«Հայկական ֆուտուրիզմի» արթնությունը. Զրույց Գրիգոր Պըլտեանի հետ. Մաս երկրորդ

Զրույցը՝ Արամ Պաչյանի

Մաս երկրորդ

- Վերադառնալով «Հայկական Ֆուտուրիզմին» ` մեջբերում եմ հատորի` «Իբրեւ վերջաբան Ապագայապաշտութիին եւ աղէտ» վճռորոշ ու կարևոր ամփոփումից. «Զէնքը՝ բուժիչ վիրահատութեան չի ծառայեր: Կը սպաննէ: Որոշ չափով դուրս է հակակշռէ: Սակայն քանի որ կը մնայ պատմութիւնը վարել, ղեկավարել կամ ձեռնածել՝ երկրորդ փուլով շրջանցումը կը դառնայ բռնակալ, կը մերժէ որեւէ այլընտրանք, որեւէ դիրք ու դիմադրութիւն («ազգայինը») համակարգին մէջ, իր կիրարկած ճնշումով իսկ կը յարուցանէ աղէտ եւ առասպելին վերադարձը կը պատրաստէ: Աղէտին կրկնութիւնը կը շղթայազերծէ առասպելը կամ առասպելը կը բանի՝ իբրև աղէտը ընկալելու եղանակ, կերպ ու միջոց: Վերջին դիտարկում մը: Հայկական ապագայապաշտութեան խափանումը խաղին վերջին արարն է, որուն տեսանելի դերակատարները ջանացի ի յայտ բերել, զանոնք ալ «փրկելու» համար իրենց կորանքէն: Տեսակ մը դրամատիկ աւարտ՝ այդ խափանումը հարկատուն չէ միայն գեղարուեստական մտածողութեան բարդութեան, որուն ծալքերը փորձեցի բանալ, ոչ ալ վերին այնքան յստակ ճնշումի քաղաքականութեան: Նոյնիսկ եթէ կենդրոնէն իշխանապետեր գրականութիւն եւ արուեստի քաղաքականութիւններ կը մշակեն, ասոնց տեղական լծակները թափանցուած են «անգրագէտներէ», ինչպէս կը կրկնէ Կարա Դարւիշ: Յեղափոխական կոչուած խաւին, ասոր ներքին երկդիմութեան եւ ակադեմիզմին կամ հայկական գաւառամտութեան հանդիպումը ճակատագրական է նորութիւն քարոզող եւ անցեալի աւանդները քանդել ուզող շարժումին, այդ երրորդ հոսանքին համար», «…Անկէ ետք կը սկսի… պրոլետարականին, հայեցիութեան, գաղափարախօսականին անապատը» (էջ 465-466):

Անցյալի աղետի հետք, նորի մշտարթուն սպառնալիք, պատերազմի վերսկսում, աշխարհաքաղաքական տեղաշարժեր ու հակամարտություններ, փակ սահմաններ, Ադրբեջանից և Թուրքիայից ռազմատենչ հայտարարություններ, սրանով պայմանավորված կենսապահպանման ձգտում…այս ամենով հանդերձ տպավորություն է, թե առաջատար շարժումների խափանումը արդեն իսկ կանխորոշված է, որ խափանումն է նրանց ճակատագիրը, քանի դեռ աղետը մեր շուրջն է, մեր մեջ է   և աղետն է, որ կառուցում ու «իմաստավորում» է մեր կյանքը: Քանի դեռ մենք աղետի համար ենք ապրում:

-Չեմ գիտեր ի՞նչ են կամ ի՞նչ կրնան ըլլալ «առաջատար շարժումները, ի հարկէ ինչ կը վերաբերի արուեստին, գրականութեան, բանաստեղծութեան։ Գուցէ այդ «առաջատար» բառն անգամ վիճելի ըլլայ, այնքան ներկայիս կացութիւնը շփոթեցուցիչ է։ Քանի որ, ինչպէս միշտ, չենք գիտեր ուր կ՚երթանք։ Մենք, ըսել կ՚ուզեմ մարդկութիւնը։ Ալ ո՞ւր մնաց «հայութիւնը» կամ անոնք, որ կը մտնեն սա «մենք»-ին մէջ իբրեւ քիչ մը որոշ, քիչ մը տարտամ համայնք։ Ամեն պարագայի՝ որեւէ շարժում, մանաւանդ այն որ կրնանք «մշակութային» նկատել, նախատեսելի չէ, ծրագրելի չէ։ Ո՛չ իսկ այսպէս այնպէս անձնական հանգանակներ գրելով ու տպել-ցրուելով։ Ինծի այնպէս կը թուի, որ անոնց ճակատագիրն ալ նախատեսելի չի կրնար ըլլալ։ Ուրիշ խօսքով՝ խափանումը անոնց աւարտը չէ։ Ինչ որ գրուած էր «Հայկական ֆութուրիզմ»-ին մէջ կը վերաբերէր նախ ապագայապաշտութեան, դար մը առաջ, ապա նաեւ մեր օրերուն համար, մեր վերջին երեսուն տարիներուն, որոնց ընթացքին խլրտումներ եղան, մանր-մունր դղդրդիւններ, «բացակայ հայերու» դէմ ըմբոստութեան փորձեր, սեռային աշխարհի սանձարձակ խուժում թուղթի վրայ կամ պաստառներու, բայց կացութիւնը մնաց նոյնը, մօտաւորապէս։ Կրնա՞նք տալ անունները քանի մը գրերու որոնք իրենց ժամանակինն եղան, որ յիշենք այսօր իբրեւ այդ ժամանակի ու գրողի բնորոշ արտադրութիւն։ Այս պակասը պիտի վերագրե՞նք աղէտին։ Այլ խօսքով՝ աշխարհաքաղաքական ընդհանուր կացութիւնը, ազգային բնաջնջումն ու հետեւող վերիվայրումները պիտի նկատե՞նք պատճառը մշակութային առաւել կամ պակաս ամլութեան։

