Եվ եղավ լույսը. Քրիստոնեական Սուրբ Ծնունդ և հեթանոսական Արևի ծնունդ. Կերպարանափոխություններ՝ միթրայականությունից մինչև քրիստոնեություն

Դեկտեմբերի 24-ի երեկոյան` քրիստոնեության հոբելյանական տարվան ընդառաջ, որը նշվելու է գալիք 2025  թվականին, Հռոմի Ֆրանցիսկոս պապը Սուրբ Պետրոսի տաճարում բացեց Սուրբ դուռը, որը բացվում է Սուրբ Ծննդյան գիշերը: Տարեվերջյան դեկտեմբերը լի է խորհուրդներով, բնության կանչով, ահա, Սուրբ Ծնունդն էլ այդպիսի բազմաթիվ խորհուրդներ ու խորհրդավոր պատմություն ունի: Տոնի կերպարանափոխություններին և փոխազդեցություններին հետևելու համար առաջարկում եմ ճամփորդել պատմական տարբեր դարաշրջաններում ու ծանոթանալ տոնին առնչվող մի քանի դրվագների՝ այլ ժողովուրդների շրջանում։

Սուրբ Ծնունդ, տոնի տարբեր ամսաթվերը՝ տարբեր համայնքներում.

Սուրբ Ծնունդը քրիստոնեական կարևորագույն տոներից է: Քրիստոնեական հավատալիքների համաձայն՝ Հիսուսը Քրիստոսը ծնվեց Բեթղեհեմում, ուր եկան Մարիամ Աստվածածինը և նրա ամուսինը՝ Հովսեփը։ Հիսուսի ծնունդը նկարագրում են երկու ավետարանիչներ՝ Մատթեոս և Ղուկաս առաքյալները։ Սակայն առաջին քրիստոնյաները չէին նշում Սուրբ Ծնունդը։ Նրանց համար շատ ավելի կարևոր էր Քրիստոսի Հարության տոնը կամ Զատիկը։ Հավատացյալները սկսեցին նշել Քրիստոսի Ծնունդը նրանից հետո, երբ հույները և այլ հելլենիստական համայնքներ մուտք գործեցին քրիստոնեական համայնքներ։ Հաճախ Սուրբ ծննդյան օրն ընտրվում էր հունվարի 6-ը (տարվա վեցերորդ օրը, քանի որ Հիսուսը նոր Ադամն է, իսկ Ադամը, ըստ Հին Կտակարանի, ստեղծվել է արարչության վեցերորդ օրը): Տոնը գաղափարապես միավորում էր ինչպես Սուրբ Ծնունդը, այնպես էլ Աստվածահայտնությունը, որոնք հետագայում դարձան տարբեր տոներ։
Դեկտեմբերի 25-ի ամսաթիվն առաջին անգամ նշել է Սեքստուս Հուլիոս Աֆրիկանուսը 221 թվականի տարեգրության մեջ: Արքեպիսկոպոս Սերգիուսի խոսքերով՝ հնագույն ժամանակներից հռոմեական եկեղեցին Քրիստոսի Ծնունդը նշում էր դեկտեմբերի 25-ին, իսկ 4-րդ դարից այս տոնը սկսեց նշվել Արևելքում։
Պատմագիտությունը տարբեր կարծիքներ ունի Սուրբ Ծննդյան ամսաթվի վերաբերյալ, իսկ պաշտոնապես դեկտեմբերի 25-ը նշելու որոշումը կայացվել է Եփեսոսի (Երրորդ Տիեզերական) Եկեղեցական ժողովում 431 թվականին։

Մինչև 4-րդ դարը Սուրբ Ծննդյան տոնը համընկնում էր Աստվածահայտնության տոնին։ 4-րդ դարից սկսած՝ տոնակատարության օրը տեղափոխվել է դեկտեմբերի 25։ Թերևս դա արվել է Հռոմում այս օրը տեղի ունեցած Արևի տոնը քրիստոնեական բովանդակությամբ լցնելու համար: Դեկտեմբերի 25-ը դարձել է Արդար Արեգակի՝ Քրիստոսի տոնը։ Դեկտեմբերի 25-ին տոնը նշում են Հռոմի կաթոլիկ, բողոքական և 10 ուղղափառ եկեղեցիները (ներառյալ Անտիոքը, Ալեքսանդրիան, Կիպրոսը, և այլն), ինչպես նաև լյութերականները։ Հայ առաքելական եկեղեցին Քրիստոսի Սուրբ Ծննդյան տոնը նշում է հունվարի 6-ին։ Հունվարի 7-ին էլ Սուրբ Ծնունդը նշում են ռուս ուղղափառ եկեղեցին, վրացական, Երուսաղեմի, սերբական, Աթոսի վանքերը, ինչպես նաև Արևելյան կաթոլիկ եկեղեցին։

