Էդգար Մորեն․ Հաղորդակցություն և բազմաբարդություն

Տպագրվել է Hérmes, La revue ամսագրում, 2018 թվականին, (no. 80), էջ 130-133

Ֆրանսիացի փիլիսոփա, սոցիոլոգ, սցենարիստ, Գիտական հետազոտությունների ազգային կենտրոնի, Փարիզ (CNRS) պատվավոր ղեկավար ու մի շարք համալսարանների պատվավոր դոկտոր Էդգար Մորենը այս տարի հուլիսի 8-ին տոնեց իր հարյուրամյակը: Լույս տեսավ նրա հերթական աշխատությունը՝ «Մեկդարյա կյանքի դասեր» (Denoël հրատարակություն, Փարիզ):

Էդգար Մորենը ընդլայնեց Ն. Վիների (կիբերնետիկա) և կենսաբան Լ. Ֆոն Բերտալանֆիի ջանքերը, ովքեր «համակարգային գիտության» սկիզբը դրեցին: Ֆիզիկոսներին, կենսաբաններին և կիբեռնետիկներին ծանոթ «համակարգ» հասկացությունը սոցիոլոգիայում օգտագործվում է ընգծելու հասարակության միասնությունը և այն կազմող տարրերի (ենթահամակարգերի) փոխկախվածությունը:
Էդգար Մորենը իր «բազմաբարդ մտածողությունը» ներկայացնում է երեք փուլից բաղկացած՝ առաջին երեք տեսությունները՝ տեղեկատվության տեսություն, կիբեռնետիկա, համակարգերի տեսություն: Այս առաջին փուլը տալիս է «կազմակերպում» հասկացությունը: Այնուհետև, առաջին փուլին ավելացնում է անկարգությունից բխող անորոշության և կարգուկանոնի հասկացությունը, որը Մորենն ամփոփում է հետևյալ բանաձևով․ կարգ/ անկարգություն/ կազմակերպում: Երկրորդ փուլը նրան տալիս է ինքնակազմակերպման հասկացությունը: Սրան ավելացվում է ևս երեք սկզբունք, որոնք հատուկ են իրեն. «երկխոսության սկզբունք», «հետադարձության սկզբունք»[1], «հոլոգրամային սկզբունք»[2]: Ֆրանսիացի մեկ այլ փիլիսոփա  և քաղաքագիտության դոկտոր՝ Ժան- Միշել Բենիեին[3] տված այս հարցազրույցում քննարկվում է հաղորդադակցության դերն ու նշանակությունը միանգամից մի քանի ոլորտներում՝ զանգվածային մշակույթում, տիեզերքի հետ կապում, 20-րդ դարի հայտնի մեկ այլ ֆրանսիացի փիլիսոփա Ժորժ Բատայի աշխատությունների ու հաղորդացկության հետ կապը՝ Մորենի մեկնաբանմամբ, ինչպես նաև իր՝ Մորենի փիլիսոփայությունում, բազմաբարդության շրջանակներում հաղորդակցության ունեցած տեղն ու դերը:   

Ժան- Միշել Բենիե. Ենթադրում եմ, որ քեզ, որպես բազմաբարդության մտածողի, դուր չեն գալիս այն բանալի բառերը, որոնք պետք է վերլուծականորեն նույնականացնեն տեքստերի բովանդակությունը: Այնուամենայնիվ, քո աշխատանքները հեշտությամբ նկարագրվում են նպատակամիտ թեմաների վերնագրերով՝ գիտելիք, միտք, ուղեղ, բարդություն և այլն: Բայցևայնպես, չունեմ այնպիսի տպավորություն, որ հաղորդակցությունը կարող է կիրառվել որպես քեզ ընթերցելու հիմնաբառ: Սխալվու՞մ եմ:

Էդգար Մորեն. Կիսով չափ: Դատողություններս կներկայացնեմ երկու մակարդակում: Առաջինը, երբ նախաձեռնեցի մտքիս վերափոխումը, մոտավորապես 1968-1970 թվականներին, Շենոնի[4] հաղորդակցության տեսությունն ազդեց ինձ վրա և ես դա ներառեցի կազմակերպման հայեցակարգի մեջ, որը նախընտրում էի համակարգից: Վստահ էի՝ չկա կազմակերպում առանց հաղորդակցության՝ լինի կենսաբանական, ֆիզիկական, թե մարդկային կազմակերպում: Ես նաև գիտեի, որ գիտելիքը, նույնիսկ ամենատարրականը, զգայական տվյալների արտահայտում է, ուստի, Շենոնի մոտ պարզունակ թվացող «աղմուկ» հասկացությունը, որը կարող է խախտել ուղարկողի և ստացողի հաղորդակցությունը, իսկական իմացաբանական մարտահրավեր է: Այս պարադիգմատիկ տեսանկյունից հաղորդակցությունն ինձ կարող էր կարևոր թվալ, բայց միշտ կապված ուղարկող/ ստացողի կամ Կազմակերպման հետ: Երկրորդ մակարդակում իմ հետաքրքրվածությունն է զանգվածային մշակույթով. Ժորժ Ֆրիդմանը[5] 1960 թվականին ստեղծեց Զանգվածային հաղորդակցության ուսումնասիրությունների կենտրոնը (Cecmas) և ինձ վարձեց որպես օգնական Ռոլան Բարտի հետ միասին` ուսումնասիրություններ կատարելու համար, որոնք թույլ տվեցին շեշտել լրատվամիջոցներով անցած մշակութային և հաղորդակցման համակարգերի պատմական բովանդակությունը: Զանգվածային մշակույթ՝ այս զույգ հասկացությունն ինձ համար նշանակում է զանգվածային փոխանցում շատ մեծ լսարանին: Զանգվածային մշակույթը ոչ թե «զանգվածների համար մշակույթ» էր, այլ «զանգվածային մշակույթ զանգվածային լսարանի համար»: Երբ ուսումնասիրում էի Հոլիվուդը, տեսա, որ առավելագույն շահույթ ստանալու թելադրանքով կինոթատրոնը փորձում էր փոխել իր բովանդակությունը՝ համաձայն նրա, թե ենթադրաբար ինչն էր համապատասխանում բազմաճաշակ  հանդիսատեսի սպասելիքներին և ձգտումներին: Հետևապես, հաղորդակցության խնդիրը կարևոր էր, սակայն, այո, այն ժամանակ ինձ համար էլ ավելի կարևոր էր այդ հանդիսատեսի համար նախատեսված մշակույթի և քաղաքակրթության ներգրավման էյֆորիկ երանավետ բովանդակությունը: Cecmas[6]- ում ես կատարեցի ուսումնասիրություն, որի արդյունքում ստեղծվեց մի հոդված՝ «Մոլորակային հեռուստաողբերգություն» («A Planetary Tele-Tragedy»), Քենեդու սպանության  հեռուստատեսային ուղիղ հեռարձակման մասին: Նման իրադարձություններ տեսնելու և զգալու հնարավորությունը, կարծում էի, պետք է ուսումնասիրվի, ու այն ժամանակ, երբ զբաղվում էի ներկայի սոցիոլոգիայով, պատրաստվում հոդվածներ հրապարակել 68-ի մայիսի մասին, հաղորդակցությունն իմ գիտական ​​հետաքրքրությունների կենտրոնում էր: Օրինակ, ես հասկացա, որ 68-ի մայիսը հնարավոր դարձավ ուսանողների ապստամբությունների գլոբալ հաղորդակցության, որոնք նախորդել էին ֆրանսիականին, ինչպես նաև ապստամբության առաջնորդների և ուսանողների միջև մշտական ​​հեռախոսային կապի պահպանման շնորհիվ` ցույցերը մոբիլիզացնելու և կազմակերպելու նպատակով: Երբ 1965 թվականին ուսումնասիրեցի Պլոդեմեի կոմունան[7], ակնհայտ էր՝ հաղորդակցության խնդիրն առաջացավ արդիականության և լրատվամիջոցների ի հայտ գալով, ինչը պարզաբանում էր, օրինակ, որ կանայք այլևս չեն ցանկանում ամուսնանալ գյուղացիների հետ կամ կով կթել կիրակի օրերին, այլ փնտրում են պետական ծառայողի կամ գրասենյակային աշխատանք: Հաղորդակցությունը, միանշանակ, պահանջում էր բարքերի և ապրելակերպի փոփոխություն: Ուստի, հաղորդակցության թեման ինձ իսկապես գրավում էր, բայց միշտ մեկ այլ բանի հետ կապված:

Քո կարծիքով, արդյոք հաղորդակցությունը խնդիր է, որը պատկանում է մի մեթոդի, որն իր հերթին ենթադրում է իրականության ընդհատվող պատկերացում. մի մեթոդ, որը, հետևապես, այսինքն՝ մեթոդաբանորեն, պահանջում է առանձին տարրերի միացում, կամ էլ թե այն ողջ գոյություն ունեցողի հիմնարար շարունակական բնույթը հաստատող գոյաբանությո՞ւն է: Վերջինիս համար դիսկրետը ներկայանում է որպես մտքի վերացականություն, որն անհրաժեշտ է հաղթահարել:

Տիեզերքը, ինչպես ասում էր Հերակլեսը, համաձայնության և անհամաձայնության փոխլրացնող անտագոնիստական ​​հարաբերությունների պտուղ է: Վերջինս ենթադրում է, օրինակ, քաոսը, ցիրուցան լինելը, նյութի ոչնչացում հականյութով, մինչդեռ առաջինը վերաբերում է ձգողականության, միության և զուգորդության հարաբերություններին: Ինձ համար ակնհայտ է, որ այդ հարաբերությունները ատոմների, մոլեկուլների, աստղերի և այլնի ստեղծման սկզբնաղբյուրում են: Այս իմաստով, նյուտոնյան ձգողականության օրենքները ստեղծում են տիեզերքում ամեն բան միմյանց կապող հաղորդակցության համակարգ: Բայց բարդությունը երևան է գալիս այն ժամանակ, երբ հաշվի ենք առնում, որ այն ամենը, ինչ բաժանելի է, միևնույն ժամանակ անբաժանելի է, ու այն ամենը, ինչ անբաժանելի է` տարանջատելի է: Ալիքի և մասնիկի կանոնական օրինակը դա վառ ներկայացնում է. ուսումնասիրողի համաձայն, լույսը կազմված է դիսկրետ մասնիկներից կամ շարունակական ալիքներից: Մեր տիեզերքը բաղկացած է երկու առանձին տարրերից, բոլորն էլ անբաժանելի, թեկուզ միայն յուրահատուկ կապով, որը, հավանաբար, գերազանցում է այսօր գիտությանը հայտնի օրենքներին: Անգամ ենթադրում եմ, որ մեր տիեզերքն անբաժանելի է ոչ տիեզերքից` այն սկզբնական դատարկությունից, որից առաջացել է և որը մշտապես գտնվում է դրա մեջ կամ դրա շուրջ: Հենց դա է մատնանշում քվանտային մեխանիկան, որտեղ տարածության և ժամանակի տարանջատում գոյություն չունի: Մեր տիեզերքը հիմնված է այս տարանջատման վրա, որը պարզաբանում է, թե ինչու են դրա տարրերը փոխազդում: Բայց այն բխում է ենթա-տիեզերքից, որը, հավանաբար, մշտական ​​է, որտեղ ո՛չ տարածություն կա, ո՛չ ժամանակ: Ընդհանրապես, հաղորդակցությունն ամենուր է, բայց ան տարաբնույթ է ֆիզիկական աշխարհում, կենսաբանական և մարդկային աշխարհում:

Քո գիտելիքի հայեցակարգը որպես «կապ» («reliance») համատեղելի՞ է 2000-ականներից ի վեր տեղեկատվական հասարակության գալը նշանավորող հայտարարությունից բխող կարգախոսների և ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի նախագահի հայտնի ելույթի հետ:

Կարծում եմ, որ «տեղեկատվական հասարակություն» ասվածը սխալ և անբավարար արտահայտություն է, քանի որ տեղեկատվությունը ոչինչ է առանց դրա կազմակերպման, որն էլ միայն գիտելիքի հնարավորություն է տալիս: Այս իմաստով տեղեկատվական հասարակությունը հարաբերվում է անհամար տեղեկատվությանը, որն անդադար դուրս է հորդում, բայցև տարրալուծվում՝ դրանց միջև օրգանական կապերի բացակայության պատճառով: Գիտելիքն առկա է միայն այն դեպքում, երբ կա տվյալ համակարգին կապված տեղեկատվություն: Փաստորեն, մենք տարատեսակ տեղեկությամբ լցված հասարակության մեջ ենք, այլ ոչ թե գիտելիքի: Տարատեսակ տեղեկությունը բազմակի է, առանձնացված, մասնատված ու ցրված՝ ի վնաս գիտելիքի: Իմ գաղափարն այն է, որ այն ամենը, ինչ բարդ է, իրականում և մեր մեջ է, պահանջում է հաղորդակցություն իրական կյանքում գոյություն չունեցող գիտակարգերի միջև, և որոնց բացակայությունը մեզ կուրացնում է: Մենք մոլորության մեջ ենք ընկնում՝ կարծելով, թե ահռելի առաջընթաց ենք գրանցել, ինչը ճիշտ է որոշակի տեսանկյունից, բայց կեղծ է գիտելիքի և մտքի առումով:

Դոմինիկ Վոլթոնին տված հարցազրույցում, Hermès ամսագրի 60-րդ համարում, որը նվիրված էր քեզ, ասացիր հետևյալը. «Իմ մեջ ինչ- որ խորհրդավոր բան կա. գրեթե մարգարեական» (էջ 244): Եվ նույն հարցազրույցում արտահայտում ես քո հիացմունքը, որը հավանաբար ունեցել ես, Ժորժ Բատայի նկատմամբ: Հետաքրքիր է՝ կարո՞ղ էր քո դեպքում հաղորդակցությունն արտահայտել միաբանություն, միաձուլում, հեղափոխական վարակ, ցանկասիրություն, առեղծված... կարճ ասած, այն բոլոր թեմաները, որոնք Բատայը բացահայտորեն կապում է հաղորդակցության փորձի հետ, և որը նա նկարագրում է իր «Ներքին փորձ» գրքում: Բատայի համար կեցությունը հաղորդակցություն է, ու սահմանային բոլոր փորձառությունները բավարարում են միասնության ասիմպտոտային, գրեթե առեղծվածային ծարավը:

Այն աշխարհիկ էքստազը, որին բերում է Բատայլը, և որի գրավչությունը ես կիսում եմ, ազդարարում է այն պահը, երբ հաղորդակցություն է ներխուժում ու առաջացնում միաձուլման զգացում. մի զգացում, որը մենք կարող ենք զգալ նաև արվեստի որոշ գործերի նկատմամբ, օրինակ՝ Բեթհովենի Իններորդ սիմֆոնիայի առաջին մասի ժամանակ, կամ էլ անգամ Ջաննի Էսպոզիտոյի «La mort du clown» երգը լսելուց, կամ Դոստոևսկու ստեղծագործությունը... Հաղորդակցությունն այնտեղ իր տեղն է գտնում միացման, պատրանքային կամ ոչ, զգացմամբ: Որպես իմ անչափահաս և դեռահաս տարիների կենսագրության արդյունք, ես պահպանել եմ ռացիոնալության և խորհրդապաշտության, թերահավատության ու կրոնական միասնության անտագոնիստական ​​փոխլրացման հակումը, կրոնականության այնպիսի տիպով, որը կարող է սնուցել կոմունիզմը և նրա երկրային փրկության իդեալը: Ես կարողացա կտրվել հուդայականությունից և քրիստոնեությունից ժառանգված կոմունիստական ​​մեսիանիզմից, որովհետև երբեք տեսադաշտիցս չեմ կորցրել այդ անտագոնիստական ​​փոխլրացումը և այն օգտագործել եմ փրկության ցանկացած գաղափար վերացնելու համար: Երբ կոմունիստ էի, հաջողում էի ինքս ինձանից թաքցնել իմ հանձնառության առեղծվածային-կրոնական չափումը` նախ պատկերացնելով, որ այն հիմնված է բանականության վրա: Ինձ համար բացահայտեցի Բատային Օկուպացիայի ժամանակ, երբ Սարտրը նրան դատի էր տալիս: Ես միշտ Բատային վեր եմ դասել Սարտրից, իսկ «La part maudite»[8]- ում ծախսերի վերաբերյալ նրա վերլուծությունը ցնցող էր: Արդեն 1930 -ական թվականների La Critique sociale ամսագում լույս տեսնող նրա հոդվածները, ինչպես նաև սոցիոլոգիայի քոլեջում ունեցած ավանդը, ինձ չափազանց խորաթափանց էին թվում: Բատայլը մեծագույն մտածող է, որի կարևորությունն այսօր ըստ արժանավույն գնահատված չէ:

Վերադառնանք ժամանակակից մտքի զարգացման գործում քո ունեցած ներդրմանը: Հաղորդակցման հասկացությունն իրոք պահանջում է բազմաբարդության կոնցեպիցա, ինչպես դու ես այն հասկանում: Թերմոդինամիկան և կիբեռնետիկան, որոնց վրա հիմնված է բարդ մտածողությունը, գտնվում է անմիջականորեն քեզ մոտ՝ աշխարհի հոլիստական[9] կոնցեպցիայի հետ միասին, քիչ թե շատ ոգեշնչված ոչ կարտեզյան իմացաբանությունից, եթե ոչ դաոսական վուլգատայից: Հետևաբար, հաղորդակցությունն ունի՞ էվրիստիկ ​​արժեք, այս՝ ինչ -որ իմաստով հիբրիդ տեսական համատեքստում:

Բազմաբարդության հասկացությունը ծագեց ինձ մոտ, երբ կարդացի Ուիլյամ Ռոսս Էշբին[10] (1903-1972), ով բազմաբարդությունը սահմանեց որպես համակարգի բազմազանության աստիճան՝  որոշելի մեկի և բազմազանության միությամբ: Այդ պահից սկսած բազմաբարդությունն ուներ իմացաբանական և հարացուցային բնույթ, որով կարող էի պնդել՝ մարդը և՛ մեկ է, և՛ բազմազան՝ իր կերպարների, մշակույթի, գաղափարների, բարքերի միջոցով: Ավելին, թերմոդինամիկան ինձ ստիպեց տիեզերքի կազմակերպումն արտահայտել կարգի, անկարգության և փոխազդեցությունների եզրույթներով, որոնք կամ կործանարար են կամ՝ կազմակերպող: Հաղորդակցության հայեցակարգը գուցե ակներև չէր, բայց այն ներկա էր իմ մոտեցման մեջ: Դա ներկա էր այն «հենքի» հետևում, որով ես սահմանում եմ գիտելիքը «երկխոսության» գաղափարում, որի օգնությամբ մտածում էի մեկի և բազմազանության հանդիպման մասին, իմ կողմից մշակված ռեկուրսիվ կորերի[11] մասին, որը մշակում էի, հակառակ մոլեկուլային կենսաբանության, Շենոնի հաղորդակցության տեսությամբ ներշնչված, և այլն:

Բայց, որպես վերջաբան, տարակուսած չե՞ս դիտարկելով, թե ինչ դեր են խաղում հաղորդակցական- տեղեկատվական գիտությունները կենսաբանությունում, որը հակված է դատել կյանքի մասին միայն ալգորիթմների լեզվով:

Ես անմիջապես արձագանքեցի այդ այլասերմանը՝ թողնելով գրություն, որում հակադրվում էի Հակոբին և Մոնոդին, ըստ որի, իրենց մոտեցումներում բացակայում է ոչ միայն ինքնա-էկո-կազմակերպման հայեցակարգը, այլև ողջերի ստեղծագործ ոգու ճանաչումը: Իմ հարացուցային բարեփոխումն իրականացնելիս ազդվել եմ նաև Հայնց ֆոն Ֆոերսթերից[12] (1911-2002), որը սահմանում էր կենդանի ասվածն ու հատկապես մարդուն որպես ոչ տափակ, չդետերմինացված մեքենա սահմանելը, որի ելքերը հնարավոր չէ կանխատեսել միայն մուտքերի հիման վրա, հետևաբար` ծրագրավորման չենթակա մեքենա: Ստեղծագործումն ու անսպասելին մշտապես տեղի են ունենում կենդանի մարդկանց հետ: Ահա թե ինչու եմ վիճարկում ալգորիթմներում ներդաշնակություն գտնելու պատրանքը, որն այսօր այդքան տարածված է: Ծննդի, սոցիալականի և այլնի ծրագրավորում, այս ամենը տեխնոկրատների խաբկանքն է: Ակնհայտորեն, առաջընթաց կունենանք ծերացման և երկարակեցության ոլորտում, բայց, իհարկե, ոչ անմահության ոլորտում: Տրանսհումանիզմը[13] արատավոր առասպելաբանություն է, որը կիրառում է շատ իրական նորամուծություններ, որոնք, սակայն, ծառայում են միայն մարդկային հարաբերությունների աճին, բայց ոչ դրանց բարելավմանը: Բացի այդ, այդ դիցաբանությունը հենվում է գործընթացների անվերահսկելիության վրա՝ չգիտակցելով գլոբալիզացիայի հետևանք հանդիսացող էկոլոգիական և աշխարհաքաղաքական աղետները:

[1] Էդգար Մորենի մշակած բազմաբարդ մտածողության մոտեցման մեջ կազմակերպչական հետադարձության, երկխոսության և «հոլոգրամիկ» սկզբունքները փոխկապակցված են: Հետադարձությունը ներշնչված է Վինների կիբերնետիկայի հայեցակարգում ձևավորված ուղղիչ հետադարձ կապի օղակի գաղափարով: Այս հասկացությանը Մորենը ավելացնում է ինքնարտադրման, վերականգնման և մշտական ​​վերակազմակերպման գաղափարները: «Հետադարձ կազմակերպման սկզբունքի արդյունքներն անհրա-ժեշտ են նրա սեփական պատճառականության ու արտադրանքի համար»: Սա կարգի ու անկագրության գործընթացի արդյունք է, որը կարող է անվերջ լինել, քանի որ ինքնավերարտադրվում է:  Սկիզբը սնվում է օղակի վերջից, ուստի վերջը դառնում է սկիզբ (թարգմ.):

[2] Ֆիզիկական հոլոգրամայում պատկերի յուրաքանչյուր կետ պարունակում է ամբողջ պատկերը: Այսպիսով, Ամբողջը (ամբողջ պատկերը) յուրաքանչյուր Մասում է, իսկ մասերը` Ամբողջի մեջ: Ուստի հասարակությունը յուրաքանչյուր անհատի մեջ է (լեզվի, մշակույթի և այլնի միջոցով), ինչպես յուրաքանչյուր անհատ հասարակության մեջ է (դրա ներսում գոյություն ունենալու միջոցով): «Հոլոգրամային» սկզբունքը ենթադրում է երկխոսական տեսլական՝ անհատը և հասարակությունը, չնայած անտագոնիստական են տրամադրված միմյանց հանդեպ, այնուհանդերձ, փոխլրացնող են, քանի որ հասկացվում են մեկը մյուսով (թարգմ.):

[3] 2008- 2011 թվականներին եղել է Բարձրագույն կրթության և հետազոտությունների նախարարության Գիտության և հասարակության բաժնի գիտական ​​ղեկավարը: Եվրոպական երաժշտական ​​կենտրոնի գիտական ​​խորհրդի անդամ է: Նրա ներկայիս հետազոտությունները հիմնականում վերաբերում են գիտության և տեխնոլոգիայի փիլիսոփայական և էթիկական ազդեցությանը անհատական ​​և կոլեկտիվ ներկայացումների և երևակայությունների վրա (թարգմ.):

[4] Կլոդ Իլվուդ Շենոն (1916-2001), ամերիկացի ինժեներ և մաթեմատիկ։ Շենոնը հայտնի է նրանով, որ ստեղծել է տեղեկատվական տեսությունը՝ 1948 թվականին (թարգմ.):

[5]  Ժորժ Ֆրիդման (1902-1977), ֆրանսիացի սոցիոլոգ և փիլիսոփա, հայտնի էր անհատների վրա արդյունաբերական աշխատանքի ազդեցության ուսումնասիրմամբ, և քսաներորդ դարի Եվրոպայում ու Միացյալ Նահանգներում տեխնոլոգիական փոփոխությունների անվերահսկելի ընդունման քննադատությամբ:

[6] CECMAS (Centre d'études de communication de masse), Էդգար Մորենի կենտրոնը ֆրանսիական մարդկային և սոցիալական գիտությունների հետազոտական ​​կենտրոն է, որը կապված է Սոցիալական գիտությունների բարձրագույն դպրոցի հետ: Լաբորատորիա, որը հիմնադրվել է 1960 թվականին Ժորժ Ֆրիդմանի կողմից:

[7] Պլոզեվե՝ ֆրանսիական կոմունա Ֆրանսիայի Ֆինիստեր դեպարտամենտում, Բրետանում: Սոցիոլոգ Էդգար Մորինը ուսումնասիրություն կատարելու համար այնտեղ մնաց 1965 թվականի գարնանից սկսած շուրջ մեկ տարի: Արդյունքում լույս տեսավ Commune de France, la métamorphose de Plodémet (Ֆրանսիայի կոմունան. Պլոդեմետի մետամորֆոզը): Գիտնականը նկարագրում է ոչ տիպիկ բնակչություն`կրթության բարձր մակարդակի պատճառով (մասնավորապես` մեծ թիվ են կազմում բակալավրի աստիճան ունեցողները): Պլոզեվեի ընտրությունը կատարվել է, մասնավորապես, նրա հեռավոր դիրքի և հարավային Ֆինիստեր շրջանում ազդրի բնածին հոդախախտման բարձր մակարդակի պատճառով, որի ենթադրյալ պատճառը այդ ժամանակ արյունակից հարազատությունն էր: Այս բոլոր գործոնները վկայում էին ձեռք չտված գյուղական մշակույթի մասին (թարգմ.):

[8] «Անիծյալ մասնաբաժին», Ժորժ Բատայի հինգ մասից բաղկացած էսսե, որը հրատարակվել է 1949 թվականին։