Գիտեմ, պիտի ըլլան մարդիկ, որոնք մեր ուշադրութեան պիտի յանձնեն պատկառելի թիւ մը գործերու,  թարգմանածոյ կամ ինքնագիր, խորհելով որ ատոնք փաստն են մշտարթուն մտքի գործունէութեան։  Անկասկած։ Հերքելը որեւէ իմաստ չունի։ Ստոյգ է սակայն, որ եղածները կը թուին վերապրումի ճիգեր  առաւել կամ նուազ յաջող։ Կը շարունակեն ապրիլ, գործել աղէտի տրամաբանութեան մէջ։ Հարցը այն է,  որ եթէ վիճակը կայ, ինչպէս կ՚ըսէք, «աղէտը մեր մէջն է, մեր շուրջը», կը պակսի ոչ այնքան անոր  գիտակցութիւնը, որքան մտածումը։ Պակսողը միտքն է, ինչպէս երբեմն նկարիչներուն կը պակսի  պատկերին ետին անհրաժեշտ նշանակութիւնը կամ վիպասաններուն՝ պատումէն անդին թելադրանքի  պահեստը։ Չունենալը, չգիտնալը, չիմանալը երբեք մեզի տրուած բաներ չեն. բոլորն ալ իմանում են։ Բայց  այս մակերեսային հակազդեցութենէն անդին կը սկսի պակասը, երբեմն ալ պարապը։  Որեւէ  «առաջատար»  շարժում, որպէսզի ըլլայ, գոյաւորուի, կազմակերպէ ու ինքզինք պարտադրէ  իմացականութեան պէտք ունի, նոյնիսկ այն «իռացիոնալ» ըլլալ ուզող շարժումները, օրինակ դադայիզմը,  իմացական լիցք ունին, պարզ զգացական, «էմոցիոնալ» արտայայտութիւններ չեն։ Կը դառնան  իրադարձութիւն, որովհետեւ իրադրութիւնը կը յաջողին մտածել, նոյնիսկ եթէ արդիւնքները վճռական չեն։  Իսկ աղէտը արգելակի դեր կը կատարէ՞ «մեր» մօտ հիմա, ինչպէս 1924ին, այնքան ալ վստահ չեմ ես  ատոր։ «Առաջատարը» ըստ իս չի գտնուիր աղէտի կամ ընդհանրապէս «մեր» ընդհանուր կացութեան  մակարդակին։

Որպէսզի «առաջատար» շարժում մը իսկապէս առաջատար դառնայ, պէտք է նաեւ ետագնաց    հանգամանք  մըն ալ ունենայ, ըսել կ՚ուզեմ կարենայ այդ չանցնող անցեալը, որ ներկան ալ է նոյն ատեն  գտնէ իր օրինավիճակը մեր մտքին, մեր գրելիքներուն ու քանդակելիքներուն մէջ։

Ինչ որ մտածել կու տայ, այն ալ արուեստագէտ-գրող-բանաստեղծ-մտաւորական մարդոց  անկարողութիւնն է ստանձնելու մեր ժամանակը իբրեւ անորոշութեան, անստուգութեան, ստութեան եւ անվաւերութեան ժամանակ մը։ Տաժանելի, դժուար։ Մենք չենք կրնար խորհիլ գեղեցկութեան, աստուածայինին, եւ նման հեռաւոր իտեալներու, քանի կը պակսի երկը անհրաժեշտ։ Միայն երկերը կարող են խափանումի վտանգը խափանել, ոչ թէ շրջանցնելով, այլ ճակատելով անոր հետ։

- Հիմա էլ, ինչպես անցյալում, աղետի սպառնալիքն իր պատնեշային դերը ունի ըստ դրա չափուկշռի և անշուշտ մեկնությունների ու դրանց տարածման: Տեղ-տեղ նաև զանազան ներքաղաքական, կուսակցական, ամեն կերպ իշխանության պահպանման շահառություններ առաջ տանելու նպատակով այն ծայրահեղորեն բանեցվել է, քարոզվել-մտցվել հանրության լայն շերտերի գիտակցության մեջ, ամբողջովին դրվել է ազգապահպանման բարոյական կամ ապոկալիպտիկ հարթության վրա, ուր քննադատությունը (և արվեստային) առարկությունները, ապա նոր հարցադրումները շատ ժամանակ որպես դավաճանություն, սրբությունները ոտնակոխ անող խռովություններ են ընկալվում: (Բաներ կան, որոնց չի կարելի դիպչել, բաներ կան որոնք քննարկման ենթակա չեն): Ուստի զանցողը պիղծն է, դասալիքը:

Ասում եք՝ «Առաջատարը» ըստ իս չի գտնուիր աղէտի կամ ընդհանրապէս «մեր» ընդհանուր կացութեան մակարդակին», ուրեմն խոսքը ձևի՞ մասին է, «ինչպեսը»՝   գտնող-ստեղծողի, քանի որ մտքեր ունեցողներ շատ կան ու մի պահ մտածումի արտադրանքն էլ բավականաչափ է թվում: Անկեղծորեն մի բան ասեմ, օրինակ ես կամենում եմ, որ Ձեր «Հայկական Ֆուտուրիզմ» հատորի գոյության մասին ոչ միայն շատերը իմանան, այլև ընթերցեն՝ մասնակցելով գրքի, գիտելիքի հարցադրումներին, խոհերին ու ոճաձևին: Ըստ իս սա անելու համար կրթական, համալսարանական ծրագրերում արժեքային վերանայումներ են պետք: Եվ Ձեր նշած անհրաժեշտ երկի բացակայությունը, այո, նաև խորապես քաղաքական հարց է: «Բացառություններին» ու «հանճարներին» մի կողմ դնենք, միևնույն է,  նրանք չեն համոզում, քանի դեռ կա «ընտրյալների» դեմ ապստամբելու մարդկային մտքի  անհանգիստ ուժը ու աշխարհի՝ անարդարաբար շերտատված տնտեսակարգային դրությունը:

Արդյո՞ք քաղաքական չէ այս ստերջացված միջավայրը՝ ծայրահեղ աղքատություն, վատ կրթություն, առողջապահության անհասանելիություն, հանցավոր բարքեր, որում ծնվում, ձևավորվում են այդ անհրաժեշտ երկը դեռևս ձախողող ներկա ու ապագա հեղինակները՝  ամլության մարդիկ:

Արդյո՞ք քաղաքական չէ պատմական անցյալի, մշակութային ավանդույթների ու արժեքների ոչ միայն որպես դամբարանային մումիայի կարգավիճակը պահպանելը, այլ նաև դրանց խնդրական, բազմադեմ անկյուններով քննելու, արդյունքները հավասարապես ի ցույց դնելու ինստիտուցիոնալ բարեկարգության ապահովումը:

- Ծանօթ է, որ պատմութիւնը կը գրուի ներկայով, ներկայի մտահոգութիւններով, ճիշդ ինչպէս կը գրեն  պատմավէպը։ Ուստի պատմական դէպքերու, իրադարձութիւններու ձեռնածումը, շահարկումը այս կամ այն հոսանքին, հաստատութեան կամ անհատին կողմէ այնքան ալ «աննորմալ» երեւոյթ չեմ համարեր։ Նոյնպէս հասկնալի է, որ ժողովուրդի մը բնաջնջումը , ծրագրուած ու կատարուած, դէպքերուն դէպքը, նոյն տրամաբանութեան կ՚ենթարկուի։ Հոս քաղաքականը, ինչպէս գրական-գեղարուեստականը գրեթէ նման կերպով կը հակադարձեն, ըսել կ՚ուզեմ՝ մէկը կը շահարկէ, միւսը կ՚ենթարկէ անծակ մեկնաբանութեան։ Իմ ըսել ուզածս այն էր որ աղէտը յիշելը, անոր շուրջ պատմութիւններ ստեղծելը, զայն սա կամ նա չափով գործածելը մտքին սահմանափակ գործածութիւն մըն է, եթէ ոչ անոր խափանումը։ Խնդիրը, ինծի համար, ո՛չ ձեւին, ոչ ալ բովանդակութեան կը վերաբերի, եթէ տակաւին նման զանազանում որեւէ նշանակութիւն ունի կամ որեւէ ձեւով կ՚արդարանայ։ Խնդիրը պատկերացումի հարց չէ, այլ այլ ընդհանուր ըմբռնումին որ գործին ետեւն ըլլալու է եւ որ անպայման երեւելու չէ։ Անիկա եթէ կ՚ուզէք ձեւաւորող ձեւն է կամ կազմաւորող ուժը։ Թէ ասիկա քաղաքական է, կարելի է ձեզի հետ համաձայն ըլլալ, եթէ քաղաքականը մտածենք գոյութեան, կեցութեան հետ հիմնաւորապէս առնչուող եզր։ Այսինքն՝ ինչ որ կը վերաբերի քաղաքին, համայնքի կեցութեան, անոր քաղաքակրթական, այսինքն ինքզինք կառուցելու, ինքզինք հաստատելու, ինքզինք գերիշխան դարձնելու մեծ ու դժուար գործին։ Ասոր կ՛ածանցուի ինքզինք, իր ներկան ինչպէս իր անցեալը մեկնաբանելու անհրաժեշտութիւնը։ Անցեալը «ապա-մումեայացնելու» աշխատանք մը կայ անկասկած, ինչպէս որ ներկան, հիմա, այսօր ապրող մարդոց կեանքը բարելաւելու ուրիշ մեծ գործ մը կայ, որ այլեւս հնարաւոր չէ ծածկել «մեզի պարտադրուած իրավիճակով» ինչպէս կ՚ըսեն կամ կ՚ըսէին որոշ մարդիկ, որպէսզի որեւէ բանի չձեռնարկուի, պահպանելու համար status quoն, այսինքն՝ կացութիւնը սառեցնել, ոչինչ փոփոխել, որեւէ կեանքի բնականոն ու կենսաւէտ փոփոխութիւն իր սաղմնային վիճակին մէջ ճզմել, ոչնչացնել կամ լուսանցքի վրայ դնել։ Իսկ այս սառեցման աշխատանքը, մեռելային գաղափարախօսութիւնը, «մեր դարաւոր մեռելապաշտութիւնը» ի՞նչ է եթէ ոչ պահպանել միայն ու միայն աղետալի կացութիւնը, առանց իսկապէս ըսելու կամ գիտակցելու իսկ, մանաւանդ, որ անոր կ՚ընկերանայ հողին ու մարդոց, տնտեսութեան ու բնական ռըսուրսներու սանձարձակ շահարկում-թալանի, շատ ու շուտ հարստանալու մոլուցքը- օրէնքէ, կանոնէ, կազմակերպուած ռացիոնալ-տրամաբանական ամեն հակակշռէ դուրս։ Ի հարկէ շատ բան քաղաքական է, քաղաքական հէնք ունի, շատ բան նոյն ատեն անմիջական կերպով ենթակայ չէ, կամ կարող է չենթարկուիլ քաղաքական «հրահանգներու». ասո՞վ պիտի բացատրենք բացակայութիւնը այս ամենը հրապարակող, պատկերացնող ու քննադատող գրականութեան։ Ի՞նչ կապ կրնանք երեւակայել գրող-արուեստագէտ անհատներու եւ հաստատութիւններու, պետական մեքենայի միջեւ որ պահպանէ առաջիններու ազատութիւնը։ Ինչպէ՞ս մտածել գրողի «ինքնօրինութիւն» մը, որ զայն հեռու պահէ մտաւորական ստրկացումէն։ Ինչպէ՞ս մտածել անմիջականօրէն ոչ-քաղաքական ոլորտ մը, որ հնարաւորութիւն տայ նոյն ատեն քաղաքականին մէջ յանձնառութեամբ միջամտելու։

-Հնարավոր է միտքս պատրանքային է,  այնուհանդերձ  կարծում  եմ  միայն  արվեստի  գործը ձևելու, «ինչպեսը» ստանալու պահին է շոգիանում  քաղաքականը: Անգամ ավտորիտար կառավարման հասարակարգերին չհաջողվեց իսպառ կալանել երևակայությունը, ոչնչացնել դրա բազմակերպ արտահայտումները ու պատային, գրեթե անելանելի դրության մեջ ճեղքեր գտնելու երևակայության զորությունը: Կրկին գալով մտքի-մտածելու խնդրին՝   մտաբերեցի, որ «ՀուԶԱՆՔ ու ԶԱՆԳ» պերֆորմանսին ուղղված ընդդիմախոսության առարկան կամ դրա ծանրակշիռ մասը պտտվում էր՝ «մտքի», «իմաստի» բացակայության  շուրջ:

 Ներկայացումը դատապարտողները, արհամարհողները կամ հեգնախոսները՝ «միտք»,   «իմաստ», «արվեստ», «բովանդակություն» էին պահանջում, այնտեղ, ուր միգուցե  ճակատային ընդվզման ու ապակառուցման ուղերձ կար, ավանդաբար  Հայաստանում  արվեստը միայն «իմաստից ու հոգևոր խորքերից» կառուցվող ֆետիշի  մերժում: Համենայն դեպս՝ նման ուղերձի գոյությունը զուտ իմ վարկածն է, քանի որ ոչ մի տեղ դեռևս չեմ հանդիպել պերֆորմանսը իրականացրած արվեստագետների՝ իրենց գործի ներհանգամանքները հետազոտող խոսքի:

«Անդրմտային լեզու» (էջ 283), ինձ համար «Հայկական Ֆուտուրիզմ» գրքի ամենահետաքրքրական ենթաբաժիններից է, որում անդրադառնում եք լեզվի՝ իմաստը (միտքը), միայն իր «բնույթին» հատկորոշ ձևով կառուցելու և միայն իր «բնույթին» հատկորոշ ձևով արտահայտելու (օրենքի) դեմ ֆուտուրիստական ընդվզմանը: Ապակառուցել լեզուն: Ապակառուցել միտքը: Չենթարկվել կանոնների: Քանդել շարահյուսությունը: Շարժվել դեպի անդրմտայինը: Մեջբերում անեմ՝ «Վճռականը լեզուի պաշտօնին խնդրականացման ստանձնումն է ապագայապաշտներու կողմէ, ըստ որուն լեզուն իմաստի, նշանակութեան չի յղուիր, չի վերկայացներ «իրականութիւնը», ինքն է միակ իրականութիւնը, որով կարելի է լեզուն գործածել… ոչինչ ըսելու համար (էջ 284):

Անդրմտային լեզվի (գրավոր և բանավոր) հայտնությունը, թե անցյալում, և թե հիմա, վերստին իմաստներ ստանալու փորձ չէ՞ - նախազգուշական ղողանջ ներկայիս աշխարհը, մարդուն եղած իմաստներով հասկանալու և պատկերելու բռնարարքի մասին: Նաև փոքր ինչ կարոտախտ – դեպի նախկին կարգն ու արժեքը, որոնցով հայտնի էին «իմաստները»: «Անդրմտային լեզուի» վերջին նախադասությունն է՝ «Եւ որքան ալ տարօրինակ ըլլայ հաստատելը, մտածումն է, որ անդրմտայինը կը դարձնէ կարելի: Անդրմտայինը արդիւնքն է մտածումին, անոր ծայրն է, պիտի ըսէի, եւ չի դադրիր իբրեւ այդ, առեղծուածային ըլլալէ» (էջ 292):

-Զարմանալի չէ որ «իմաստունները» պերֆրոմանսին մօտենան բոլորովին սովորական տեսանկիւնէ, իրենց ծանօթ իմաստ, գաղափար-կաղապար, տնային արուեստ որոնեն, անշուշտ չգտնեն եւ քննադատեն։ Հակազդեցութիւնը խորքին մէջ հասարակ տեղիք է։ Ամեն անգամ երբ գրական, գեղարուեստական, մշակութային նոր, այսինքն՝ նախապէս գոյութիւն չունեցող արտայայտութիւն մը կ՚երեւի, կը ցուցադրուի պիտի ըսեմ, կը զետեղուի հասարակութեան դիմաց, քիչ թէ շատ կազմակերպուած համայնքի մը մէջ, անմիջապէս կու գայ հակազդող, գայթակղածներու դատապարտութիւնը, որպէս թէ այդ «նորը» իմաստ չունի, անոր ետին մտածում չկայ։ Եղածը... «արուեստը արուեստին համար է», զուտ ձրի գայթակղութիւն, եւ այլն։ Աւանդական ռազմավարութիւն մըն է (երբեմն ոչ լիովին գիտակցուած որ աւանդական է արդէն) ստորագնահատելու, ոչնչացնելու, սրբելու յայտնուածը։ Խափանումի ձեւ մը՝ իր կարգին։

Իմաստի ֆեթիշացումը կ՚արհամարհէ այն ինչ «իմաստ չէ», այսինքն՝ նշանը, մարմինը, շարժումը, դիմակը, երեւցողը, նիւթը, մատերիան՝ մէկ խօսքով։ Իմաստ փնտռողներուն համար որեւէ կատարում, պերֆորմանս, մարմնաւորումն է իմաստի մը որ պէտք է անպայման գոյութիւն ունենայ նախապէս, յստակ ու որոշ, եւ կամ պէտք է փոխանցելի ըլլայ։ Այսպէս, երբ այս կամ այն գրողին մարդիկ կը դիմեն ու կը խնդրեն որ ըսէ թէ ի՞նչ ըսել ուզած է իր սա բանաստեղծութեամբ կամ նա վէպով, խնդրողներուն համար- միշտ իմաստուններուն- արուեստի գործը, գործը իբրեւ արուեստի կատարում, ի վերջոյ զանցառելի է իր նիւթեղէն մարմինով։ Եթէ գործը կը զեղչես, կը վերածես իմաստին կամ գաղափարին, կը խորհիս որ ատոնք բաւական են, մնացեալը, այսինքն՝ կատարումը, ինքնին բոլորովին անշահեկան է։ Որոշ չափով «յղացային» կոչուած արուեստն ալ նոյնը կը թելադրէ. գործը յղացքին մէջն է, եւ վերջ։ Անոր երեւումը, կերպարանաւորումը կը թուի երկրորդական եւ ասոր համար յաճախ կը խօսուի գործի «յղացքին» մասին քան թէ անոր իրագործումին։ Ամեն պարագայի՝ դժուար պիտի ըլլայ հասկցնել որ արուեստի գործին նպատակը իմաստը չէ, որ արուեստը մտային-զգայարանական գործ մըն է, բայց գաղափարներ արտայայտելը միջոց է քան նպատակ, եւ ի վերջոյ կրնայ զանցառելի ըլլալ արուեստագէտին համար։