Ամսաթվերի տարբերությունը բացատրվում է Հուլյան և Գրիգորյան օրացույցների տարբերությամբ, որոնց հետևում են տարբեր եկեղեցիներ։ Եկեղեցին այդկերպ ձգտում էր հակակշիռ ստեղծել հեթանոսական պաշտամունքին: Ահա, օրինակ, քրիստոնյա աստվածաբան Ավրելիոս Օգոստինոսը (Երանելի) կոչ է արել այդ օրը նշել Քրիստոսի Ծնունդը՝«հանուն նրա, ով ստեղծել է այս արևը»։

Կաթոլիկները Սուրբ Ծնունդը նշում են դեկտեմբերի 24-ի լույս 25-ի գիշերը՝ ըստ Գրիգորյան օրացույցի։ Քրիստոնեական պատմության առաջին երեք դարերի ընթացքում եկեղեցին դեմ է եղել ծննդյան տոները նշելու հեթանոսական սովորույթին, թեև կան վկայություններ, որ Քրիստոսի ծննդյան զուտ կրոնական հիշատակը ներառված է եղել Աստվածահայտնության տոնի ծեսում: Բացի այդ, Կղեմես Ալեքսանդրացի Պապը նշում էր, որ 2-րդ և 3-րդ դարերի վերջին Եգիպտոսում նմանատիպ սովորություն կար։ Վկայություններ կան, որ այս տոնը նշվել է այլ երկրներում։ Կոստանդին Մեծի հաղթանակից հետո Հռոմեական եկեղեցին դեկտեմբերի 25-ը սահմանեց որպես Քրիստոսի Ծննդյան տոնակատարության օր։
Սուրբ Ծնունդը պետական ​​տոն է աշխարհի ավելի քան 100 երկրներում:
Սուրբ Ծննդյան տոնին բնորոշ տարրը զարդարված եղևնիներ տեղադրելու սովորությունն է: Այս հեթանոսական ավանդույթը ծագել է գերմանական ժողովուրդների մոտ, որոնց ծեսերում եղևնին կյանքի և պտղաբերության խորհրդանիշն էր: Կենտրոնական և Հյուսիսային Եվրոպայի ժողովուրդների շրջանում քրիստոնեության տարածման հետ մեկտեղ բազմերանգ եղևնին նոր սիմվոլիզմ ձեռք բերեց՝ այն սկսեց տեղադրվել տներում դեկտեմբերի 24-ին՝ որպես առատ պտուղներով դրախտային ծառի խորհրդանիշ։

Հռոմեական Անպարտելի Արեգակի՝ Sol Invictus-ի պաշտամունքի հետքերով.

274 թվականի դեկտեմբերի 25-ին հռոմեական Ավրելիանոս կայսրը, որը կանգնեցրեց պետության փլուզումը, հաղթանակ տարավ բարբարոս ժողովուրդների դեմ և վերականգնեց կայսրության սահմանները, հիմնեց միասնական պետական ​​պաշտամունք, որը կոչված էր դառնալու քաղաքացիների կրոնական միասնության գործիքը: Նույն օրը Հռոմում բացվեց Անպարտելի Արեգակին նվիրված նորակառույց տաճարը՝ Sol Invictus-ը։ Այս կրոնական ավանդույթը կդառնա հեթանոսական պաշտամունքներից ամենաազդեցիկը մինչև չորրորդ դարի վերջը, երբ հետևեցին հեթանոսների իրավունքների իրավական սահմանափակումները։ Իսկ նախկինում ենթադրվում է, որ հռոմեացիները դեկտեմբերի 25-ին արևի փառատոն էին անցկացնում, որը նաև կոչվում էր Dies Natalis Solis Invicti «Անպարտելի արևի ծննդյան օր»։ Դեկտեմբերի 25-ը ձմեռային արևադարձից հետո առաջին օրն էր, երբ նկատելի էր ցերեկային ժամերի երկարացումը։ Հետագայում՝ Sol Invictus-ը դարձավ քրիստոնեական Սուրբ Ծննդյան տոն։ Sol Invictus տերմինն առաջին անգամ հայտնի դարձավ կայսր Հելիոգաբալուսի օրոք, որը անհաջող փորձեց հաստատել արևի աստծո պաշտամունքը իր հայրենի Սիրիայում գտնվող Էմեսա քաղաքում։ Թեև պաշտամունքը անհետացավ 222 թվականին կայսեր մահից հետո, կայսրերը շարունակեցին պատկերվել մետաղադրամների վրա արևից վառվող թագերով մոտ մեկ դար։

Արևի, լույսի պաշտամունքը հայոց դիցարանում.

