Ջալալ Ալ Ահմադ. ԱԼԳԱՄԱՌԵՔ ՎԱ ԱԼՄՈՔՈՒՍ

Սահմանի պահակակետում ինձ երկար չսպասեցրին. անձնագիրս ստուգեցին, լուսանկարս զննեցին, պատվաստման վկայագիրս, որ առավոտյան երկու թումանով վերցրել էի Խոռամշահրում, աչքի անցկացրին ու մուտքի իրավունք տվեցին:

Հսկիչ ոստիկանն ընդառաջ վազեց, ճամպրուկս վերցրեց ու առաջ ընկավ: Պահակակետից մինչ գետաբերանն այդքան էլ հեռու չէր: Գետի կողքին շարք էին կազմել երկար ու կորածայր մակույկները, դրանց կողքին՝ արաբներ՝ գլխանոցով, ձեռնափայտերով, և արաբերեն խոսքուզրույց էր լսվում: Նրանց միջից մեկը մոտեցավ, ոստիկանի ականջին ինչ-որ բան փսփսաց, ճամպրուկս վերցրեց ու դրեց մակույկի մեջ: Մեզ երկուսիս տեղ տվեց, չորս մարդու էլ նստեցրեց՝ գլխաշոր կապած արագաշարժ մի կնոջ, մի այլ ոստիկանի ու երկու ծերունու, և ճանապարհ ընկանք:

Գետի վրա մառախուղ էր իջել, որի միջից երևում էին նավթատար մեծ նավերի ուրվականներն ու համր, անէացած նավակների առագաստները: Մեր երկար փայտե մակույկը ոլորվելով ացնում էր ձյութապատ անտաշ առագաստանավակների ու մեծ շոգենավերի միջով, և ես անթարթ ու զմայլված հայացքով նայում էի այդ ահասարսուռ հսկաներին: Հեռվից գետի ցեխոտ ջրերի վրայով սահում, մեզ էր հասնում մի խումբ մարդկանց երգեցողության բամբ ձայնը:

Առաջին անգամ էի նավ նստում: Լսել էի, որ ջրի վրա մարդու սիրտը խառնում է, բայց իմ ուժերին վստահ էի: Մեկ-երկու անգամ, երբ թեքվում էինք երկկայմավոր նավթատարի կողքով, գլուխս պտտվեց, բայց ինձ «հավաքեցի»:

Շոգ էր: Մառախուղը մխրճվում էր միչև մարդու կոկորդը ու թթված համ էր տալիս: Կեսօրին բան չէր մնացել: Թեհրանից դեպի Ահվազ ճանապարհի ընկերներս, որոնց հետ հենց գնացքում էի ծանոթացել, ինչքան էլ ստիպեցին, չհամաձայնեցի մնալ ու երեկոյան նրանց հետ շարժվել Շեյխ Աբուդի տասներկուհոգիանոց մակույկով: Ինքս ինձ ասացի. «Ինչո՞ւ: Ես, որ անձնագիր ունեմ, ինչո՞ւ գործս հետ գցեմ: Այն էլ մի քանի մաքսանենգների հե՞տ: Այն էլ գիշերով ու գողունի՞ սահմանն անցնեմ»:

Մեքենայում, որով Խոռամշահրից եկել էի մինչև Իրաքի սահմանի առաջին պահակակետը, բացի ինձնից՝ հինգ հոգի էլ կար՝ երեք քաղաքաբնակ արաբ և տափակաքիթ ու ծռված շուրթերով երկու ավստրալիացի զինվոր՝ պղնձագույն դեմքերով ու քառակուսի ծնոտներով, և ես սկզբում մտածեցի, որ նրանցից էլ որոշ գումար վերցվել է: Բայց վարորդը երդվում էր, որ երեք արաբները մեքենայի տերերն են ու ընդհանրապես փող չեն տալիս․

- Իսկ այս զինվորականներն էլ շա՞տ են հասկանում՝ փողն ինչ է: Մենք էլ դե պարտավոր ենք տանել նրանց:

Զինվորներից մեկն իր արևապաշտպան գլխարկի շուրջը նկարել էր ինչ սիրտն ուզեր. մի անկյունում՝ ծաղկեփունջ, մի այլ տեղ՝ պոչը կտրած լայն ու տափակ խաչ, ուրիշ մասում՝ երկու սիրտ, որոնց միջով նետ էր անցնում՝ ծայրին կաթացող արյուն։ Մի այլ տեղ էլ կարողացա կարդալ «Մելբուրն» բառը, որ այնքան էլ մաքուր գրված չէր: Պարսկերենը, որով վարորդը խոսում էր, կոպիտ էր, ու ես ներքուստ ծիծաղում էի նրա վրա: Այն փաստը, որ երկու քայլի համար քսան թուման էի տվել, ինձ չէր մտահոգում: Բայց հետո, երբ իմացա, որ մեջը տասնութ թուման խաբվել եմ, շատ նեղսրտեցի:

Մակույկավարը, որ կապայի փեշը կապել էր կաշվե նեղ գոտուն, երկար փայտը գետի հատակին էր խփում, ուժով հրում ու մակույկն առաջ էր վարում: Այն տեղերում, որտեղ գետը խորանում էր, ու նրա երկար փայտը գետի հատակին չէր հասնում, խարիսխ գցած մակույկներից էր օգտվում, ու թիերը մինչ մեր՝ նավից իջնելը երկու անպետք ու նեղ փայտե կոճղերի նման ընկած էին մակույկի մեջ: Երգեցողության թավ ձայնը հետզհետե մոտենում էր: Այն մեծ առագաստանավից էր լսվում, որ նոր էր բացվել մեր աչքերի առաջ մառախուղի միջից, ու արաբներն իրենց ընկերակիցների երգի ուղեկցությամբ բարձրացնում էին նավի խարիսխը:

Գետի լայնքը կես ժամում անցանք: Աշարի նավահանգիստը լեցուն էր, և մինչ ես հասցրի ուշքի գալ ու գնալ ճամպրուկիս հետևից, ճանապարհորդներն արդեն իջել էին, ու չհասկացա՝ ճանապարհածախսի անվան տակ ինչ դրեցին մակույկավարի ափի մեջ: Այդ մարդկանց ցուցաբերած զարմանալի ճարպկությունն ինձ համար, որ խաբվել էի նրանց երկար զգեստներով ու ձեռքերն ու ոտքերը ծածկող աբաներով, անհավատալի էր: Ինձնից կես դինար ուզեց: Դինարի արժեքը գիտեի: Բայց շուտով հիշեցի, որ փողս չեմ փոխել.