Թէ պերֆորմասը իրագործողները չեն խօսիր, այսինքն՝ հրապարակային դիսկուրսի մը, տրամասումի  մը մէջ չեն միջամտեր, չեն «բացատրեր» իրենց «ըսել ուզածը», իրենց մտքերն ու մտահոգութիւնը,  կամ կը նախընտրեն լռել, ասիկա մեկնաբանելի է այլազան ձեւերով։ Բայց խորքին մէջ, խօսին կամ  չխօսին, կարեւորը արա՞րքը չէ, կատարումը, այսինքն՝ այն ինչ մեր աչքերը կը տեսնեն եւ  ականջները  կը լսեն։ Եւ ատիկա անխուսափելիօրէն նշանակութեան ոլորտին մէջ է, մտածումի պիտի  ըսէի, չըսի իմաստի։ Որովհետեւ բառերուն իմաստը այն է, որ կայ բառարանին մէջ, նշանակութիւնը  այն է, որ հանդիսատեսը, ընթերցողը կը կազմակերպէ, կը ստեղծէ, գործին հետ իր յարաբերութեամբ։  Որեւէ գրական կամ արուեստի գործ ինքն իր մէջ, ի՛նչ իմաստ ալ ունենայ, նշանակութիւն կը ստանայ  ստացողէ՛ն։ Գործերը կը զարգանան միջ-ենթակայական — intersubjectif— ու երկխօսական միջոցի մը  մէջ։ Այս մասին այնքան գրած եմ, որ չեմ երկարեր։ Դիտողը, կարդացողը, ունկնդիրը, հանդիսատեսը  արուեստի գործին մէջ տեղ ունի, ճիշդ է ծածուկ կամ բացայայտ կերպով, բայց առկայ է։ Այդ տեղէն  կը   կազմակերպուի երկի մը ըմբռնումը՝ վայելումը, քննութիւնը կամ հերքումը։ Հետեւաբար՝ մեծ կամ  վճռական կարեւորութիւն չունի կատարողներուն խօսիլը կամ լռութիւնը։ Կը բաւէ, որ կատարումը  ինք  խօսի ներկաներուն, իրագործէ երկխօսութիւն։ Իսկ երբ կատարումը չի խօսիր որեւէ դիտորդի՝  այդ պարագային կը սկսի տագնապը։ Կը մատնէ՞ արդեօք մտածումի պակաս։ Թէ՞ պարզապէս  կ՚անտեսէ։ Սակայն որքան մեծ է թիւը գործերուն, որոնք իրենց առաջին երեւումին դատապարտուած  են իբրեւ անիմաստ, եւ յետոյ յաջողած են պարտադրել իրենք զիրենք։ Ամեն պարագայի՝ որեւէ  կատարում նշանակութեան կալուածին մէջ է, այսինքն՝ մեր մտքի գործունէութեան դաշտին, նոյնիսկ,  եթէ անոր «նպատակը» կամ «թեման» ապսուրտն է, անհեթեթը կամ անիմաստը։

Հիմա գանք անդրմտային լեզուի խնդրին, որ թէ՛ իտալական, թէ՛ ռուսական, թէ ալ հայկական ֆութուրիզմներուն մէջ ծայրագոյն խնդրականացումն է լեզուին եւ ատեն այդ լեզուն կամակերպող մտային համակարգին։ Անդրմտային լեզուն կամ զատումը լեզուի բոլորովին ազատ ու անձնական ստեղծում մը կ՚ուզէ ըլլալ, առանց իմաստի, տրուած լեզուի կանոններուն անմիջական որոնումին։ Միայն թէ այդ մտայինի անդրը փորձն է երթալ մտքէն անդին, խախտելով, հերքելով ընթացիկ բարբառը, ըսելու համար ինչ որ կը վրիպի սովորական լեզուէն։ Երկրորդ լեզու մը կ՚ուզէ ըլլալ, աւելի տիեզերական կամ սովորական լեզուի սահմանափակումներէն անդին, յոյզերու, զեղումներու, ներքին ու արտաքին բռնկումներու լեզուն։ Ասոր ցանկութիւնը մարդ կրնայ գտնել շատ մը կալուածներու մէջ, նոյնիսկ լռութեան դիմող միստիքներուն։ Ուրիշ լեզու մը, տարբեր լեզու մը, գերիվեր լեզուէն, եւայլն։ Եւ ասոր մեկնակէտը անշուշտ առկայ լեզուներն են։ Կարա Դարւիշի «կարապալախ դուպլախ դուպլախ”ը որ այնքան ծիծաղ յառաջացուցած է ծայրագնացումն է այն ճիգերուն որ բանաստեղծներունը եղած է երկար ատեն, մեր մէջ Նարեկացիէն ի վեր, օգտագործելու լեզուի հնչիւնային հնարաւորութիւնները. ձայնանմանութիւնները, բաղաձայնոյթները, բացագանչութիւնները, ռիթմերը, այն բոլորը որ «իմաստ» չունին, որոնք կը բանին իբրեւ իմաստէն վեր կամ վար նիւթեղէն եզրեր, պիտի ըսէի «լեզուական ժեստեր», որոնք կրնան ընկերանալ մարմնի, ձեռքի ժեստերը, երաժշտական գործիքները, եւայլն։ Ա. Արթոյի «Անգութ թատրոնի» յղացքը նման ծայրագոյն կատարումներ կը թելադրէ։ Բանականի սահմաններէն անդին գացող բոլոր փորձերը - օրինակ Ժ. Պաթայ[1]- տեղ մը միշտ կը բախին լեզուի սահմաններուն։ Ի զուր չէ որ լեզուն տրամաբանութեան մեղսակիցն է, մեր Բանը այս երկդիմութիւնը կը նշէ արդէն, ինչպէս յունարէն լողոսը։ Ի հարկէ, անիմաստը, անտրամաբանականը, խելագարայինը, բոլորն ալ առնչուած են լեզուին, զայն խոտորեն իսկ անոր շուրջ կը դառնան։ Որով նշանակութիւնը որքան զանցելի է այնքան ալ անխախտելի է։ Քանզի մարդկային է։ Անասուններու «լեզուն» աղմուկ իսկ կարելի չէ նկատել։ Ամեն պարագայի՝ անդրմտայինին գացող մղումները, ձգտումները շահեկան են այն չափով որ կը ջանան գերազանցել լեզուն, ստեղծելու ուրիշ մը, «աւելի յարմար, աւելի ատակ» մտքի որոնումներուն։ Ի վերջոյ մեր միտքը միշտ կ՚ուզէ զանցել ինքզինք, նոյնիսկ հոն ուր կը ձգտի խորանալ ինքն իր մէջ։  «Անիմաստ», երբեմն յարձակողական, գրգռիչ -եթէ այդպէս չըլլան, պիտի դառնան չափազանց էսթեթիք, «գեղեցիկ», շաքարոտ, նողկալի- պերֆորմանսները ունին անզեղչելի առաւելութիւն մը. արարք են, շուտախոյս, ոչ-մնայուն ու տեւական. մտածել կու տան, ոչ թէ որպէսզի գաղափարները աղանք այլ հարցադրենք։ 

- Պերֆորմանսը իրականացրած կանայք ներկայացման բնութագրում ազդարարում են՝ «ՀուԶԱՆՔ ու ԶԱՆԳԸ» հարցականի տակ է դնում կնոջ պահվածքի, խոսելու եւ շարժվելու ձևի հանրային ընկալումը…»[2]: Ներկայացումը խափանելու փորձեր ձեռնարկած «հակազդողները» իրենց հանրային (անշուշտ հանրության գերակշռող մասի) ընկալումը դրոշակելով են հարձակվում՝ «Կին ե՞ք – թե՞ չէ : Ըհը, կնոջ   համար առաջին առաքելությունը երեխա ունենալը և դաստիարակելն ա»[3]: 