Ըստ հայոց հնագույն հավատքի՝ Արեգակի սրտում ապրում էին 365 սրբեր, որոնցից յուրաքանչյուրը տարվա մեկ օրվա տերն է եղել և նրանք վկայակոչվել են չարը խափանելու նպատակով։ Հայոց մեջ ընդունված է եղել նաև լուսաբեր Միհրի պաշտամունքը, որը նաև որպես Արև-Աստված է ընկալվել, քանի որ այդ կերպ այն խորհրդանշում է արդարադատության պատկերացումը, իսկ արդարադատությունը համեմատվել է արևի լույսի հետ…

Միհրը հայոց դիցարանում եղել է լույսի, մաքրության աստվածը՝ որպես լուսավոր միջավայրում տիեզերական արդարադատության պահապան: Լույսի, արևի պաշտամունքը հետագայում առաջնային դեր է ունեցել Հռոմեական կայսրությունում, երբ 274 թվականին կայսր Ավրելիանոսը կարգում է Անհաղթ Արևին՝ որպես առաջնային աստված, և դեկտեմբերի 25-ին նշվում Անհաղթ Արևի ծնունդը:

Խորհրդապաշտական խորը տարրերով է օժտված Միհրի մասին պատմող լեգենդը: Ըստ հնագույն առասպելաբանության՝ աշխարհը ներկայացնում էր աղի մի ծով (Վանա լիճը), որի մեջ կա մի ժայռ: Հանկարծ լույս էր ընկնում ժայռի վրա և որոշ ժամանակ հետո ծնվում արարչագործ Միհրը: Պատանի Միհրը «հրաշամանուկ է», որը ծնողներ չունի, և լույս աշխարհ է եկել ապառաժ քարից, որից հանկարծ ճառագել է մի ճառագայթ: Արարչագործ Միհրը՝ մերկ, գլխին՝ հայկական (փռուգիական) գլխարկ, ձախ ձեռքին՝ ջահ, լուսավորել է աշխարհը։ Ապա սպանելով ցուլին՝ նրա մասերից արարում է աշխարհը, որը խորհրդանշում է արդար աշխարհի հաստատման մասին, որտեղ ամրագրում է աստվածային օրենքը:

Հայոց մեջ երկնային լույսի և արեգակի աստված լուսաճաճանչ Միհրը գերագույն Աստծո Արամազդի որդին էր, Անահիտի և Նանեի եղբայրը։ Նրա գլխավոր տաճարը գտնվում էր Դերջան գավառի Բագահառիճ գյուղում։ Միհրի պաշտամունքը լայն տարածում ուներ հին Հայաստանում։ Հին հայկական օրացույցի յուրաքանչյուր ամսի 8-րդ օրը կոչվում էր նրա անունով՝ Միհր, իսկ յոթերորդ ամիսը, որ համապատասխանում է այժմյան փետրվար ամսին, դարձյալ կոչվում էր նրա անունով՝ Մեհեկան։ Մեր օրերն է հասել Տյառընդառաջի՝ կրակի տոնը, որը ևս նշվում է փետրվարին։

Դրվագներ հնագույն իրանական առասպելաբանությունից.

Լույսի և անաղարտության Աստծո պաշտամունք եղել է նաև հին աշխարհի այլ երկրներում, որտեղ այն կոչվել է Միթրա-Միթրաս կամ Միհր:

Հնագույն իրանական կրոնական հիմներում Միթրա աստվածն ուներ երկու նշանակալից գործառույթներ. Նա առաջին հերթին արևի աստվածն էր, որի հազարավոր աչքերը լրտեսում էին ամեն արարք, և ոչինչ, հատկապես չար արարքները, չէին կարող փախչել նրա հայացքից: Երկրորդը՝ նա պայմանագրերի աստվածն էր։ Օրինակ, նույնիսկ ուշ պահլավերեն/միջին պարսկերեն տեքստերում, որոնք վերաբերում են իրավական և կրոնական հարցերին, գոյություն ունի ծանր հանցագործություն և մեղք, որը կապված է Միթրայի գործառույթների հետ, այսինքն՝ «mihr_druz_h» (ավեստերեն՝ miθr_.drujim) որը նշանակում է «խոստումը կամ պայմանագիրը դրժել»։ Ուշ անտիկ ժամանակաշրջանում Միթրայի պաշտամունքը մեծ տարածում գտավ հատկապես հռոմեական զինվորների և վաճառականների շրջանում։ Դեկտեմբերի 25-ին՝ ձմեռային արևադարձին, պաշտամունքի ամենակարևոր տոնակատարությունն էր. համարվում էր, որ Միթրան ծնվել է այս օրը:

Արևի տոնը եզդիականության մեջ՝ Արևի Ծննդյան խորհրդով.

