«Զգացողություն ունեի, որ շարունակ ինքս ինձ եմ վերադառնում». Լուսինե Եղյանը գրականության ու «Ինքնահոսի» մասին

«Ինքնահոսի» բանաստեղծությունների ժողովածուում Լուսինե Եղյանը չորս տարիների գործերն է ընդգրկել։ Cultural.am-ը զրուցել է Լուսինե Եղյանի հետ լեզվի, գրականության և գրքի մասին։

Ժամանակակից համաշխարհային ու հայ գրականության Ձեր ընկալումների մասին խոսենք:

Անկեղծորեն շատ դժվար է խոսել ժամանակակից գրականության մասին առհասարակ, քանի որ սարսափելի մեծ են վերջինիս ուղղություններն ու սփռվածությունը, երբեմն առանց ոչ մի հատման կետի։ Կարող եմ ասել, որ ժամանակակիցը խիստ դիֆերենցված է ու ազդեցություների ահռելի ալիքների է ենթարկվում, որոնք հիմանականում աշխարհաքաղաքական են։ Հիմա Ֆլեր Ադքոք անունով նոր զելանդացի մի գրողի եմ կարդում ու անկեղծորեն մտածում, որ սեփական փորձառության հիասթափեցնող կամ տանելի բարդությունները տեքստում պարարտ հող են ստեղծում տրանսֆորմացիայի գաղափարի ներդրման համար։ Բայց ամեն բան շատ առավել բարդ է, քանի որ երբեմն էմոցիոնալ կապը ստեղծող գրականությունը կարող է երկար մնալ գրասեղանիդ կամ գիտակցությանդ առաջնային շերտում, օրինակ Էնն Ուոլդմանը, բիթ սերնդի ոչ այդքան հայտնի, ժամանակակից գրողի մասին մոտ երկու շաբաթ առաջ կարող էի ժամերով խոսել, հիմա՝ ոչ այդքան։ Նույն զգացողությունը ունեմ ժամանակակից հայ գրականության մասին, անկեղծորեն կարծում եմ, որ իմ սերունդը՝ մենք, պետք է մեզ հնարավորություն ու ազատություն տանք վերաբացահայտելու ու հասկանալու՝ ո՞ւր ենք գնում, ի՞նչ ենք գրում, եթե որոշել ենք մեզ ռեալիզացնել իբրև գրող, մանավանդ էսքան բարդ ժամանակաշրջանում։ Իմ սերնդին նկարագրելու համար պարտադրված եմ օգտագործել Գերտրուդ Շտայնի հայտնի “Lost Generation” (կորսված սերունդ) տերմինը, մանավանդ, որ սարսափելի ապակողմնորոշված ենք, կոտրված, հոգնած, հիասթափված և այլն։ (գոնե ես) 

Ինչպե՞ս է գրական տեքստը Ձեզ մոտ մարմին ստանում, ձևակերպվում բառերի տեսքով, միայն սեփական փորձառությունը հերի՞ք է «բանաստեծություն» հունցելու համար:

Հիմա շատ դանդաղ եմ գրում, մի բանաստեղծության վրա կարող եմ մի քանի ամիս ծախսել։ Ուզում եմ ամբողջապես հասկանալ ու գիտակցել ազդեցությունների այն գոտիները, որտեղ գտնվում եմ, փոփային ցանկացած բան անընդունելի է։ «Սեփական փորձառությունը» սարսափելի մեծ համախումբ է, այն իր մեջ ներառում  է որոշակի շառավղով մարդկանց, գրքեր, խոսույթներ, դեպրեսիաներ, մեդիտացիաներ և այլն։ Այն ինձ ամբողջապես բավարարում է, գոնե ներկա փուլում։ Հետո Նիցշեն ասում է․ «Բանաստեղծներն անամոթ են իրենց ապրումների հանդեպ. նրանք շահագործում են դրանք»: Ինչ խոսք, ես նույնպես երբեմն շահագործում եմ իմ ապրումները։