[9] Հոլիզմ (ամբողջ, բոլոր, «ամբողջականության փիլիսոփայություն»), իդեալիստական ուսմունք, ըստ որի աշխարհը կառավարում է ստեղծագործական էվոլյուցիայի պրոցեսը (հոլիստական պրոցես)։ Հաստատելով, որ էվոլյուցիայի ընթացքում մատերիայի ձևերը մշտապես վերակառուցվում և նորոգվում են, հոլիզմը այդպիսով ժխտում է նաև մատերիայի պահպանման օրենքը։ Ամբողջը հոլիզմում մեկնվում է որպես փիլիսոփայական բարձրագույն հասկացություն։ «Ամբողջականության գործոնին» հաղորդելով միստիկական բնույթ, հոլիզմը այն համարում է ոչ մատերիական և անճանաչելի (թարգմ.)։

[10] Ուիլլիամ Ռոս Էշբի (1903-1972), անգլիացի հոգեբույժ, կիբեռնետիկայի մասնագետ, բարդ համակարգերի ուսումնասիրության առաջամարտիկ:

[11] Էդգար Մորենը շատ հաճախ է օգտագործել ռեկուրսիայի հայեցակարգը իր աշխատանքներում, որը նա անվանում է ռեկուրսիվ օղակ, մասնավորապես «Մեթոդ» աշխատությունում: Հետադարձ օղակն ունի շրջանաձև պատճառահետեւանքային կապ` hետևանքը գործում է հետևանքի պատճառի վրա: Ուղեղի պլաստիկությունը, որը կազմված է նեյրոնների պլաստիկությունից և սինապսիկ պլաստիկությունից, ռեկուրսիվ օղակի օրինակ է: «Կազմակերպչական ռեկուրսիայի սկզբունքը դուրս է գալիս հետադարձ կապի սկզբունքից. այն դուրս է գալիս ինքնարտադրման և ինքնակազմակերպման կարգավորման հասկացությունից: Դա գեներացնող օղակ է, որում արտադրանքն ու հետևանքներն իրենք են դրանց արտադրողներն ու պատճառները: […] Մարդկային անհատները հասարակություն են ստեղծում իրենց փոխազդեցության ընթացքում և միջոցով, բայց հասարակությունը, որպես ձևավորվող ամբողջություն, արտադրում է այդ անհատների մարդկայնությունը՝ ապահովելով նրանց համար լեզու և մշակույթ» (թարգմ.):

[12] Հայնց ֆոն Ֆոերսթեր (1911-2002), ավստրիացի ֆիզիկոս, մաթեմատիկոս, կիբերնետիկայի հիմնադիրներից մեկը, Երկրի բնակչության հիպերբոլիկ աճի օրենքի հայտնագործողը: 1960 թվականին Science ամսագրում նա տպագրեց մի հոդված գրավիչ վերնագրով՝ «Դատաստանի օրը. Ուրբաթ, 13 նոյեմբերի 2026 »: Ըստ իր ունեցած տվյալների՝ եթե մարդկությունը շարունակի աճել այնպես, ինչպես աճում էր մինչև 1958 թվականը, ապա հենց այդ օր Երկրի բնակչությունը պետք է անսահմանանար: Հետագա հետազոտությունները հաստատեցին այս պարադոքսալ եզրակացությունների ընդհանուր ճշգրտությունը (թարգմ.):

[13] Տրանսհումանիզմ- բարոյա֊էթիկական և փիլիսոփայական ուսմունք, որը դիտարկում է տեխնիկական առաջընթացը որպես մարդ տեսակի հիմնային խնդիրների լուծման միջոց՝ բոլոր տեսակի հիվանդությունները, տառապանքը, ծերացումը և նույնիսկ ֆիզիկական մահը։ Տրանսհումանիստները վերլուծում են նման տեխնոլոգիաների կիրառման հեռանկարները, ինչպես նաև դրանց հետ առնչվող հնարավորությունները և ռիսկերը (թարգմ.):

Ֆրանսերենից թարգմանեց Հռիփսիմե Դայանը