Սուլթան Էզիդի տոնից մեկ շաբաթ անց ըստ եզդիական ավանդույթների՝ նշվում է Շամսի տոնը՝ Ayda Šams։ Տոնը և նաև ծոմը նվիրված է եզդիական հավատալիքներում հայտնի՝ Արևին նույնացվող Շեյխ Շամսին։ Իրաքում բնակվող եզդիական համայնքի շրջանում ընդունված է Îda Řóžā ծոմը։ Երբեմն տոնը թարգմանվում է որպես «Արևի տոն» երբեմն էլ «Ծոմի տոն»: Տոնը նշվում է հիմնականում Թուրքիայի եզդիների շրջանում։ Ըստ պաշտամունքի՝ Արարիչը թողել է Արևը՝ որպես իր գոյության հաստատում։
Եզդիները աղոթում են անմիջապես Հրեշտակ Շեշամսի միջոցով և այդպիսով դիմում են Ամենակարողին: Արևը լույս է, հենց դա է պատճառը, որ աղոթելիս եզդիները պետք է իրենց հայացքն ուղղեն դեպի արևելք, «Աստծո լույսը»՝ Կուբլատբդորը:
Քանի որ Արևը ջերմության աղբյուր է, դրանով է պայմանավորված, որ եզդիների համար կրակը սուրբ է համարվում, քանի որ երկրի վրա Արեգակի անձնավորումը կրակն է՝ լույսը։ Եզդիների տներում լույսը պետք է միշտ վառվի, այսպիսին է նաև զրադաշտական ավանդույթը։

Իսկ ի՞նչ են պատմում սլավոնական ավանդույթները դեկտեմբերյան տոների մասին

Հին Ռուսիայում դեկտեմբերյան այս օրերին նշվում էր նոր արևի կամ արևային աստվածության Դաժբոգի ծնունդը, որը խորհրդանշում էր ջերմությունը, բարությունը և լույսը։ Ըստ սլավոնական սովորույթի՝ որպեսզի արևը ծնվի, ձմռան կեսին սլավոն նախնիները վառում էին մեծ տոնական խարույկներ և որոշ վայրերում լեռներից վառվող անիվներ էին գլորում կամ վառում էին տակառներ, որոնք խորհրդանշում էին երկնքում պտտվող լուսատուին: Հետաքրքիր է, որ Շոտլանդիայում այժմ ևս որոշ վայրերում պահպանվել է վառվող անիվները գլորելու սովորույթը, իսկ ձմեռային արևադարձի գիշերը խարույկներ են վառվում նաև Հնդկաստանում։ Սլավոնական ձմեռային արևադարձի օրը ստացել է Կարաչուն անվանումը, այն ասոցացվում է սարսափելի, «մահկանացու» ցրտի հետ, և դա զարմանալի չէ. Կարաչունը խիստ կերպար էր, նա հիշատակվում է որպես ձմեռային սառնամանիքների տիրակալ, որն իր շնչով կամ հպումով կարող էր «կարճացնել» ցանկացածի կյանքը։

Ալմաստ Մուրադյան

Գրականության ցանկ.

• Mackenzie, Edward; Walcott, Charles (1868). Sacred Archaeology: A Popular Dictionary of Ecclesiastical Art and Institutions, from Primitive to Modern Times. p. 153. Retrieved December 3,2024.
• Մարգարյան Ե., Միհրականությունը հին աշխարհի քաղաքական և կրոնահոգևոր համակարգում. Կոմմագենե, Հայաստան, Հռոմ, Երևան, 2014։

      3. https://carmolis.ru/def/blog/eto-interesno/rozhdenie-novogo-solnca.html.
https://www.tsaritsyn-tours.com/?page_id=11716.

      4. Бердникова Д., Католическое Рождество 2024: отличия от православного, почему отмечается 25 декабря, традиции праздника, https://vtomske.ru/news/197427-katolicheskoe-rojdestvo-2024-otlichiya-ot-pravoslavnogo-pochemu-otmechaetsya-25 dekabrya-tradicii-prazdnika.

       5. https://ezidi.news/archives/1531

       6. Mackenzie, Edward, Walcott, Charles (1868). Sacred Archaeology: A Popular Dictionary of Ecclesiastical Art and Institutions, from Primitive to Modern Times, 2013.
        7. December 25: The Birthday of the Iranian God, Mithra and Jesus of Nazareth by Siamak Adhami, https://www.mazdapublishers.com/blog/december-25-the-birthday-of-mithra-and-jesus.
       8. Gershevitch I., The Avestan Hymn to Mithra, Cambridge, 1967.