«Ինքնահոսի» վերնագիրն ընթերցողին նախապատրաստում է «հեշտ» ընթերցանության,  որը գիտակցության թեթև հոսք է հիշեցնելու` առանց լարումի, բայց լրիվ հակառակն է։ Վերնագրի և բանաստեղծությունների միջև կապի մասին խոսենք։

Բանաստեղծություննրն սկզբում բոլորովին այլ կառուցվածք ունեին՝ դրանք գրեթե տողատված չէին ու կարդալը շատ ավելի բարդ էր, ասել է թե՝ «ինքնահոսի» էին։ Հաճախ ընթերցողը նմանօրինակ տեքստին մոտենալիս ավելորդ լարվում է, կարող է կիսատ թողնել, չկարդալ։ Ու դա լավ է, քանի որ խիստ կարևոր է ջանքը։ Հետո գրքի կառուցվածքից ելնելով, ես և գրքի խմբագիր Արմեն Սարգսյանը տողատեցինք բանաստեղծությունները․ պահպանելով էն կառուցվածքային առանձնահատկությունները, որոնք ի սկզբանե ուզում էի, որ լինեին։ Կարծում եմ՝ հաջողել ենք։ 

Ինչի՞ մասին է գիրքը և ի՞նչ եք ցանկանում ասել ընթերցողին:

Չգիտեմ, գիրքն արդեն իսկ ասում է։  Հետագայում գուցե պատասխանեմ այս հարցին։  

Չորս տարիների գրվածն է մեկտեղվել այս գրքում։ Չե՞ք վախեցել չորս տարի առաջվա գրածը նորից ընթերցել ու ենթարկվե՞լ են դրանք փոփոխության։

Բոլորովին, ինձ համար շատ հետաքրքական աշխատանք էր այս գրքի կազմման, խմբագրման, վերընթերցման պրոցեսը։ Զգացողություն ունեի, որ շարունակ ինքս ինձ եմ վերադառնում։ Հետո ընկերներիս հետ հաճախ էինք խոսում գրքից, մի տեսակ խաղաղ եմ, որ այն արդեն կա։ 

Կա՞ն երևույթներ, մտքեր, որ բառերը ի զորու չլինեն արտահայտելու։

Ուղիղ 6 ամիս առաջ միանշանակ կպատասխանեի՝ ոչ ու վստահաբար երկար կխոսեի լեզվի հիշողության, հնարավորությունների ու էզոթերիկ հատկությունների մասին։ Բայց հիմա դժվար է գրել «պատերազմ»-ի մասին։ Միայն բառը արտասանելուց կոկորդումս անտանելի ցավ եմ զգում։

Տեղեկատվական տեխնոլոգիաները հիմա թույլ են տալիս ընթերցողի հետ հետադարձ կապ պահել, իմանալ` ինչքանով է հավանել կամ չհավանել գրածդ։ Ձեզ որքանո՞վ է հետաքրքիր ընթերցողի կարծիքը, թե՞, ամեն դեպքում, գրել ներքին անհրաժեշտությունից թելադրված բաների մասին ու մնացյալը թողնել ինքնահոսի:

Պետք է խոստովանեմ, որ ակտիվ չեմ սոցցանցերում, ինձ համար դժվար է անգամ սեփական էջին նորմալ հետևել։ Ամբողջապես խաղաղ ու անկոնֆլիկտ եմ զգում ապրել առանց լայքերի, քոմենթների ու ֆետիշացված վիճակների։ Կա գիրքը, ու կա ընթերցողը, չգիտեմ՝ ո՞րն է իմ ֆունկցիան այս հարաբերման մեջ։ 

Գրելը խճճո՞ւմ է մտքերը, թե՞ բացահայտման ու պարզեցման տանում:

Գրականությունը, ինչպես ամեն բան, անուղղակի միջոց են ներհայման, ինքնաճանաչման, ինքնաբացահայտման։ Կարող ենք հետևել ասենք Ուիթմենի հոգևոր էվոլուցիային միայն ուսումնասիրելով նրա գրքերը։ Բայց սխալ կլինի գրականությունը, կամ գոնե իմ արածը դիտարկել թերապիա կամ պրակտիկա։ Տեքստը ուղիղ հայացք է դեպի սեփական ենթագիտակցություն (ճշմարտություն, որ հասկացել եմ վերջերս):  

Երբեմն մեր պատկերացումներում տեքստն ավելի «հյութեղ ու բազմերանգ է», քան երբ այն թղթին ենք հանձնում։ Բառերի և մտքերի կապի Ձեր պատկերացման մասին խոսենք։

Հաճախ թվում է՝ բոլորովին այլ լեզվով եմ խոսում։ «Բառ»-ը այն միավորն է, որով ես կարողանում եմ նկարագրել ամենը՝ իր բոլոր դիտելի օբյեկտներով։ Այն ժամանակից ու տարածությունից դուրս մնացած միավոր է, որն անկանոն շարժվում է իրեն խիստ անծանոթ ու ոչ համասեռ տարածքում։ Չգիտեմ, բառը խիստ միստիկ է, դրա բաշխվածությունը նկարագրող գիտությունները իսկապես ֆանտասիկ են։

Ինչ վերաբերում է մտքերին․ շարունակ փորձում եմ կանոնակարգել դրանք, որպեսզի բավարար հավասարակշռություն ունենամ ապրելու։ 

Դուք Վալենսիայում եք եղել ու Ձեզ բնիկ երևանցի զգացել («Օրագրային տեքստ` գրված կորոնայի օրերում նախքան վալենսիա-փարիզ տոմս գնելս» գրվածքից): Ի՞նչ նկատեց ուսանող  Լուսինեն դրսում և ի՞նչ նկատեց գրող Լուսինեն:

Այո, ես ինձ բնիկ երևանցի էի զգում Վալենսիայում, քանի որ գիտեի մեջս եղած դիսկուրսը ու ինքնաարտահայտման լեզուն հայերենն էր և է։ Քանի որ երբևէ չէի եղել եվրոպայում, անընդհատ տեսածս բոլոր քաղաքներն ու Երևանը swot վերլուծության էի ենթարկում: Ինչ-որ խարխլում ու տեղին հուսալքում կար։ Ի վերջո, աշխարհի բոլոր կետերում տաֆտալոգիկ ու ի սկզբանե անիրագործելի են բոլոր քննարկումները սոլիդարության, հավասարության, ժողովրդավարության ու նմանօրինակ թեմաները։

Հայաստանում ինձ զգում եմ մեկը, ում սենյակի պատերը ինչ-որ անտեսանելի ձեռք շարունակ փոքրացնում է։   

«Գրող»-ը կարո՞ղ ենք Ձեր եսերից մեկը համարել, թե՞ դա Լուսինե Եղյանն է` ամբողջությամբ:

 Ես Լուսինե Եղյանն եմ, անգամ անձնագրով։ 

Շրջապատն ու իրադարձությունները իրենց հետքը թողնում են գրականության վրա: Ինչպիսի՞ն էին Ձեր ստեղծագործությունները պատերազմից առաջ և ինչպիսի՞ն են պատերազմից հետո կամ կլինեն:

Դժվարանում եմ, չունեմ խիզախում խոսել պատերազմի մասին։ Կոկորդումս սարսափելի ցավ է։  Պատերազմից հետո ոչինչ չեմ գրել։ Հույս ունեմ, գրականությունը ի զորու է գոնե առանց մանիպուլյացիայի գեներացնել ինչ-որ բան ու խոսել եղածի մասին։

Զրուցեց Մերի Հովհաննիսյանը