Ֆուտուրիզմ-շարժման հիմնադիր Մարինետտին իր մանիֆեստում մասկուլին ուժի, (տղամարդուց սկիզբ առնող ու դեպի գալիքը շարժվող (ռազմի) աշխարհն է առաջնահերթում՝

«9. Մենք կ’ուզենք փառաբանել պատերազմը, - միակ առողջապահութիւնը աշխարհի- զինուորականութիւնը, հայրենասիրութիւնը, անիշխանականներու քանդող ժեստերը, սպանիչ գեղեցիկ Գաղափարները եւ արհամարհանքը՝ հանդէպ Կնոջ:

10. Կ’ուզենք քանդել միւզէոնները, մատենադարանները. մենք կ’ուզենք կռուիլ բարոյականութեան, ֆեմինիզմի եւ բոլոր օգտախնդիր եւ պատեհապաշտ վատութեանց դէմ» (էջ 26):

Սակայն Կարա Դարվիշը իր բացիկներում ու վեպերում, կարծես փոքր ինչ շեղվում է, զանցում կնոջը, ֆեմինիստական շարժումը ժխտող Մարինետտիի և մյուսների ճակատային արշավը: Օրինակ իր դրույթներից մեկը՝ կնոջ և տղամարդու սոցիալական իրավունքների հավասարության կարևորությունն է շեշտում: «ՀուԶԱՆՔ ու ԶԱՆԳԸ» կանանց իրացմամբ՝ Ֆուտուրիզմի միջուկը կազմող տղամարդկային գերիշխանության տարրերի քանդում էր նաև: Իսկ ահա անցյալ դարասկզբին արվեստի աշխարհից (նաև հայկական իրականության մեջ) կա՞յին կանայք, որոնք արարքայնորեն հակադարձում էին ֆուտուրիստական հայացքներին կամ մինչև իսկ կիսում որոշ մոտեցումներ:

-«Հայկական ֆութուրիզմ»-ին մէջ, կը յիշեմ, խօսած եմ Մարինետտիի թէ՛ ռազմատենչ թէ՛  կնատեաց  (աւելի ճիշդ հակաֆեմիստ) կեցուածքին մասին, որ ատենին արդէն բաւական խնդրայարոյց եղած է եւ դուն տուած բազմաթիւ բացասական հակազդեցութիւններու, օրինակ Վալանտին Դը Սէն Պոէնի երկու մանիֆեստներուն, որոնցմէ մէկը «Հեշտասիրութիւն» բառով թարգմանած է Կարա Դարւիշը եւ կը վերաբերի իսկական «էրոտիզմին”։ Չեմ գիտեր թէ հայ կիներ հակազդա՞ծ են իրենք կարգին, աւելի ուշ, օրինակ կնոջական հանդէսներու մէջ (օրինակ, Պոլսի «Հայ կին»-ը)։ Կարա Դարւիշ ամբողջովին հակառակ է Մարինետտիի այս յայտարարութեան (խորքին մէջ հակա-ֆեմիզմը յատուկ է Մարինետտիին եւ ըստ իս գրգռութիւն մըն էր եւ իսկական համոզում մը չէր, փաստ՝ որ շատ շուտով անհետացաւ յաջորդ մանիֆեստներէն)։ Կը բաւէ կարդալ Կարայի «Կեանքի ջութակը» վիպակը, որ գրուած է 1914ին եւ տպուած 1916ին։ «Սիրուհիս է գրկումս» բանաստեղծութիւնը (1919) կը հաստատէ այս կէտը աւելի քան յստակ կերպով։ Զարմանալի չէ ուրեմն, որ քննադատութիւնը նախա-սովետական եւ սովետական շրջանին Կարայի այս կեցուածքը կը դատապարտէր սովորական դարձած «նատուրալիստական»-ով։ Եթէ չեմ սխալիր սովետական շրջանին սկիզբը վարչակարգը աւելի թոյլատու էր քան ստալինեան շրջանին, երբ «ընտանիքը» դարձաւ անգամ մը եւս վերարտադրութեան բջիջ։ Ինչ որ հասկնալի կը դարձնէ աւանդական, «բահապետական» հայ ընտանիքի գաղափարին յարատեւումը եթէ ոչ ամրապնդումը։ Աւանդական ընտանիքի պաշտպանները կամ անոնք որ կը խօսին այդ ընտանիքէն, կինը կը նոյնացնեն մօր։ Մեր մօտ այս նոյնացումը հասած է «գեղարուսետական» աստիճաններու։ Ինչե՜ր չեն գրուած, նոյնիսկ ոտանաւորներու հատորներ, պանծացնող «մայրը»։ Շիրա՞զը չէր, որ նման հատոր մը ունէր։ Իսկ կինը, այսինքն՝ սեռը, սեռային կեանք ունեցող մարդկային էակը բնաւ գոյութիւն չունի «ընտանեպաշտ գաղափարախօսութեան» համար։ Ասոր համա՞ր չէ, որ տղամարդը սերնդագործումը կ՚ապահովէ մայր-կնոջմով, իսկ հաճոյքը կը փնտռէ տունէն դուրս, երկրորդ կին մը վերապահելով իրեն։ Կին էակի երկփեղկումը աւելի յստակ կերպով չի կրնար պարզուիլ։ Սիրուհին մէկ կողմը, զաւակներուն մայրը՝ միւս կողմը։ Այդ երկփեղկումը տղամարդունն ալ է ի վերջոյ, քանի տան մէջ հայր է, երկրորդ կնոջ մը հետ՝ սիրահար։ Երբեք կամ քիչ անգամ զաւակներուն մայրը սեռային արարած է։ Եթէ նման արարած ակտիւ, գործօն երեւի, անմիջապէս կը դառնայ... պոռնիկ, չէ՞։ Ընկերաբան ըլլալու յաւակնութիւն չունիմ, կը բաւէ դիտել «հայկական» իրականութիւնը կամ զայն կարդալ գիրքերու մէջ։  Ի հարկէ, շրջանի մը երբ կնոջ ազատագրումի (émancipation) հարցը դարձած է գրեթէ համաշխարհային խնդիր (նոյնիսկ իսլամական երկիրներու մէջ այս խնդրին յայտնուիլը նշանակալից է, բայց հոն խնդիրը այլապէս բարդ է) փաստօրէն երբ կին էակը չի սահմանուիր միայն իր մօրենական կրաւորականութեամբ, արականութիւնը կը թուի վտանգուած։ Ֆրէօտ երեւոյթը կը բացատրէ «կրտումի վախ»-ով։  Ըստ երեւոյթին տղամարդուն հաւասար կնամարդը սեռային կեանքի մէջ, կը զգացուի-կը հասկցուի որպէս տղամարդու «աւանդական» գերիշխանութեան, գործօնութեան անկումը, արութեան դատապարտումը անկարողութեան, այսինքն՝ խափանումին։  Այս այլապէս տարածուած վախն է որ կը ջանայ բառնալ ինքզինք յօրինելով անհաւասար կառուցուածք, աւելի ճիշդ՝ կնամարդը վերածելով տեսակ մը հպատակի, ենթա-էակի, կիսանկախ կամ տհաս էակի, որ տէրը չի կրնար ըլլալ իր մարմնին եւ որուն միակ «իրաւունքն» է վերջապէս դառնալ երեխաներու պատուական մայր։ Գիտէք չէ՞, որ մենք մեր մայրերուն սեռային որեւէ կեանք չենք կարող երեւակայել կամ վերագրել։ Ատիկա անպատշաճ կը թուի։ Աւելին՝ ամօթ մը։ Մեզի համար անոնք տառապած «սրբուհիներ» են, անբիծ էակներ։ Այս ուղղութեամբ չափազանց նշանակալից վէպ է Զ. Որբունիի «Եւ եղեւ մարդ» վէպը, ուր այս մայր-կին հակադրութիւնը կ՚արտադրէ միւս կաղապարը ներս-դուրս, կոյս-պոռնիկ, եւայլն։ Յատկանշականը այն է որ նահապետական ընտանիքին մոտելին կարօտը, որուն արտայայտութիւններն են բուռն ելոյթները կենցաղի նոր կերպերուն դէմ, շատ դիւրաւ ներկայիս կ՚ենթարկուի քաղաքական շահարկումի։ Բոլոր անցելապաշտները կը գտնեն առիթը դատապարտելու «ապազգային», «անբարոյական», «դուրսէն ներածուած «նորութիւնները»։ Ի վերջոյ «ընտանիքը» պէտք է փրկել չէ՞ անոր սպառնացող վտանգներէն...որոնք միշտ կու գան դուրսէն։

