպատրաստ էր մնում, այն իմաստով, որ մեր դասախոսները այն ժամանակ մի տեսակ ստիպում էին, որ մենք կրկնեինք իրենց, ինքնուրույնություն, մտածելու ազատություն չէին զարգացնում ուսանողի մեջ, որ լավ չի: 3-րդ կուրսից հետո ես հասկացա, որ այստեղ անելու բան չունեմ, դրա համար 4-ն ու 5-ը միասին արեցի ու գնացի Օքսֆորդ: Այդ ժամանակ նաև շատ արագ ռուսերեն սովորեցի: Մտածում էի՝ քանի հնարավորություն կա, ռուսերեն պիտի սովորեմ:
- Քանի՞ լեզու գիտեք:
- Լեզու իմանալու երկու տեսակ կա՝ գրել, կարդալ, խոսել այդ լեզվով և լեզուն գործածել գիտահետազոտական աշխատանքի համար, օրինակ՝ մեռած լեզուներ իմանալ՝ լատիներեն, հին հունարեն, ասորերեն: Ես թուրքերեն, արաբերեն ու հայերեն գիտեի, տանը երեք լեզվով խոսում էինք, անգլերեն և ֆրանսերեն սովորեցի վարժարանում, հետո ինքս սովորեցի պարսկերեն և ռուսերեն: Աշխատելիս գործածում եմ 10-12 լեզու, բայց խոսում եմ 6 լեզվով:
- Վերադառնանք ձեր ուսումնառությանը և հետաքրքրություններին:
- Ես ուզում էի ուսումնասիրել գրականությունը, բայց հասկացա, որ ինձ գրական տեսությունները չեն հետաքրքրում, ինձ ավելի հետաքրքրում էր մտքի պատմությունը և մշակույթի ընդհանուր հարցերը: Լեզվաբանությունն էլ էր ինձ շատ հետաքրքրում, բայց ոչ չոր, տհաճ մասերը: Ինձ հետաքրքրում էին փոխառությունները, դրանց մշակութային ֆոնը: Սիրում եմ առեղծվածային հարցերը: Սիրում եմ թափառել թեմաներով: Ինձ շատ է հետաքքրքրում, օրինակ, հայաստանյաց եկեղեցու պատմությունը: Ես առանձնապես հավատով զբաղվող մարդ չեմ, բայց աստվածաբանական հարցերը ինձ շատ հետաքրքրում են: Մի կուրս եմ կարդում, կոչվում է «Հայաստանյաց եկեղեցին. ազգային հիմնարկի պրոֆիլ»: Սկսում եմ քրիստոենության ընդունումից, քննարկում հարցեր, թե ինչպես առանձնացավ մեր եկեղեցին ընդհանրական եկեղեցուց, մեր խնդիրները ասորական եկեղեցու հետ, արաբների ժամանակաշրջան, հույն օրթոդոքս եկեղեցու հետ մեր բախումները: Նման հարցերն ինձ հետաքրքրում են:
- Ձեր անունը հաճախ հիշատակվում է նաև, երբ խոսքը Ցեղասպանության հարցերին է առնչվում, մասնավորապես շատերին ծանոթ է Ձեր «Հիտլերը և Հայոց ցեղասպանությունը» գիրքը: Մի փոքր կպատմե՞ք մեզ այս ուսումնասիրության մասին:
- Երբ Վաշինգտոնում Հոլոքոստի թանգարանի համար շենք հատկացվեց, Holocaust memorial council-ը ինձ առաջարկեց, որ ես գրեմ Ցեղասպանության մասին տեղեկագիրը, որովհետև այստեղ պետք է ներկայացվեին նյութեր նաև Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ: Ես առաջարկեցի պայման, ըստ որի ամեն ինչ պետք է գրեի թուրքական աղբյուրների համեմատ, քանի որ չէի ուզում, որ ինձ մեղադրեն կողմնապահության մեջ: Այդ առիթով Հիտլերի հարցը մեջտեղ եկավ: Արդեն ավարտել էի աշխատանքս, երբ մտածեցի, որ այն ավարտեմ Հիտլերի խոսքով (խոսքը «Ի վերջո, ո՞վ է հիմա