- Ի՞նչ, կես դինա՞ր… Բայց ես դինար չունեմ:

- Ուրեմն չորս թուման տուր:

Մի քիչ հանդարտվեցի: Կես դինարը յոթ թումանից ավելի էր: Բայց, ամեն դեպքում, ինչո՞ւ չորս թուման: Նայեցի շուրջս: Օգնություն հայցող իմ հայացքին պատասխանում էին միայն մի ցնցոտիավոր փոքրիկ տղայի շփոթված աչքերը, ով, կառամատույցին կանգնած, հետևում էր շարժումներիս: Սահմանի ոստիկանը կառամատույցի վրա հապաղում էր: Աչքով նրան ակնարկ արեցի: Նա դեմ չէր: Չորս թուման տվեցի ու մակույկից իջա և ուզում էի ոստիկանի հետևից ճանապարհ ընկնել, երբ փոքրիկ տղան առաջ վազեց.

- Պարո՛ն, սիգար չե՞ք ուզի:

Սկզբում մտածեցի, թե նա էլ մյուսների նման կարճ տաբատի պատառոտված ու փոքրիկ գրպանը պատրաստում է ինձ մերկացնելու համար և այդ պատճառով ինձ՝ օտարականիս տեսնելով, որ ո՛չ գլխանոց ունեի, ո՛չ էլ դիշդաշա[1] էի հագել, այդպես թռավ տեղից ու թողեց առավոտից մինչ այդ պահը վաճառած սիգարների հաշիվը: Բայց նրա շփոթված հայացքն ու քաղցր պարսկերենը, որ ականջիս զանգակի պես էր հնչում, ինձ հետ պահեց սխալ ուղուց: Նույնիսկ հիշում եմ, որ երբ թղթադրամը մակույկավարին էի տալիս, բարկացավ ու ատամներն այնպես իրար սեղմեց, որ այտերի մկանները ձգվեցին: Կարծես ինչ-որ բան էր ուզում ասել, բայց սահմանի ոստիկանն իր խեթ հայացքը սևեռեց տղայի վրա, ու նա, գուցե վախենալով, այն էլ բավական համարեց, որ առաջ գա ու ասի.

- Պարո՛ն, սիգար չե՞ք ուզում:

Նրա դիմացով անցնելիս պատասխանեցի.

- Հիմա ոչ:

- Հիմա ո՞չ:

Պատասխանս չէր հասկացել: Որպեսզի հասկանա, ոստիկանի հետևից ճանապարհս շարունակելով՝ ասացի.

- Հենց մաքսատնից դուրս գամ…

Տղան հասկացավ: Ես դեռ ծխախոտ չէի ծխում, բայց գոնե կարող էի նրա հետ խոսել: Երբ անցնում էի դիմացով, ժպտաց: Այտերին փոսիկներ գոյացնող նրա ժպիտին ես էլ ժպիտով պատասխանեցի: Ճանապարհին անընդհատ մտածում էի նրա մասին:

Տղայի գլուխը բաց էր, միայն մի պատառոտված ու անթև շապիկ ուներ հագին ու մի զինվորական կարճ տաբատ: Պատերազմ էր, և ամեն ինչ՝ դուռ ու պատից մինչև ծխախոտը, պատերազմի գույն ուներ ու ամերիկացի զինվորների հոտն էր արձակում: Տղան մոտ տասներկու տարեկան էր: Սև մազերը լցվել էին մաքուր դեմքին: Տուփը, որը մի ձեռքով պահել էր փորի վրա, թելով կախված էր վզից։ Մյուս ձեռքը գրպանում էր: Ծնկները կոշտացել էին, ու ես վստահ էի, որ նրա մերկ ոտքերն այլևս չեն զգում Բասրայի փողոցների հետկեսօրյա թեժ ասֆալտի այրոցը:

Մինչ մաքսատուն հասնելը երկու-երեք անգամ հետ նայեցի․ նա համրաքայլ գալիս էր մեր հետևից: Երբ հասնում էինք մաքսատան այգու դռանը, մի անգամ էլ շուռ եկա: Մի անգամ էլ ժպտացինք իրար, և ես գլուխս շրջեցի ու այգի մտա:

Հիմնարկության դռան վերևում սոլս[2] և ուռուցիկ գրչաոճով գրված էր. «Ալգամառեք վա ալմոքուս»: «Մաքսեր և․․․»․ ալմոքուս-ի իմաստը, որքան էլ միտքս պրպտեցի, չհասկացա: Հաստատ սա էլ գամառեք-ին հոմանիշ մի բառ էր ու նույն իմաստը պետք է ունենար[3]: Բայց այն ժամանակ իմ արաբերենը թույլ չէր տալիս այդ բառը հասկանալ:

Երբ մաքսատան աշխատողը ճամպրուկս ձեռքիցս վերցրեց, մտքիս թելը կտրվեց: Ինձ առաջնորդեցին մի դատարկ սենյակ: Աջ կողմում՝ բարձր ու երկար սև սեղանի վրա, ճամպրուկս բացեցին ու սկսեցին պրպտել: Ես ոչինչ չունեի ու վստահ էի, որ գործս շուտ կավարտեն: Բայց մաքսատներում ձեր ուղեբեռի միջից միշտ կարող են մի բան գտնել, որի մուտքը կամ ելքը, ըստ իրենց կանոնագրքի որևէ հոդվածի, արգելված է: Իմ ուղեբեռի միջից էլ վերջապես այդպիսի մի քանի բան գտան. յոթհատորանոց պարսկերեն մի գիրք (որ պետք է «Ալգամառեք վա ալմոքուս» հիմնարկության միջոցով Բաղդադի հրատարակչական նախարարություն ուղարկվեր․ նախարարությունը պետք է այդ գրքի մուտքի նպատակահարմարությունը ստուգեր, և թույլատրված լինելու դեպքում հենց այնտեղ ինձ կհանձնվեր), քսանչորս կտոր լվացքի օճառ (որ, լսել էի, Իրաքում չի ճարվում), մի լուսանկարչական ֆոտոխցիկ ու Ղոմից բերված կերպասե չկարված կտոր՝ երկու վեց զառ[4] երկարությամբ, որ հորս ու մորս նվերն էր, ու հետս տանում էի, որ Ֆորաթի[5] ջրերում օրհնեի, ապա՝ Քյարբալայի ու Նաջաֆի[6] սրբավայրերի շուրջը պտույտ տայի[7] ու հետ բերեի: Իմ ուղեբեռից հենց այս մի քանի իրերի մուտքն արգելվեց: Սկզբում այդքան էլ լուրջ չընդունեցի: Կարծում էի՝ մեքենայություն են սարքում, որ փող շորթեն: Սառնասրտությունս պահպանում էի: Սակայն ուխտագնացության շրջան չէր, որ գլխներին հազարավոր մարդիկ լցված լինեին, ու առանց երկար-բարակ զննելու՝ մարդկանց ճամփորդական իրերն անցկացնեին մյուս կողմ: Ամառվա կեսն էր, ու ոչ մեկի ուղեղն այնքան չէր էլ թեժացել, որ Իրաքի սպանող շոգին ուխտագնացության գնա: Ծեր գործակատարը, որ ճամպրուկս էր քրքրում ու անվերջ շաղակրատում, կողքի կանգնածին, որ մի նորավարտ ու նորելուկ պատանի էր, ինձ անհասկանալի ինչ-որ բաներ ասաց արաբերեն: Ցածր էին խոսում: Եթե բարձր խոսեին, հնարավոր է՝ մի բան հասկանայի, բայց այդ ցածրաձայն զրույցից կարողացա միայն նրանց ադամախնձորների վեր ու վար լինելը տեսնել: Իմ որոշ իրերի մուտքի արգելված լինելու մասին էլ ինձ ոչինչ չասացին, ու երբ դրանք ճամպրուկիցս առանձնացրին, կողքի դրեցին, ես հասկացա՝ բանն ինչ է:

Ստուգումը որ վերջացավ, իրերս նորից ճամպրուկիս մեջ դրեցին, այն փակեցին ու մի կողմ դրեցին: Հիմա նրանց խոսակցությունը քիչ թե շատ հասկանում էի: Այլևս իրար ականջի չէին խոսում: Կարծես թե կերպասի մաքսահարկի շուրջ տարաձայնություններ էին առաջացել: Օճառից գիտեին՝ ինչքան մաքս է պետք վերցնել: Ֆոտոխցիկը որ ընդհանրապե՛ս մուտքի իրավունք չուներ, և նույն ծերունին, որ ճամպրուկս էր ստուգում, ու ես կարծում էի՝ պարսկերեն չգիտի, ինձ մի կողմ քաշեց ու կամաց ասաց ականջիս, թե պատրաստ է այն քսան թումանով գնել: Գրքերի հարցն էլ դե պարզ էր: Բայց կերպասները նրանց լավ նեղն էին գցել: Խոսքի ընթացքում շարունակ մի արաբերեն բառ էին կրկնում, ու ես հետո հասկացա, որ սակացուցակից են խոսում: Որոշ ժամանակ իրենց ուզածն էին փնտրում ու վերջապես գտան:

Անտանելի շոգ էր, քրտնքի մեջ կորել էի: Կամաց-կամաց սառնասրտությունս կորցնում էի: Կեսօրից բավականին անցել էր: Ծարավից խեղդվում էի: Ծերունուց, որ ճամպրուկս բացել ու փակել էր և հիմա սրճարանի սպասավորի աչքերով ինձ էր նայում, հարցրի՝ որտեղից կարելի է ջուր խմել: Ձեռքով նախասրահի կողմը ցույց տվեց, և ես հույսով քայլեցի նրա ցույց տված ուղղությամբ: Որոշ ժամանակ նախասրահներում պտտվեցի, ապա բակ գնացի, հետո սենյակներից մեկի չորացած լվացարանը բզբզեցի, սակայն այդպես էլ ջուր չճարեցի: Ծարավ ու բարկացած՝ վերադարձա նույն տեղը: Իմ ճամփորդական իրերը նույն ձևով դրված էին սենյակի անկյունում: Ինքս մի ճամփորդական սառցաման ունեի, որում թեյ ու ջուր էի պահում, բայց Խոռամշահրում մոռացա մեջը ջուր լցնել: Այդուհանդերձ, գնացի վերցրի, կափարիչը բացեցի ու շուռ տվեցի բաժակի մեջ. գուցե ջուր լիներ մեջը: Սակայն չոր ու ցամաք էր: Մի կաթիլ միայն խորքից փայլող ապակու պատի վրայով մի կերպ ծորալով ներքև էր գալիս, ու ես որոշ ժամանակ դրան էի նայում: Ներսից դուրս հոսող զով օդն էի կլանում: Վերջապես կափարիչը փակեցի ու դրեցի տեղը: Մաքսերի գործը կարծես թե վերջացել էր: Պատանին ստացագրի նման մի բան էր լրացնում: Ապա անձնագիրս բացեց և անունս ու կարգս էլ ավելացրեց վրան: Առաջ գնացի: Կարծես թե կերպասի մաքսահարկի չափը պարզել էին: Կամ էլ մի բան մոգոնել էին: Եվ ի՜նչ. ընդհանուր գումարը, որ պետք է վճարեի, կազմում էր մեկ դինար ու երկու հարյուր հիսուն ֆալս[8]: Նույն պահին մեկ ուրիշն էլ ներս մտավ՝ մի հաստուբեստ մարդ՝ համեմատաբար լավ հագնված: Ավելի շատ նման էր մաքսատան ինչ-որ բաժնի պետի: Մի թուղթ կար ձեռքին, որը տվեց պատանուն ու նրան արաբերեն ինչ-որ բաներ ասաց, որից միայն «հրատարակչական նախարարություն»-ը հասկացա: Ապա երկու ստացագրերը ձեռքս տվեցին ու ասացին, որ դրանց փողը վճարեմ: Այս մեկն էլ կեսդինարանոց ստացագիր էր, որ գրքերիս փոստի ծախսի համար պետք է տայի: Արդեն իրոք զայրացել էի: Այս երկրորդ ստացագրի փողը չէի ուզում վճարել: Նույնիսկ մի երկու հայհոյանք շպրտեցի երեսներին: Ափսոս որ չհասկացան: Հետո նրանց հասկացրի, որ ամեն դեպքում փողս դեռ չեմ փոխել: Ծերունին ինձ հետ դուրս եկավ այգի, դռան մոտ շուկայի ուղղությունը ցույց տվեց: Հիմա արդեն պարսկերեն էր խոսում, ու երբ արդեն ուզում էի գնալ լումայափոխների շուկան, նորից հիշեցրեց, որ պատրաստ է ֆոտոխցիկը քսան թումանով գնելու: Ես ծիծաղեցի ու ճանապարհ ընկա: Ինքս էլ չհասկացա՝ նրա քամված պարսկերենն էր ինձ համար զավեշտալի, թե սրած ատամների ագահությունն էր ծիծաղ շարժում:

Անցուդարձը դադարել էր: Փողոցի ասֆալտից կրակ էր բարձրանում: Մաքսատան այգու արևահարված տերևների հոտը դեռ քթիս մեջ էր: Անտանելի ծարավ էի: Քայլում էի մայթով, և այնպիսի զգացողություն էր, կարծես աչքերիս բիբերը լայնացել էին, ու հետևից մի բան այնպես է ճնշում աչքերիս, որ թվում է՝ ուր որ է դրանք պիտի դուրս թռչեն: Թաշկինակս չգիտեմ ինչ էի արել: Ծարավը սպանում էր:

- Պարո՜ն… Հե՜յ, պարո՛ն…

Միանգամից միտս ընկավ գետի մոտ սիգար ծախող տղան: Շուռ եկա: Բոբիկ էր, ծխախոտի տուփը պահել էր կրծքին ու իմ կողմն էր վազում:

- Ա՜հ, ես էլ կարծեցի՝ արդեն գնացել ես:

- Ե՞րբ դուրս եկաք, որ չտեսա Ձեզ: Միգուցե գնում եք լումայափոխների շուկա՞:

- Հա՛: Սպասո՞ւմ էիր:

- Հապա ի՞նչ:

Ուրախությունից ամեն բան մոռացա:

Այլևս ո՛չ ծարավ էի զգում, ո՛չ էլ շոգ: Բարկացած էլ չէի: Կարծես արևն էլ ամպերի հետևն անցած լիներ: Ուզում էի համբուրել տղային: Մինչ այդ միայն մեկ-երկու անգամ հորս հետ Ղոմ ու Ղազվին[9] էի գնացել, ու այս առաջին երկարատև ճամփորդությունն էր: Առաջին անգամ էի մենակ ճանապարհորդում: Մեքենայում, որով Խոռամշահրից Բասրա էի գալիս, այն երեք արաբ ճանապարհորդներն անընդհատ վարորդի հետ արաբերեն էին խոսում, իսկ ես ու երկու ավստրալիացի զինվորները լուռ էինք: Այնուամենայնիվ, քանի դեռ մեքենայում էի, ինձ օտար չէի զգում: Բայց հենց ոտքս դրեցի Իրաքի սահմանի արևահար ու դատարկ պահակակետ, օտարություն զգացի: Այդ պահից սկսած՝ ինչ որ շուրջս խոսում էին, ինձ անհասկանալի էր: Այդ պահից սկսած՝ ուր որ մտնում էի, բոլոր աչքերը վրաս էին սևեռվում, և հետաքրքրասեր ու համառ հայացքները դեմքիս վրա էին ծանրանում: Առավոտից մինչ այդ պահը ինչ որ ականջիս հասնում էր, ոչ միայն չէի հասկանում, զայրացնում էլ էր: Կարծես բանտ ընկած լինեի, որի փակված դռներից դուրս ինչ-որ մարդիկ աղմուկ-աղաղակ են բարձրացրել: Աղմուկ-աղաղակ, որից ոչ մի բառ չէի հասկանում, սակայն հաստատ գիտեի, որ ինձ է վերաբերում: Բայց այժմ մի պատուհան էր բացվել: Այդ հաստ պատից, որ ինձ իր մեջ էր առել ու շուրջս լցրել արաբերեն նախադասություններով, մի անցք էր բացվել՝ ինձ ծանոթ միջավայրով, մի պատուհան, որտեղից հարազատ ձայն էր լսվում ու հոգիս լցնում ուրախությամբ, պատուհան, որից մեկը խոսում էր իմ մայրենի լեզվով:

- Գուցե ուզում եք գնալ լումայափոխների շուկա՞:

- Հա, ջա՛նս… Անունդ ի՞նչ է:

- Անո՞ւնս… Էս կողմերում ինձ Վուլաք են կոչում:

- Վուլա՞ք: Վուլաք, այսինքն ի՞նչ:

- Չգիտեմ: Վուլաք, այսինքն փոքրիկ տղա, այսինքն՝ ես ինքս դե…

- Քո իսկական անո՞ւնն ինչ է:

- Անունս Աբդուլլա էր:

- Ե՞րբ:

- Երբ Մազանդարունում[10] էի:

- Ահա՛: Տե՛ս որ միչև հիմա չէի հարցրել: Ասա տեսնեմ՝ հապա այս կողմերում ի՞նչ ես անում:

- Սիգար եմ ծախում:

- Չէ, գիտեմ, որ սիգար ես ծախում: Ինչպե՞ս եղավ, որ այստեղ եկար: Ինչո՞ւ եկար:

- Մայրիկիսիս հետ եկա:

- Ե՞րբ:

- Շատ ժամանակ առաջ:

- Ինչքա՞ն ժամանակ:

- Երբ մայրիկիս հետ եկա այս կողմերը, դեռ այս ամերիկացիները չէին եկել:

Այնքան արագ էի հարցեր տալիս ու այնքան էի ոգևորվել, որ տղան էլ դա զգաց: Մի ժպիտ սահեց դեմքի վրայով, և որպեսզի չամաչեմ, գլուխը կախեց ու սկսեց ծխախոտի տուփի մեջ ինչ-որ բան փնտրել: Ես սարսափելի ծարավ էի: Նրան ասացի դա: Ինձ մի խուլ փողոց տարավ: Լիմոնադավաճառի խանութի մոտ կանգ առանք: Մինչ մեր լիմոնադները սառույցով զովացրինք ու գլուխներս քաշեցինք, ես արդեն գիտեի, որ երկու տարի է, ինչ տղան մոր հետ այս կողմերն է եկել, մայրն ուխտի է գնացել ու նրան այս քաղաքում թողել:

Լիմոնադները խմելուց հետո շուկայի ճանապարհը բռնեցինք: Ես ձեռքս դրել էի նրա ուսին, և այդպես գնում էինք, ու նա պատմում էր: Մինչ լումայափոխների շուկա կհասնեինք, ես իմացա, որ մորը հենց նույն մաքսատան մոտ է կորցրել: Ասում էր, որ երբ մակույկից իջել են, մայրը նույն ոստիկանների հետ խոսել է, որոնք նրան նույն մակույկից իջած մի քանի հոգու հետ նույն մաքսատունն են տարել, ու ինքն է՛լ մորը չի տեսել: Ասում էր՝ հենց առաջին օրը ոստիկաններն իրեն մի քանի տեղ տարել են: Հետո, ասում էր, գիշերներն իրեն շատ էին չարչարում, ու հենց այդ պատճառով փախել է նրանցից: Սկզբի օրերին պարսիկ ուխտավորներ այդ կողմերում շատ են եղել, ու նրա գործը վատ չի եղել: Առհասարակ, ասում էր, ուխտագնացության օրերին իր գործը վատ չի լինում, սակայն երբ ուխտավորներ չեն լինում, նրա անելիքը սիգար ծախելն է: Նունիսկ պնդեց, որ ինձ իր տուն տանի, դե՜, ոչ թե տուն, այլ մի տեղ, ուր մի ուրիշ երեխայի հետ քնում էր գիշերները: Բայց ես հասկացրի նրան, որ պետք է անհապաղ լումայափոխների շուկա գնամ ու փողս փոխեմ, որպեսզի երեկոյան հասնեմ «Բասրա-Բաղդադ» գնացքին: Մաքսատանը հարցրել էի ու իմացել, որ Բաղդադի գնացքը շարժվում է ժամը հինգին Ալմաագելի կայարանից:

Արդեն լումայափոխների շուկա էինք հասել: Շուկան դատարկ էր, և Բասրայի հետկեսօրյա տապը շուկայի լայնատարած ու բարձր երկաթե կամարի տակ ուժը կորցրել էր և տեղը զիջել սառնությանն ու անդորրին, որպիսին հետո Սամրեի ու Նաջաֆի ներքնահարկերում զգացի: Արտաքինիցս երևում էր՝ որտեղացի եմ, ու բոլորը գիտեին՝ ինչ նպատակով եմ շուկա գնացել: Խանութպաններն ամեն կողմից ինձ հրավիրում էին իրենցից առևտուր անելու: Մի քանիսն էլ Աբդուլլային Վուլաք էին կանչում: Սակայն Աբդուլլան նրանց վրա ուշադրություն չէր դարձնում ու ասում էր, որ մի ընկեր ունի, ով հրեա էլ չէ ու մյուսներից ավելի էժան է հաշվում: Ոչ մի խանութպանի վրա հրեա լինելու նշան չտեսա, բայց Աբդուլլան պնդում էր, որ բոլոր լումայափոխները հրեա են: Այն մեկն էլ, որից առևտուր արեցինք, ու դինարը վաճառեց տասներեք թուման ու հինգ ռիալով, մյուսներից ոչնչով չէր տարբերվում: Մի թմբլիկ սպիտակ պատանի էր, որ ավելի շատ մի միամիտ մազանդարանցու էր նման, քան Բասրայի շուկայի արաբ լումայափոխի: Ես ներքուստ ծիծաղում էի նրա արագ պարսկերենի վրա: Նա պնդում էր, որ եթե էլի փող ունեմ, իր մոտ փոխեմ, պնդում էր նաև, որ Բաղդադում իր համագործակից վաճառականին գտնեմ, ով հաստատ մյուսներից ավելի էժան կհաշվի, ու շարունակ նրա նշաններն էր տալիս: Իմ ամբողջ ունեցածն ութսունվեց թուման էր, ու նա, իհարկե, չէր հավատում, որ կկարողանամ ամբողջ Իրաքով այդ փողով պտտվել: Նրա տված վեց դինար թղթադրամները դրեցի դրամապանակս, իսկ չորս ու տասֆալսանոց տասնհինգ մետաղադրամները լցրի գրպանս:

Վերադառնալիս Աբդուլլան ուրախ էր, քանի որ լումայափոխն ինձ ամեն դինարի հետ երկուսուկես ֆալս սովորականից ավելի էր տվել:

Ճանապարհին ի վերջո ասացի այն, ինչի մասին երկուսս էլ մտածում էինք.

- Հապա ասա, Աբդուլլա՛, սիրտդ չի՞ ուզում վերադառնալ:

- Վերադառնա՞լ: Ո՞ւր: Հա՜: Ինչո՞ւ չէ: Ինչո՞ւ չի ուզում:

- Գալի՞ս ես՝ իրար հետ գնանք:

Մի շփոթված շարժում արեց: Կարծես ուզում էր նույն պահին ծխախոտի տուփը կողքի դնել ու ինձ հետ ճանապարհ ընկնել: Ասաց.

- Ինչո՞ւ չգամ որ:

- Հիմա դեռ ոչ: Հիմա գնում եմ Դիվանիա ու Բաղդադ: Միգուցե էլ այս ճամփով հետ չդառնամ: Բայց եթե հետ դառնամ, կգա՞ս՝ միասին գնանք:

- Ձեզ հետ կգամ, ուր որ ասեք:

Սակայն դեմքին արդեն հուսահատություն էր նկատվում: Կոտրվել էր, ու զգացի, որ ասածներս սրտով չէին:

Էլի երկար խոսեցինք ու երբ մաքսատուն հասանք, հիշեցի, որ չեմ ճաշել: Աբդուլլային ասացի: Ասաց, որ այդ կողմերում ճաշարան չկա, ու պետք է հենց շուկայում մտածեինք դրա մասին: Ճաշելը մտքիցս հանեցի ու ինքս ինձ ասացի, որ կայարանում, որտեղից պետք է տոմս գնեի, կամ էլ գնացքում մի բան կուտեմ: Այժմ արդեն երեքն անց կեսից էլ անց էր, ու ես դեռ խնդիրներ ունեի ուղեբեռիս հետ կապված: Աբդուլլային ասացի, որ հենց այդտեղ ինձ սպասի, մինչև մաքսերի գործը վերջացնեմ ու վերադառնամ: Ու նա այդպես թրև էր գալիս, երբ ես մտա ներս ու ձեռքս տարա գրպանս, որտեղ զնգզնգում էին չորս ու տասֆալսանոց մետաղադրամները՝ ծանրացրած ամառային բաճկոնիս գրպանը: Մաքսատունն ավելի դատարկ էր, քան առավոտյան ու քան այն պահը, երբ մաքսատնից դուրս եկա: Բայց այն ծերունին ու այն նորավարտ ու նորելուկ պատանին դեռ կանգնած էին սև երկար սեղանի հետևում ու բլբլում էին արաբերեն: Ծերունին, ինձ տեսնելով, ժպտաց, և այն է՝ ուզում էի պատասխանել նրա ժպիտին, երբ աչքս ընկավ պատանու վրա, որ նոթերը կիտել ու իրեն վրդովված էր ցույց տալիս: Էլ ծերունու ժպիտին չպատասխանեցի: Կես դինար արգելված գրքերի փոստի ծախսի և մեկ դինար ու երկու հարյուր հիսուն ֆալս էլ երկու կերպասե կտորի ու տասնչորս կտոր օճառի համար տվեցի: Թղթադրամները չտվեցի, այլ շպրտեցի սեղանին: Սակայն դպրոցը նոր ավարտած այն պատանին դեռ պատրաստ չէր հաշվի ցուցակը ձեռքս տալու: Նորից բերանս չորացավ, ու քրտնեցի: Ատամներս իրար սեղմեցի: Փորձում էի զսպել ինձ, բայց անօգուտ.

- Է՞լ ինչ… Տականքնե՜ր:

Ու հայհոյանքս այնպիսի զայրույթով ու նողկանքով պատանու երեսին շպրտեցի, որ հասկացավ ու քիչ էր մնում վաճառասեղանի վրա թռչեր և բռունցքով, որի մեջ ճմռթել էր հաշվի ցուցակը, երեսիս խփեր: Ծերունին մեջ ընկավ ու ինձ մի կողմ քաշեց: Դեմքս շիկացել էր, և գիտեի, որ վզիս երակներն ուռել են: Պատանին քթի տակ ինչ-որ բան ասաց արաբերեն: Հայհոյում էր․ գիտեի։ Բայց բանի տեղ չդրեցի ու միայն ներսից էի ուտում ինձ: Երբ դրությունը մի քիչ հանդարտվեց, ծերունին պատանուն ինչ-որ բան ասաց ու լռեցրեց նրան, ապա իմ ականջին շշնջաց.

- Ամբողջ ուզածը կես դինար է: Շատ քիչ…

Այլևս նրա քամված պարսկերենի վրա ծիծաղս չեկավ: Ուզում էի գոռալ: Ուզում էի հիմնարկության ամբողջ անձնակազմին ու քաղաքի բնակչությանը դատարան քաշել: Ինչո՜ւ: Ինչո՞ւ կես դինար կաշառք տայի: Մինչ այդ պահն ամբողջ կյանքումս ո՛չ ոտքս ոստիկանի դուռն էի դրել, ո՛չ էլ մեկի հետ ընդհարվել էի: Բայց այս պատանին ինձնից կես դինար կաշառք էր ուզում: Ինձնից, որ ունեի-չունեի, վեց դինար ունեի: Այս բաներն ասելով նրանց՝ հետն էլ հայհոյանքներ էի տեղում, որոնք նրանք չէին հասկանում, և ես ուրախ էի դրա համար: Բայց ձայնս հետզհետե թուլանում էր: Մտքերի մեջ ընկա: Ամբողջ հիմնարկությունում կարծես խոլերա տարածված լիներ: Այդ սենյակից դուրս, որտեղ մենք աղմուկ-աղաղակ էինք բարձրացրել, ոչ ոք չկար, ոչ մի ձայն չէր լսվում, բոլորը գնացել էին. աշխատանքային օրը վերջացել էր: Նույնիսկ սպասավորի ոտքերի ձայնն այլևս չէր լսվում: Բղավելն անիմաստ էր. ոչ ոք չէր կարող ինձ օգնության հասնել: Մի քիչ էլ մտածեցի, ապա զայրույթս ու նողկանքս կուլ տվեցի ու մի տոնով, որ, ձգտում էի՝հանգիստ լինի ու չդողա, ծերունուն հարցրի.

- Ախր ինչո՞ւ կես դինար: Առանց օրենքի՞:

- Ախր որ քոմորեն էլ ազատվի:

Ֆոտոխցիկն ի նկատի ուներ, որն անցկացնելու թույլտվություն որոշել էին չտալ… Էլ մտածելու կարիք չկար, մի թղթադրամ էլ երկու հայհոյանքի հետ շպրտեցի սեղանին ու երբ վերցնում էի մնացորդը, պատանու շուրթերին իջած ժպիտի համար էլ հայհոյեցի: Ապա ունեցած-չունեցածս վերցրի ու հնարավորինս արագ շենքից դուրս եկա: Ժամը չորսն անց էր, գնացքը ժամը հինգին շարժվում էր: Զգում էի, որ սիրտս կամաց-կամաց ցավ է առնում: Բերանս սաստիկ չորացել էր: Լումայափոխների շուկայից վերադառնալիս տեսել էի՝ տաքսիները որտեղ են կանգնում, ու լսել էի՝ ինչպես է մի տաքսու վարորդի աշակերտ գոռում. «Ալմաագե՜լ, Ալմաագե՜լ…»: Աբդուլլան լիովին թռել էր մտքիցս: Կարծես ամեն ինչ մոռացած լինեի: Հիմա էլ ինչքան մտածում եմ, չեմ կարողանում հասկանալ՝ ինչպես էի այդպես մոռացության տրվել: Համարյա վազում էի ու քթիս տակ մզմզալով՝ հայհոյանքներ ձոնում մաքսատան բոլոր աշխատողներին: Ժամանակն անցնում էր, ու գիտեի, որ առաջին հերթին տոմս գնելու մասին պետք է մտածեմ: Ունեցածս շատ քիչ էր. մի փոքրիկ ճամպրուկ, որի մեջ դրել էի բոլոր իրերս, նաև վզիցս կախված մի դատարկ տափաշիշ ու մի ծածկոց՝ ձեռքիս:

Շոգ էր, և շուկայի բարձր առաստաղի տակով անցնելիս էլ Բասրայի հետկեսօրյա տոթը զգում էի: Շոգը ճնշող էր․ մի անգամ էլ ինձ թվաց, թե աչքերիս բիբերը լայնացել են, ու կարծես ինչ-որ բան հետևից այնպես է ճնշում աչքերիս, ասես ուր որ է դուրս կթռչեն և դիմացս՝ Բասրայի փողոցների թեժ գետնին կընկնեն ու շաղ կգան: Քրտինքը հոսում էր ճակատիցս: Մատներս սաստիկ ցավում էին ճամպրուկի բռնակը սեղմելուց, ու շարունակ հայհոյում էի քթիս տակ:

Տաքսիների շարքը դատարկվել էր: Միայն մեկն էր մնացել, հեռվից լսվում էր վարորդի աշակերտի ձայնը, որ ասպանդակին կանգնած՝ գոչում էր. «Ալմաագե՜լ, Ալմաագե՜լ…»: Հիմա արդեն իրոք որ վազում էի: Ո՛չ ճամպրուկիս ծանրությունն էի զգում, ո՛չ էլ մատներիս ցավը, որոնք կարծես արդեն իմն էլ չէին: Այլևս չէի էլ հայհոյում: Ինձ գցեցի տաքսին: Աշակերտը ճամպրուկս վեր նետեց: Տաքսին լիքն էր: Արաբներն իրենց աբաների ու կապաների փեշերը հավաքեցին, հետուառաջ գնացին ու ինձ իրենց մեջ մի կերպ տեղ տվեցին: Վարորդն արդեն փոխանցման լծակն էր փոխում… երբ Աբդուլլան հևիհև մեզ հասավ: Ընդհանրապես չէի սպասում: Միանգամից ամեն ինչ հիշեցի: Ուզում էի վարորդին գոչել, որ կանգնի, բայց տաքսին արդեն ճանապարհ էր ընկել: Արագ վազելուց Աբդուլլայի շունչը կտրվում էր, շրթունքները դողում էին: Դեմքը սպասում էր արտահայտում: Դողացող շրթունքները, քրտնած ճակատն ու փոս ընկած այտերը գունափոխվել էին շատ վազելուց: Ուզում էր վեր թռչել ու կանգնել ասպանդակին, բայց վարորդի աշակերտը, որ դեռ ասպանդակին կանգնած էր, նրա վրա գոռաց ու արաբերեն մի երկու հայհոյանք տվեց: Տաքսին արագությունն ավելացրեց: Աբդուլլան շնչակտուր կանգնեց: Ծխախոտի տուփը կրծքին չէր: Ճակատին քրտինք էր նստել: Դժվարությամբ ժպտում էր: Ես մի պահ տատանվեցի: Չգիտեի՝ ինչ պետք է անեմ: Այդ բարեսիրտ տղայի հետ, որ միայնությանս մեջ օգնության էր հասել և այդ անծանոթ ու օտար քաղաքում ու նրա «ալգամառեք վա ալմոքուսի» մեջ երբեք չճանապարհորդած ինձ պես մարդուն սիրտ էր տվել, ի՞նչ անեի: Փո՞ղ նետեի նրան: Խոսք տայի, որ նույն ճանապարհով կվերադառնամ և իրեն ինձ հետ կտանե՞մ: Տաքսուց իջնեի ու հարցնեի՝ ծխախոտի տուփն ի՞նչ է արել: Չգիտեի՝ ինչ է պետք անել: Սակայն այն գիտեի, որ տաքսին հեռանում էր, ու ես այլևս նրա դեմքի գծերը չէի տեսնում, որոնց դժվարությամբ աշխատում էր ժպիտ հաղորդել: Նույնիսկ ձեռքս էլ պատուհանից դուրս չհանեցի հրաժեշտ տալու: Նույնիսկ մի «ցտեսություն» չասացի: Անգամ մի ժպիտ չուղղեցի նրան, մի բառ էլ չասացի:

Որքա՜ն շփոթված էի, որքա՜ն անկարող: Շունչս պահել էի: Պատուհանից ներս սահող քամին հովացնում էր ճակատս: Տաքսին արդեն բավականին հեռացել էր, ընկել մի երկար ու հարթ փողոց: Ինչքա՜ն էի խորշում ինքս ինձնից: Ինչքա՜ն էի ուզում ինձ մեքենայից դուրս նետել և Աբդուլլայի մոտ գնալ, ճակատի քրտինքը սրբել, երեսին ժպտալ ու հարցնել՝ ինչու էր ժպտում ինձ այդպես կեղծ ու ստիպողաբար, հարցնել՝ ախր ի՞նչ եմ արել։ Եվ եթե չասեր, ինքս կասեի՝ ինչ եմ արել, ինքս կասեի՝ ինչու եմ այդպես արել, ու ներողություն կխնդրեի նրանից: Եվ ընդհանրապես ճամփորդության մտքից հետ կկանգնեի ու հենց այդտեղ Աբդուլլային կվերցնեի ու նույն ճանապարհով, որով եկել էի, հետ կդառնայի… Բայց… Բայց… Ինչքա՜ն շուտ Ալմաագելի կայարան հասանք: Ա՜խ, այդ արաբերեն բառերը, այդ արաբական անուններն իրենց անարտաբերելի հնչյուններով ինչպիսի՜ նողկանք էին առաջացրել իմ մեջ: Բայց ինչքա՜ն շուտ կայարան հասանք: Ես չզգացի՝ ինչքան ճանապարհ անցանք: Պետք է որ մեծ տարածություն կտրած լինեինք: Միայն այն գիտեի, որ ազատվել եմ կողքիս նստած գլխանոց կապածի ծխախոտի տհաճ հոտից ու արագահունչ արաբերենից: Ճանապարհից իմ հիշողության մեջ մնացել էին միայն մի քանի երկար ու ծառաշատ փողոցներ ու երկու խաչմերուկների վրա կանգնած պարեկների ծիծաղելի գլխարկները: Երբ կայարանի սրճարանում ուղեբեռս մի նստարանի վրա դնելով ու մի մեծ բաժակ թեյ պատվիրելով՝ հոգնած ընկա կեղտոտ նստարանի վրա, հիշեցի այդ ամենի մասին ու մտածեցի՝ այդ երկար ճանապարհը ի՜նչ կարճ ժամանակում անցանք:

Սրճարանը կառուցված էր պարզ ու հասարակ ոճով: Քառասյուն գմբեթ ունեցող մի մեծ ու երկար շքասրահի նմանվող կառույց էր: Տանիքն անմիջապես կանգնած էր ոտքերի վրա, տակն ուրիշ ծածկ չուներ: Արևը, երդիկից ներս թափանցելով, թեժացրել էր նստարանների տախտակները: Խառնում էի թեյս, ու քրտինքը նորից հոսում էր ճակատիս վրայով: Արաբները նստել էին ծալապատիկ՝ ոտնամանները գետնին գցած: Աղմուկը լցրել էր սրահը, և ծխախոտներն ու նարգիլեները, որոնցից յուրաքանչյուրին ութից տասը եղեգնյա գալար էր կապված, իրենց սուր հոտով ծանրացրել էին օդը: Սրճարանատերը եղած-չեղածը դարսել էր սրահի անկյունում՝ երկու մեծ սեղանի վրա: Նրա օգնականը մի պղնձե սրճեփով պտտվում էր արաբների մեջ ու նրանց բաժակներում կաթիլ-կաթիլ լցնում սև դառը սուրճը, որ ես հետո Դիվանիեում համտեսեցի: Մեծ դռան առաջ, որ գուցե դեպի կայարան էր բացվում, իրար վրա երեք դագաղ էր դրված, որոնցից երկուսը՝ ծածկված սև կտորով, իսկ երրորդը՝ արաբական բրդյա նուրբ ծածկոցով: Դագաղները դրված էին դեպի սրբավայր նայող կողմում: Հինգին քառորդ էր պակաս, և տոմսավաճառի խցիկի առջև, որը սրահի աջ կողմում էր ու դեռ չէր բացվել, շատ մարդ չկար, այնպես որ ես վստահ էի, որ տոմս ձեռք կբերեմ:

Թեյս մի կերպ խմեցի: Ճաշելու ցանկություն ընդհանրապես չունեի: Թուքս դժվարությամբ էի կուլ տալիս: Փղձուկը կանգնել էր կոկորդիս ու խեղդում էր: Ինչքան էլ փորձում էի մխիթարել ինձ ու զննել մարդկանց, որոնք ուրախ-զվարթ լեզուների վրա էին տարածում սև դառը սուրճի կաթիլները ու համը որոշ ժամանակ պահում բերաններում, չէի կարողանում: Ամեն ինչ տաղտկալի էր: Ամեն ինչ անհանգստություն էր պատճառում: Ուր որ նայում էի, աչքերիս համար ճնշող էր ու ծանր: Ուզում էի սուրճ պատվիրել, բայց դեռ վախենում էի: Դեռ չգիտեի՝ արդյոք կկարողանա՞մ արաբական այդ թանձր սև սուրճը խմել, թե՞ ոչ: Բասրայի մաքսատան մոտ ծխախոտ ծախող տղայի հետ ունեցած կարճ հանդիպումս, որ այդքան սփոփել էր ինձ, և իմ վարմունքը նրա հանդեպ, երբ վերջում մի հրաժեշտ անգամ չտվեցի ու թողեցի նրան այդքան անսիրալիր ու անտարբեր կերպով, ցավ էին պատճառում ինձ: Այդ տղային, որի հետ միայն երկու ժամ է՝ ինչ ծանոթացել էի, այդ օտար հեռուներն ընկած տղային, որ գուցե իմ մի հուսադրող խոսքից մի քաղցր աշխարհ ստեղծեր իր հոգում, չկարողացա մի բառ անգամ ասել ու քարացել էի նրա առջև, երբ կանգնել էր բերանը բաց: Համրացել էի ու նույնիսկ մի «ցտեսություն» չասացի: Այն գորովը, որ պետք է ցույց տայի նրան, ներողությունը, որ պետք է խնդրեի նրանից, ծանրացել էին ներսումս ու խեղդում էին ինձ: Ուզում էի լաց լինել: Ուզում էի բռնել մեկին ու սիրտս բացել նրա առաջ: Սակայն գլխանոց կապած արաբների դեմքերը այնպես վանող ու կոպիտ էին, որ ես զզվանք ու տհաճություն էի զգում:

Տոմս գնելուց հետո կայարանի ոստիկանների կասկածամիտ հայացքների ներքո ուղեբեռս դրեցի «Բասրա-Բաղդադ» գնացքի մի անկյունում ու անհարմար նստարանի վրա ինձ համար մի հանգստավետ տեղ պատրաստեցի գիշերային ճամփորդությանս համար: Աբդուլլան մտքիցս դուրս չէր գալիս, և նրա դեմքի քրտնած ու հոգնած գծերը, որոնց դժվարությամբ աշխատում էր ժպիտ հաղորդել, աչքիս առաջ էին, ու այն գորովը, որ պետք է ցույց տայի նրան, ծանրացել էր սրտիս:

Պարսկերենից թարգմանեց Տաթևիկ Ստեփանյանը

[1] Երկար շապիկ, որ Իրաքում հագնում են տղամարդիկ։

[2] Արաբական գրչության ոճ։

[3] Մոքուս նշանակում է հարկեր։

[4] Երկարության չափման միավոր (=104 սմ)։ Այժմ գործածական չէ։

[5] Սուրբ համարվող գետ մահմեդական կրոնում։

[6] Մարգարեներ մահմեդական կրոնում։

[7] Դա մահմեդական ծես է։

[8] Մետաղադրամ։

[9] Կրոնական քաղաքներ իրանում։

[10] Քաղաք Իրանում։ Անվան գրական ձևն է Մազանդարան։