- «Պէտք է մշտապես հսկել, բռնանալ, լեզուին վրայ, «բռնաբարել» անոր քերականութիւնն ու ծէսը, խորտակել մէկութեան տրամաբանությունը: Թերեւս ասոր համար այդ լեզուն կը յայտնուի իբրեւ օտար լեզու մը, հակալեզու մը բանող լեզուի մէջ: Ի՞նչ է օրինավիճակը անմիաւոր, գաղթող, շեղող եւ տարասփիւռ խօսքին: Մակերեւոյթ, գրութիւն, կոտորակուած»:  (Տ. Ք..., Էջ 28) :

Սա հատված էր Ձեր՝ «Տեղագրութիւն քանդվող քաղաքի մը համար»[4] գրքի երկրորդ հրատարակության հետգրությունից:

1976թվական : Իր գրական ճանապարհը դեռ նոր մեկնարկած երիտասարդ Գրիգոր Պըլտեանը հրատարակում է մի գիրք, որն իր ամբողջության մեջ` (թե ձևը և թե բովանդակությունը) տառացիորեն ապստամբական է: Գիրքը  անհնար է արձակով, պոեզիայով, էսսեով և մյուս բոլոր գրական ժանրերով ցանկապատել: Շարադրանք, պատկերագիր, լեզվափլատակներ, - սրանք ևս չափազանց վտանգավոր ու հեղհեղուկ բնորոշումներ են: Գիրքը անկարելի է ընթերցել այնպես ինչպես սովորաբար գիրք ես ընթերցում՝  սովոր ընթերցանությամբ: Որպես պատկեր, որ բացվում է մեկ-երկու մետր հեռավորությունից այն խիստ գայթակղիչ է,  քանի որ լեզվի ու թերևս էջերը հեղեղած անլեզվության բեկորներում Ձեր ծննդավայրի՝ ավերված Բեյրութի հոգեվարքն է, որը միևնույն է շարունակում է ապրել՝ կառչելով ընթերցողի բիբից, ընթերցելու անկարելիության զայրույթից փլատակների ու մոխրի մեջ կյանքի ձևեր, կարգ ու իմաստ որոնողի անհեթեթ տեսքից:

Այդուհանդերձ, եթե «Տեղագրութիւնը...» դիտարկելու լինենք նաև որպես մաքուր արվեստային արարք, կարո՞ղ ենք ասել, որ կռվանը՝ ապագայապաշտությունն է, շարժման հետ մերձավոր կամ հեռահար առնչումը: Մի առնչում, որը տասնամյակներ անց հանգեցնելու էր՝ «Հայկական Ֆուտուրիզմ» հատորի ստեղծմանը։

-Լեզուն «բռնաբարելը» անշուշտ երկրորդ իմաստով է։ Պղծել է, միշտ փոխաբերական իմաստով, ինչ որ սուրբ կը նկատուի, քանի լեզուն «սրբազնագոյնն» է, ըստ Շ. Շահնուրի։ Հետաքրքրական է տեսնել, թէ ինչպէս լեզուի կալուածին մէջ նոյնիսկ «յառաջապահ»-ները կը դառնան խիստ պահպանողականներ։ Քանի որ լեզուն այն տեղն է, որ ամենէն աւելի կ՚ենթարկուի ամեն տեսակ ձեռնածումի եւ միջամտութեան, իբր այդ՝ լեզուն է հիմնական թիրախը։ Երբ գրականութիւնը կամ արուեստը ընդհանրապէս, կրօնքի անկումէն ի վեր, բաներ կը պաշտեն, ինչ ալ ըլլան անոնք, կը կորսնցնեն իրենց շահեկանութիւնը, կը դադրին արուեստ ըլլալէ։ Կոնֆորմիզմը կը սպաննէ արուեստագէտը։ Ասիկա տեսակ մը վճռական սկզբունք է, միշտ կիրակելի ու անշրջանցնելի։ «Տեղագրութիւնը» գրած տարիներուս, 1975-76 թուականներուն (եղած-չեղածը 11 էջ է միայն, մի՛ մոռնաք) ծանօթ չէի ապագայապաշտութեան։ Մարինետտիի բանաստեղծութեան իտալերէն պզտիկ հատոր մը տեսած էի, չէի տպաւորուած։ Չէի գիտեր գոյութիւնը «անդրմտային” փորձերու, օրինակ Կարա Դարւիշի կատարած սա կա նա չափով յաջող փորձերուն։ Եթէ գիտնայի, որեւէ բան պիտի փոխուէ՞ր, վստահ չեմ։ Գիրքէն առաջ որոշ փորձառական բաներ ըրած էի, տեսողական կամ տարածական բանաստեղծութիւն, չափածոյի-արձակի միախառնում, եւայլն։ Լիբանանեան պատերազմի ստեղծած կացութիւնն էր որ գրեթէ պարտադրեց որոնումը խօսքի-գրուածքի նոր ձեւերու։ Ասոր համար ի հարկէ նայեր էի շուրջս։ Ֆրանսական գրականութեան մէջ, նաեւ մեր գրականութեան՝ եղած էին նման աշխատանքներ, գիտնալը կարեւոր էր։ Այդ գիտնալուն մաս կը կազմէին անշուշտ բոլոր «ընթերցումները» որ ըրեր էի արդէն մեր գրականութենէն եւ որոնք յանգեցան «Տրամ»-ին[5]։ Մալլարմէ, գերիրապաշտները, Ապոլինէր զանազան ձեւեր փորձեր էին էջի պարապն ու լռութիւնը գործածելու, ձեւաւորելու համար։ Ասոնց մասին չեմ գրած, բայց գրած եմ ֆրանսացի ուրիշ բանաստեղծներու մասին, իմ հասկցած ձեւովս, իմ միջոցներովս։ Մեզմէ առաջ, ձեզմէ, ինձմէ առաջ՝ ուրիշ գրողներ, ուրիշ բանաստեղծներ եղած են, որոնց երկերը ուսանելի կրնան ըլլալ եթէ մենք հարցադրութիւն մը ունենանք։ Այնպէս մը սակայն որ գրելով չկրկնենք արդէն եղածը։