հիշում հայերի բնաջնջումը» արտահայտության մասին է - հեղ.): Ու քանի որ ես առանց դոկումենտի քայլ չեմ անում, սկսեցի փնտրել: Ասել է այս մարդը, ուրեմն ինչ-որ տեղ պետք է լինի: Չհասցրեցի գտնել, նյութից հանեցի այդ հատվածը, բայց մտքումս ասացի՝ ես սա պիտի գտնեմ, եթե սա սուտ է, էլ չասենք այս մասին, եթե ոչ՝ գտնենք աղբյուրը: 18 ամիս տևեց: 18 ամիս կարդում, փնտրում էի, մինչև որ գտա: Դա արդեն տպագրվեց առանձին գրքով:Դրանից հետո մի ֆիլմ (An Aremenian Journey) նկարահանվեց, որը ցեղասպանության մասին պատմող առաջին վավերագրական ֆիլմերից մեկն է: Ինձ բերեցին Օսմանյան դատարանի նիստերը, որտեղ ի բացակայության դատում էին Թալեաթին, Էնվերին և մյուսներին, ես դրանք թարգամանեցի օսմաներենից և ֆիլմում խոսվում է այդ մասին: Ֆիլմի գլխավոր հերոսը Մարիամ անունով կին է, որը 15 թվականին եղել է 6-7 տարեկան, բայց շատ լավ հիշում է ամեն ինչ: ֆիլմում դա երևում է. ռեժիսորը հրաշալի ցույց է տալիս, թե ինչպես է նա հիշում իր ծննդավայրի ամեն մի վայրը:
- Ես միշտ տպավորություն ունեմ, որ աշխարհում հայագիտությունն ու Ցեղասպանությունն անըդհատ ասոցացվում են: Դուք ի՞նչ եք կարծում:
- Գիտեք, հստակ այդպես ասել երևի չենք կարող: Չգիտեմ, բայց, օրինակ, ես որոշել եմ, որ այլևս չեմ անդարադառնա Ցեղասպանությանը: Եթե նոր փաստ չկա, դոկումենտ չկա, ուրեմն այլևս իմաստ չունի: Հիմա իհարկե, ԱՄՆ-ում խոսում, գրում են տրավմաների մասին և այլն, բայց դրանք այլ բան են, թեորիաներ են, որոնք սխալ ընդհանրացումներ են առաջ բերում երբեմն: Որոշ թեորիաներ օգտագործել իհարկե կարելի է: Ես հաճախ իմ ուսանողներին ասում եմ՝ երբ նյութդ կյուրացնես, թեորիայից կարելի է օգտվել, բայց դա որպես հիմք ընդունել... այդ ամենը իրականում եվրոպական, արևմտյան մշակույթի համար են:
- Մեզ կպատմե՞ք մի փոքր, թե ինչով եք զբաղված այժմ:
Դասախոսություններ ու հետազոտություններ... Հոնկոնգից մինչև Եգիպտոս, Եգիպտոսից Սանկտ Պետերբուրգ ու Բեյրութ: Որոշ առիթներով դասախոսում եմ նաև թուրքական համալսարաններում:
Թեմաները շատ տարբեր են՝ գրականություն, ինքնություն, սփյուռք-Հայաստան, երբեմն պատմություն:
- Երևանում նույնպես հաճախ եք լինում…
- Երևանում հիմնականում գիտաժողովների եմ մասնակցում: Բացի այդ, ես պարզապես կապված եմ այս քաղաքին, միշտ ուզում եմ գալ ու լիցքավորվել, ինձ համար հաճելի է Երևանը:
- Դուք նաև հայագիտական երկու ընկերությունների եք անդամակցում: Ի՞նչ գործունենություն են ծավալում այս կազմակերպությունները:
- Հայագիտական այս երկու կամզակերպություններից մեկը Եվրոպայում է, մյուսը՝ Ամերիկայում, երկուսն էլ միջազգային են: Երկուսն էլ հիմնվել են 40-45 տարի առաջ: Հայագետներին են ի մի բերում, գիտաժողովներ, դասախոսություններ են կազմակերպում, պարբերաթերթեր ունեն: Բայց Հայաստանից մասնակցող չկա, հիմա նոր-նոր Մատենադարանից գիտնականներ են անդամակցում եվրոպական միությանը:
Եվրոպական միությունը շեշտը դնում է միջնադարի վրա, իսկ ամերիկյանը նոր թեմաներ է ուսումնասիրում:
Միշտ աշխատել եմ, որ Հայաստանի ուսանողներին մեր ուսանողների հետ կապեմ, ծրագրեր իրականացենք և այլն: Նախկինում ամառը միշտ ուսանողներ էի բերում երկու ամսով: Ցավոք, չի ստացվում համալսարանների միջև համագործակցությունը, Միչիգանն ու ԵՊՀ-ն փորձեցին պայմանավորվածություն ձեռք բերել, բայց արդյունքում այստեղ պատրաստ էին ընդունել ուսանողների, իսկ Միչիգանը չէր կարող այդ գումարը տալ, այնտեղ ուսման վարձը հսկայական է: Նաև դասախոսների փոխանակում էինք ուզում անել, չստացվեց: Չի ստացվում նաև այստեղի ուսանողների՝ խոշոր կոնգրեսներին մասնակցություն ապահովելը: Միջին արևելյան ուսումնասիրությունների միությունը կա, որ տարեկան հավաքին 1000-1500 մասնակից է ունենում, այդքան դասախոսություն է կարդացվում, լավ կլիներ, որ գային Երևանից շփվեին, կապեր հաստատեին, ահռելի աշխատանք կլիներ, բայց չի արվում, ու պատճառը հիմնականում նյութական է:
- Նյութական դժվարություններն են մատնանշվում նաև, երբ խոսվում է աշխարհի տարբեր համալսարաններում հայագիտության բաժինների փակվելու մասին, առանձին դեպքերում դրանք հնդեվրոպական լեզուների ամբիոններն են առհասարակ: Ձեր կարծիքով ի՞նչ պատկեր է այժմ: Հայագիտության հադեպ հետաքրքրություն կա՞:
- Հայագիտության հանդեպ հետաքրքրություն միշտ եղել է և կա, բայց Ամերիկայում և Եվրոպայում տարբեր են մոտեցումները: Եվրոպան ֆինանասավորում է այդ ամբիոնները, իսկ Ամերիկայում չկա նման բան: Դրա համար կան հիմնադրամներ, որոնք ցկեանս ապահովում են մի պրոֆեսորի աթոռը, Ամերիկայում պետությունը փող չի տալիս: Եվրոպայում այդպես չէ, այնտեղ ընդունված է, որ հին լեզուների, հին մշակույթի ամբիոնները պետք է պահվեն, թեև, այո, փոխվում է հիմա ամեն բան, էլ չեն կարողանում պահել և փակում են:
Պետական ֆինանասվարում եթե չկա, արդեն դժվար է, պետք է համայնքը միջոցներ տա, իսկ դա շատ բարդ է: Տեղ էլ չկա: Վերջին երեք տարում ինձ մոտ 5 ուսանող է պաշտպանել, երեքը տեղ ստացել են, երկուսը՝ ոչ: Ես իմ ուսանողներին այս պատճառով միշտ խորհուրդ եմ տալիս զուտ հայագիտություն չանել, այլ վերցնել համեմատական հայագիտություն, որ հետո հնարավոր լինի աշխատանք ունենալ: Սա էլ է խնդիր, տեղ ստանալը:
Հիմա մի թուրք ուսանող ունեմ, որ Աթենքում է և ուզում է լեզվական ռեֆորմի մասին գրել, ոչ թե ինչպես փոխվեց, այլ դրդապատճառների մասին: Ասենք թուրքերենի ռեֆորմը, հայերենինը և հունարենինը ևս: Աբեղյանը ուղագրությունը փոխեց, սա հասկանալի է, ու հիմա ինքը պիտի փորձի ասել ինչու, ինչ փիլիսոփայություն կար թաքնված դրա հետևում, նույնը թուրքերենի և հունարենի համար, էնտեղ բավական բարդ հարցեր կան: Օրինակ այն, որ մենք ունեինք հայատառ թուրքերեն, թուրքերը սովորել էին հայերեն այբուբենը և կարդում էին: Ժամանակին որոշ մարդիկ առաջարկել էին, որ արաբերեն տառերի փոխարեն հայերեն տառերը գործածվեն: Նման բաներ են եղել:
Այսպես ուրեմն, հայագիտության պահանջը իհարկե կա, բայց շատ մեծ չի: Լեզվի դասընթացների մեկ էլ գալիս են երիտասարդներ, ասում են՝ պապիկս խոստացել է, որ եթե հայերեն սովորեմ, ինձ մեքենա կգնի: Իսկ դոկտորականի համար եկած ուսանողների հետ արդեն պարզ է՝ պարապում ենք արևելահայերեն, գրաբար:
- Անըդհատ շրջապատված եք երիտասարդներով, աշխատում եք նրանց հետ և այստեղ, և Ամերիկայում: Շա՞տ են տարբեր հայ և ամերիկացի երիտասարդները:
- Ես կուզեի, որ այստեղի երիտասարդներն էլ նույնքան ինքնուրույն լինեին, ազատ, անկախ լինեին, լայն մտահորիզոն ունենային, քաղաքացիական գիտակցություն ունենային...
- Քաղաքացիական գիտակցություն ասելով, պատասխանատվությո՞ւնը նկատի ունեք:
- Պատասխանատվություն, պարտք և իրավունք: Կուրորեն չհետևեն կատարվողին, այլ այնպես անեն, որ փոփոխություն լինի:
- Անընդհատ խոսում ենք փոփոխությունների մասին, որտեղի՞ց սկսել, ի՞նչ անել, որ ինչ-որ բան փոխվի:
- Փոքր քայլերով, ինչ-որ տեղից:
- Կարծո՞ւմ եք:
- Այո: Իհարկե, մենք իրավուք չունենք պարտադրել: Երբ որ զգում ես՝ մեկը սխալ է, չես կարող գնալ նրա գլխին տալ և ստիպել: Նախ մենք ինքներս մեզնից պետք է սկսենք: Եվ ամեն մեկս պետք է մտածի դիմացինի մասին, վերջիվերջո դու բարեկեցիկ չես, եթե դիմացինդ, հարևանդ բարեկեցիկ չէ: Քաղաքականության մեջ էլ է այդպես, դու զարգացած երկիր չես կարող լինել, եթե քո հարևան երկրները զարգացած չեն: Օրինակ Հայաստանը: Հեշտ չէ մեր տեղը, մեր երկրի վիճակը, ծով չունենք, ելք չունենք:
- Բայց օրինակ կրթություն ստանալու համար բնավ պարտադիր չէ ծով ունենալ, երբ ինձ փոփոխություն են ասում, ես դա նախ և առաջ պատկերացնում եմ փոփոխություն գիտակցության մեջ, իսկ գիտակցություն փոխելու համար լավ կրթություն է պետք, լավ կրթության համար լավ դպրոց և այլն:
- Համակարգը, այո, կրթական համակարգը... մեղմ ասած լավ չի: Ես Հայաստանի Հանրապետության նախագահը լինեի այս տարի, համալսարանի վիճակի համար կկանչեի նախարար, ռեկտոր, կասեի՝ եկեք տեսնենք՝ ինչ ենք անում, սա ի՞նչ վիճակ է: Ինչ են անում՝ իրենք էլ չգիտեն, դժբախտություն է սա: Ի՞նչ է կատարվում ԵՊՀ-ում, ես չգիտեմ: Մինչդեռ Ամերիկյան համալասարանում ուսանողների թիվը տարեցտարի ավելանում է, բակալավրիատում նոր տեղեր են հատկացնում ու ուսանողները գնում են, որովհետև բարձրորակ կրթություն են տալիս, օտար լեզուների և մշակույթի հետ են ծանոթացնում: Սա է այն ամենը, ինչ պետք է այսօրվա երիտասարդությանը՝ որակյալ կրթություն:
Զրուցեց Աստղիկ Հակոբյանը
- Created on .
- Hits: 3004