Բայց անկեղծ ըսեմ, որ պատկեր-բանաստեղծութիւնը երբեք շահեկան չէի գտած, պարզապէս որովհետեւ գրութեան օրէնքը կը զետեղէ առարկայի ձեւին մէջ, մինչդեռ գրութիւնը կը ձգտի ինքնօրինութեան, այսինքն՝ պատկերացուածէն անջատումին։ Ինծի համար աւելի դժուար ստանձնելի մարտահրաւէր կը թուի հանգիտութիւնը քան նմանութիւնը։ «Տեղագրութիւն»-ին մէջ հանգիտօրէն analogique կերպով միայն գրուածքը կը յիշեցնէ պատերազմական վիճակը, քանի որ ի վերջոյ գրուածքը լեզուական իրողութիւն մըն է, ուր բազմաթիւ ձայներ կը տիրեն էջի միջոցին։

Խօսքի տարածումը միջոցին մէջ, բազմաձայնութիւնը, մենախօսական դիսկուրսի, այսինքն՝ քնարականութեան բեկանումը, բանաստեղծական լեզուի արձակումն ու ցրւումը զանազան մակարդակներու վրայ, նման երաժշտական գիծերու որ իրարու կը խառնեն հայերէնի զանազան տեսակներ, խօսակցականի ու գրականի, տրամադրութեան ու վիճակներու տարբերութիւններ, այս բոլորը զիս կը խանդավառէին, կ՚ոգեւորեն ալ միշտ։ Մէկ ուղղութեամբ մտածող խօսք մը զիս անտարբեր կը ձգէ։ Կը թուի միակողմանի, միամակարդակ։ Իմ միտքս այդպէս չի բանիր։ Ուրիշ գրութիւններու մէջ ալ, տարբեր ձեւերով փորձեր էի, հիմա ալ կը փորձեմ գրուածքը տարածել, տեսողական իմաստով, զայն խառնել ու փրկել միատարրութենէն։ Անխառնի մասին երբեք չեմ մտածած։ Զիս բնաւ չէ հետաքրքրած «մաքուր բանաստեղծութիւն” կոչուած առասպելը։ Ասիկա այսպէս է նաեւ արձակի մէջ, այն արձակին որուն ձեռնարկեր եմ տարիներէ ի վեր եւ ուր կայ նոյնքան փորձառական եզր որքան բանաստեղծութեան մէջ։

Ի հարկէ, նման մտահոգութիւններ ունեցող մէկը աւելի դիւրութեամբ կ՚ընկալէ փորձառական էջեր, հարցադրող, մտածել տուող գրութիւններ։ Աւելի բաց, անկաշկանդ մտքով կը տրամադրուի անոնց, նոյնիսկ աւելի ներողամիտ կ՚ըլլայ ձախող փորձերուն դիմաց։ Սովորաբար կը գտնես ուրիշներու մօտ ինչ որ դուն կը փնտռես դուն քեզի համար։ Անոնք կը մղեն որ զանցես զիրենք, գտնես դուն քեզ, եթէ անշուշտ հնարաւոր է գրող մարդու մը ինքզինք ըլլալ լիովին։ Կարծես միշտ հաստատելի կը մնայ սա նախադրեալը. ուրիշները կա՛ն ինչպէս որ իրականութիւնը՝ գերիրական, ներիրական, ոչ իրական, երեւակայական, իրականութիւնը կա՛յ։ Սկսելով լեզուէն ու վերադառնալով անոր։

_______________________________________________________________________________________________________________________ 

[1] Տես՝ Ներքին փորձառութիւն (թարգ. Արուս Բոյաջյան), Խաչենց-Փրինթինֆօ- Անտարես, Երեւան 2018։

[2]  Տես՝  «ՀուԶԱՆՔ ու ԶԱՆԳ» նախագծի ահազանգը:

[3] Տես՝ այստեղ:

[4]  Գրիգոր Պըլտեան՝ «Տեղագրութիւն քանդվող քաղաքի մը համար» , Լոս Անճելես, 1997 (երկրորդ հրատարակություն): Գիրքը առաջին անգամ լույս է տեսել 1976-ին (Փասատինա):

[5] Գրիգոր Պըլտեան՝ «Տրամ», Պէյրութ, Անթիլիաս, 1980:

_______________________________________________________________________________________________________________________

Լուսանկարներ՝

1. Կարա Դարվիշի մատիտանկարներից:

2. Կարա Դարվիշ. 1906թ:

3. Հայ գրողները 192-0ականներին:

4. «ՀուԶԱՆՔ ու ԶԱՆԳ» նախագիծ: Լուսանկարը՝ Նարեկ Ալեքսանյանի:

5. Աբովի «Դանակը բկին» գրքի կազմը. 1923թ.: 

6. Ալազանի պատկերապոեզիան. 1928թ.:

7. Հատված «Տեղագրութիւն քանդուող քաղաքի մը համար» գրքից:

Հարցազրույցի առաջին մասը կարող եք կարդալ հետեւյալ հղմամբ: