Հրաչյա Սարիբեկյան. «Ես չեմ ուզում պատճենել Աստծո ստեղծած աշխարհի մոդելը»

Հարցազրույց արձակագիր Հրաչյա Սարիբեկյանի հետ

Լ. Կ.- Խոսիր վեպի մասին` որպես ժանր:

Հ.Ս.- Վեպն ինձ համար գրականության բարձրագույն դրսևորումն է: Ոչ մի գեղարվեստական ժանր` այսպես ասած դրվագային մտածողության ժանրերը, չեն կարող այնպիսի ամբողջությամբ ընդգրկել իրականությունը, ինչպես վեպը, և վեպի ստեղծած մետաֆորը ավելի մեծ ծավալով կարող է ընդգրկել կեցությունը: Ժանրեր են հնանում, անհետանում, խոսում են վեպի մահվան մասին, բայց վեպը վերապրում է իր մահվան մասին արված կանխատեսումները: Վեպը, որքան էլ սպասելի լիներ, ժամանակակից կյանքի ռիթմի արագացված պայմաններում իր պատվանդանը չի զիջել ավելի սեղմ այնպիսի ժանրի, ինչպիսին պատմվածքն է, այն ընդամենը ներժանրային փոփոխությունների է ենթարկվում, հարմարվում նոր ժամանակներին: Սա ինձ ենթադրելու առիթ է տալիս, որ որքան էլ արագանա մեր կյանքի ռիթմը, վեպը չի անհետանա որպես ժանր: Վեպը չի անհետանա այնքան ժամանակ, քանի դեռ մարդն ուզում է ալտերնատիվ իրականություններ ստեղծել, որովհետև վեպի գործառույթը հենց ալտերնատիվ իրականության պատրանքն է, և որքան անսովոր է, հերմետիկ, ինքնաբավ ու փակ է այդ իրականությունը, այդքան, իմ կարծիքով, պատրանքը հաջողված է: Իսկ պատմվածքը, որպես դրվագային մտածողության ժանրային դրսևորում, այդպիսի իրականություն չի ստեղծում:

Լ.Կ.- Իսկ ինչո՞վ է պայմանավորված դրվագային մտածողության առանձնահատկությունը:

Հ.Ս.- Դրվագային մտածողությունը գալիս է այն աշխարհագրական տեղանքից, որտեղ մարդն է ապրում` դրսևորվելով գրականության ժանրերում: Գրականության մեր պատմությունը ցույց է տալիս, որ մենք ավելի շատ բանաստեղծական և փոքր արձակի գլուխգործոցներ ունենք, քան վիպական: Եվ պատճառը, կարծում եմ, մեր աշխարհաքաղաքական դիրքն է, որ մշտապես սահմանափակել է մեզ ու մեր աշխարհայացքը: Դրվագային մտածողությունը իրականության սահմանափակության հետևանք է: Աշխարհագրական տեղանքը մարդու մտածողության, երևակայության ու աշխարհայացքի առանձնահատկությունները պայմանավորող կարևոր գործոնն է: Մեր աղքատիկ իրականությունը հազիվ պատմվածքի նյութ է դառնում, մեր իրականության մեջ դեպքեր են պատահում, բայց էպիկական իրադարձություններ չեն կատարվում, մենք չունենք էպիկական իրականություն: Եվ դեռ մենք հայ վիպագրից շարունակում ենք կյանքի վեպ պահանջել: Մենք չենք ուզում վեպին նայել որպես ալտերնատիվ իրականության, չէ՞ որ վեպը մեծ հաշվով հեքիաթ է, և դա իմ կարծիքը չէ միայն, այլ նաև շատ հեղինակավոր վիպագիրների՝ Նաբոկովինը, Լյոսայինը: Էական չէ, իրապատո՞ւմ հեքիաթ, թե՞ հրաշապատում: Ու քանի դեռ մենք հեռու ենք վեպի և գրականության նման ընկալումից, մենք շատ բաների, կարծում եմ, չենք հասնի: Այսինքն ես ամենից առաջ վեպի պարագայում կարևորում եմ երևակայությունը: Կառչել ոչ թե իրականությունից, այլ իրականությանը մարտահրավեր նետել երևակայությամբ:

Լ.Կ.- Նախ արի էստեղից սկսենք: Ի՞նչ է իրականությունը. այն ամենը, ինչ ես տեսնում եմ: Իսկ թե ինչպես եմ տեսնում` դա դառնում է գրականություն:

Հ.Ս.- Այո: Ի՞նչ է իրականությունը: Ի վերջո իրականության ընկալումը տարբեր է: Մեծամասնության համար իրականությունը տեսողական ակնհայտություն է, իսկ կյանքը իրադարձությունների պատճառահետևանքային հաջորդականություն, սա, կարծում եմ, իրականության ամենամակերեսային ընկալումն է, իրականությունը ծածուկ իրողություն է, որին ավելի շատ հաղորդակից է լինում մարդկային ոգին, և այդ իրականությանը գրողը կարող է հասու դառնալ ենթագիտակցության պայծառացումներով, երազներով ու երևակայությամբ, իսկ հասարակական կյանքը բթացնում է մարդու երևակայությունն ու երազներ տեսնելու կարողությունը, ինչպես Թոմաս դե Քուինսին էր պնդում: Ինչևէ: Գրողն ազատ է իրականության սեփական ելակետն ունենալու հարցում, նա կարող է պատկերել այն, ինչ տեսնում է, բայց ազատ է ստեղծել նաև նոր՝ իր իրականությունը, որ հիմնված է բացառապես երևակայության վրա: Ո՞րն է ավելի արժանահավատ, ա՞յն իրականությունը, որ ստեղծել է գրողը և որն ավելի երկար է ապրելու իրենից, թե՞ այն իրականությունը, որը հրաժարվում է պատկերել գրողը և որը անճանաչելիորեն փոխվում է: Ժամանակը չի դիպչում գրողի ստեղծած իրականությանը, ժամանակի հանդեպ այն ավելի կայուն է, հետևաբար գրողն ավելի շատ հիմքեր ունի իր ստեղծած իրականությանը հավատալու, քան այն իրականությանը, որի գոյությունը միայն հինգ զգայարաններն են հիշեցնում: Երբ վեպիս տարբերակներից մեկն ավարտելուց հետո դուրս եկա փողոց, չէի կարողանում հավատալ, որ ձմեռ է, որովհետև երկար էի փակվել տանը, իսկ իմ վեպում տապ էր, ես իմ ներկայությունը այս իրականության մեջ հասցրել էի նվազագույնի, իմ հինգ զգայարանները դադարել էին ինձ հիշեցնել իրականության մասին: Կարևորը, որ գրելիս ինքդ հավատաս քո ստեղծած իրականությանը, տեղափոխվես այնտեղ, երևակայությունդ գերակայություն վերցնի հինգ զգայարաններիդ հանդեպ: Երբ վեպիս մեջ գրում էի.  

                                       - Արեգ,- ճչաց թիթեռը: 

                   SAM 9861SAM 9862

մի թիթեռ պատուհանից ներս մտավ ու սկսեց թևածել իմ շուրջ: Ինձ համար դա երկու զուգահեռ իրականությունների համընկնման միջադեպ էր: Իսկ հիմա, այս պահին ո՞րն է ավելի իրական, այն թիթե՞ռը, որ պատուհանից ներս մտավ, թե՞ այն թիթեռը, որ միշտ վեպիս մեջ է:

Լ.Կ.- Զուտ տեսողական առումով ևս իրականությունը տարբեր է: Եթե տիեզերքից ենք նայում երկրին, ամենամեծ պետությունները մի կետի չափ են, իսկ երկրի վրա կանգնած` չնվաճվող տարածքներ:

Հ.Ս.- Իրականության մասին մեր պատկերացումները բավական աղոտ են և դեռ փոփոխման են ենթակա: Քանի դեռ տիեզերքի մասին գիտելիքները չենք ընդլայնել, քանի դեռ Արարչի մասին մեր իմացությունը սահմանափակ է, մահվան մասին պատկերացումները տարտամ, մենք չենք կարող ճիշտ գնահատել իրականությունը: Աստված պիտի լինել, որ իմանաս՝ ինչ է իրականությունը:

Լ.Կ.- Համաշխարհային վեպ:

Հ.Ս.- Համաշխարհային վեպի մասին խոսելիս չմոռանանք, որ վեպն ունի եվրոպական ծագում: Եվ հայ գրողը, որը գրում է վեպ, միշտ պետք է ուսումնասիրի, աչքի առջև ունենա եվրոպական վիպասանության հարուստ փորձը՝ 19-րդ, մասամբ նաև 20-րդ ռուսական վիպասանության փորձը, շուրջ մեկդարյա ամերիկյան և լատինամերիկյան վեպի կեսդարյա փորձը: Ինչպես մարդը, այնպես էլ վեպը չեն կարող կտրվել իրենց ծագումնաբանությունից և հայ գրողից պահանջել ինքնաբավ վեպ, վեպ, որ հիմնված է միայն իրականության վրա և միայն հայ վեպի ավանդույթի վրա` առնվազն թյուրիմացություն է: Նմանատիպ փորձը դանդաղեցնում է վեպի զարգացման հեռանկարը:

Լ.Կ.- Անարժեք չի՞:

Հ.Ս.- Ավելի շուտ` փակուղի է: Բայց զարմանալի է, որ եվրոպական կամ ամերիկյան վեպի ավանդույթը մեզանում մի տեսակ անտեսվում է, մենք անվերջ սպասում ենք լավագույն և միևնույն ժամանակ ազգային, ինքնաբավ վեպին, որ կապ չպետք է ունենա համաշխարհային ավանդույթի հետ, իսկ այդպես չի լինում: Ավանդապաշտ ճապոնացիները դա շատ լավ հասկացել են: Ճապոնական վիպագրությունը, հատկապես 20-րդ դարի, հիմնված է եվրոպական վեպի մոդելի վրա` Կոբո Աբե, Կենձաբուրո Օէ, Յասունարի Կավաբատա, Յուկիո Միսիմա և սա այն պարագայում, երբ ճապոնական մշակույթը թերևս ամենահերմետիկ ու փակ մշակույթն է, այսինքն՝ կտրվել վեպի ծագումնաբանությունից անկարելի է: Հայ վեպի զարգացման միակ հեռանկարը համաշխարհային վեպի փորձն է: Բայց տպավորություն չստեղծվի, թե համաշխարհային գրականության մեջ գլուխգործոց վեպերը շատ-շատ են, հարկավոր է ուշադիր ընտրություն: Ընդհանրապես վեպը բարդ ժանր է, որովհետև ենթադրում է խնդիրների մի ամբողջ հանգույց, որն այսպես թե այնպես պիտի լուծի վիպասանը: Լավ վեպի հետ բազմաթիվ խնդիրներ են առաջանում` կերպարների կենսունակության, լեզվական սահունության, սյուժեի դինամիկության, կոմպոզիցիայի, ռիթմի ամբողջականության, ոճի միասնության և այլն: Համաշխարհային գրականության մեջ լավ վեպեր շատ կան, իհարկե, բայց դրանց թվում բացարձակ գլուխգործոցները քիչ են, այդպիսիներից մի քանիսը առանձնացնեմ` Մալքոլմ Լաուրիի «Հրաբխի ստորոտին», Ալֆրեդ Դյոբլինի «Բեռլին-Ալեքսանդերպլացը», Սեմուել Բեկետի «Մերֆին», Իտալո Կալվինոյի «Բարոնը ծառի վրա», Դինո Բուցատիի «Թաթարական անապատը», Ֆլաների Օ՛ Քոննորի «Իմաստուն արյունը», Պրիմո Լևիի «Պարբերական համակարգը», Ժան Ժիոնոյի «Հուսարը տանիքին», Խուան Ռուլֆոյի «Պեդրո Պարամոն»… Եվ այնուամենայնիվ վեպը կարող է լուծել գեղարվեստական բոլոր խնդիրները, բայց չլինել գլուխգործոց և հակառակը՝ չլուծել այս կամ այն խնդիրը և նույնիսկ մնալ անավարտ, բայց գլուխգործոց  լինել, ինչպես Կաֆկայի կամ Հանս Հեննի Յանի վեպերը:

     Համաշխարհային գրականության վիպասաններից շատերը լավ վեպերի համար իրենց տաղանդից բացի պարտական են նաև համաշխարհային նշանակության էպիկական խոշոր իրադարձությունների, էպիկական իրականությանը, որ ինքնին վեպի նյութ է: Մեզ մոտ այդ իրականությունը չկա: Օրինակ, Անդրե Մալրոն իր վեպերի համար իր տաղանդից բացի պարտական է աշխարհամարտերին, հեղափոխություններին, սեփական կենսագրությանն ու ճակատագրին, որ գտնվել է համաշխարհային նշանակության իրադարձությունների առանցքում: Իսկ մի երկրի գրականություն, որն իբրև հիմք չունի այդպիսի իրականություն, ստիպված պետք է օգտվի վեպի ներքին սահմաններն ընդարձակող այլ հնարավորություններից, եթե այդ հնարավորությունը չի տալիս բուն իրականությունը… Եվ չպետք է քամահրել երազն ու երևակայությունը: Ամերիկյան վեպերը երևակայության մեծ հարստությամբ են առանձնանում հենց: Զարմանալի է, որ դրանք ստեղծվում են էպիկական մեծ իրականության մեջ, բայց միշտ էլ մեծ երևակայության արդյունք են, պատահական չէ, որ ֆանտաստիկան Ամերիկայում ամենազարգացած ժանրն է, իհարկե սրա մեջ պակաս կարևոր հանգամանք չի, որ նաև Ամերիկան տեխնոլոգիական առաջատար է: Բայց ամերիկացի վիպասաններն ավելի շատ երևակայությանն են պարտական, քան այն իրականությանը, որտեղ ապրել են: Ի դեպ մեզ համար, ինչու չէ, ֆանտաստիկ վեպի փորձը ևս կարող է ուսանելի լինել, ինչպես քսաներորդ դարի արգենտինական գրականության համար: Հայ գրողը պետք է օգտվի վեպն ընդլայնող այլ հնարավորություններից, քանի որ այն չի տալիս իրականությունը:

Լ.Կ- Դու մի կողմից նշում ես, որ վեպը որքան հեռու լինի իրականությունից, դրսևորվելով որպես հերմետիկ փակ ստեղծագործություն, այնքան ավելի լավ, մյուս կողմից ասում ես, որ չունենք էպիկական իրականություն, հետևաբար չենք կարող ստեղծել լավ վեպ: Այսինքն` էական չէ էպիկական իրականություն կա թե ոչ, դու կողմ ես փակ տարածք ներկայացնող վեպին:

Հ.Ս.- Այո, ես կողմնակից եմ այդ վեպին, դա գրականության իմ պատկերացումներից է գալիս: Որքան գեղարվեստական իրականությունը ունի ներքին իր օրինաչափությունները, այնքան այդ գրականությունը հնարավորություն է ընձեռում ինձ ապրել այնտեղ, ընկղմվել այդ աշխարհի մեջ, բացի այս աշխարհից ճանաչել մեկ ուրիշ աշխարհ: Առհասարակ վիպասանը ինձ համար Աստված է, որ ստեղծում և բնակեցնում է մի ամբողջ աշխարհ, նա ստեղծում է իրականություն և որպես այդ իրականության միակ Աստված, ապրում է իրականությունը հասկացած լինելու պատրանքը: Ես չեմ ուզում պատճենել Աստծո ստեղծած աշխարհի մոդելը, ուզում եմ ստեղծել իմը: Եվ որքան այդ արարչագործության մեջ ինքնատիպ լինեմ, այնքան ինքնատիպ կլինի իմ ստեղծած աշխարհը: Միևնույնն է, որքան էլ վերարտադրենք, պատճենենք Աստծո ստեղծած աշխարհը, գերազանցել այն չենք կարող. Աստծո ստեղծածը կատարյալ է: Ես գերադասում եմ մի փխրուն կատարելություն ստեղծելու հավակնություն ունենալ, քան պատճենողի դերում լինել:

Լ.Կ.- Հա, պատճենել, ընդգծենք սա:

Հ.Ս.- Այո, որովհետև բառիս բուն իմաստով իրապաշտ վիպասանները պատճենողներ են, պոլեմիստներ:

Լ.Կ- Խոսեցինք վեպի մասին, շարունակենք զրույցը: Ի՞նչ է հայ վեպը: Այնուամենայնիվ ես ինտուիտիվ զգացում ունեմ` հայ վեպը չի ձևավորել իր էթնիկ դիմագիծը:

Հ.Ս.- Ավելին կարող եմ ասել. հայ վեպը համաշխարհային գրականության կոնտեքստում, որպես մշակութային իրողություն դեռևս գոյություն չունի: Ուրիշ բան, որ կան իրապես բարձրարժեք ու լավ վեպեր, բայց խոսել հայ վեպի մասին որպես ամբողջական երևույթի, ինչպես 19-րդ դարի ռուսական կամ XX դարի երկրորդ կեսի լատինամերիկյան վեպի մասին, դեռ վաղ է: Այն ազգային իր դիմագիծը չի որոշարկել: Երբեմն մտածում եմ՝ լա՛վ, որ՞ն է այն մոդելը, որ կարող էր ունենալ հայ վեպը:

Լ.Կ.-Այո:

Հ.Ս.- Չարենցի «Երկիր Նաիրի՞ն», որ շարունակություն ունեցավ՝ Մահարու «Այրվող այգեստանները»: Բայց այդ վեպերը, այսօր էլ մնալով լավագույն հայ վեպերի թվում, չէին կարող ձևավորել հայ վեպի տեսակը, որովհետև այս վեպերը որոշակի պատմական հանգամանքների հետ են կապված:

Լ.Կ.- Որոշակի տարածքի հետ:

Հ.Ս.-  Շահնուրի «Նահանջ առանց երգի՞», Օշականի «Մնացորդա՞ցը»… Գիտես, նույնիսկ այստեղ խնդիրը մոդելն էլ չի, և մոդելը գուցե սխալ բառ է, կարող ենք ունենալ տարբեր վեպեր, որոնք ընդհանրության մեջ ձևավորեն հայ վեպի խառնվածքը, բայց դա չունենք: Օրինակ՝ լատինամերիկյան վեպն ունի իր դիմագիծը, և դա ճանաչելի է այն իրականությունից, որ մենք անվանում ենք մոգական:

Լ.Կ.- Երբ կարդում ենք, միանգամից կռահում ենք:

Հ.Ս.- Այո, միանգամից ճանաչում ես, որ լատինամերիկյան հեղինակ է: Նրանք ժառանգել են մի իրականություն, որի, այսպես ասած, մոգականության համար պարտական են մայաների, ացտեկների, ինկերի քաղաքակրթություններին: Այդ իրականությունը մեզ համար է մոգական, նրանց համար սովորական է: Եվ չմոռանանք, որ մոգական ռեալիզմը ձևավորվեց եվրոպական սյուրռեալիզմի անմիջական ազդեցությամբ, քանի որ Ալեխո Կարպենտյերն ու Միգել Անխել Աստուրիասը՝ մոգական ռեալիզմի առաջին խոշոր վիպասանները, սյուրռեալիզմի տարիներին ապրում էին Փարիզում, և հենց սյուրռեալիզմի ընձեռած հնարավորություններով նրանք բացահայտեցին այդ իրականությունը և հայտնագործեցին մոգական ռեալիզմը: Շահնուրը նույնպես Փարիզում էր, բայց ազգային խնդիրները, հայի ուծացման, ինքնության նահանջի խնդիրը նրա համար ի վերջո ավելի կարևոր էր, քան սյուրռեալիզմի գեղագիտությունը: Էլյուարի հայացքից չի վրիպել, որ հավանաբար Շահնուրն ազգային ինչ-ինչ խնդիրներ ունի, դրա համար էլ նաև հայերեն է գրում: Ինչ-որ տեղ պատմական հանգամանքներն են խանգարել նաև, որ հայ վեպը դեռ իր դիմագիծը չի ձևավորել: Մենք չափազանց շատ ենք տուրք տվել ազգային խնդիրներին, գրականությունը ծառայեցրել դրանց: Իմ կարծիքով վեպը պետք է վեր լինի ազգային խնդիրներից, բայց իր ազգային դիմագիծն ունենալու համար պետք է հիմնված լինի ազգային մշակույթի առանձնահատկության վրա:

Լ.Կ- Հոդվածներից մեկում նշել ես, որ վեպի կարևորագույն հատկանիշը մետաֆորն է: Արդյո՞ք ժամանակակից գրականությունը լավ մետաֆորներ է ստեղծում:

Հ.Ս.- Իհարկե, բայց ժամանակակից համաշխարհային վեպը հաճախ ոչ թե ստեղծում է, այլ խաղում է դասականության և մոդեռնիզմի մետաֆորների հետ, սա պոստմոդեռնիզմի առանձնահատկությունն է:

Լ.Կ.- Դու դիտարկո՞ւմ ես  վեպը որպես տերություն:

Հ.Ս.- Լավ չեմ հիշում, թե Պավիչն ինչ նկատի ուներ՝ վեպը դիտարկելով որպես տերություն, բայց անշուշտ վեպերը՝ որպես տերություններ, ունեն իրենց սահմանները, օրենսդրությունը, ավանդույթները, լեզուն… Ինձ համար վեպը կարող է լինել նույնիսկ ավելին, քան տերությունը՝ մի ամբողջ անծանոթ քաղաքակրթություն, անհայտ մոլորակ, բայց ամեն դեպքում խնդիրը տարածական է, այսինքն՝ վեպը ներքին մեծ տարածք է պահանջում: Ակամայից հիշեցի մի սքանչելի գործ՝ Ջեք Քերուաքի «Ճանապարհին» վեպը, ամերիկացի երկու երիտասարդների պատմություն, ովքեր մեքենայով ճանապարհ են դուրս գալիս: Ճանապարհը, իհարկե, մետաֆոր է: Ամբողջ վեպը ուղևորություն է պատկերում, թեև կյանքը երբեմն նեղանում է մեքենայի խցիկի չափ, բայց պատկերացրու, թե ինչքան բան կարող ես տեսնել Ամերիկայում, տես որքան մեծ հնարավորություն է ընձեռում մեծ տերությունը իր վիպագրին` աշխարհագրական մեծ տարածք: Իսկ եթե այդ վեպը Հայաստանում գրվեր… Մեծ վեպերի համար երբեմն նաև մեծ տարածք է պետք: Կարծեմ Ստենդալի միտքն է, որ վեպը ճանապարհի երկայնքով դրված հայելի է: Նոր մտքովս անցավ, որ եվրոպացի միջակ տաղանդի գրողը, եթե գրելու բան էլ չունենա, կարող է ճամփորդել ու գրել, կարող է տեքստ ստանալ:

Լ.Կ.- Տեքստը կլցվի:

Հ.Ս.- Իսկ այստեղ, որքան էլ վիպասանը տաղանդավոր լինի, այդ հնարավորությունը չի ունենա, լեռներից ու եկեղեցիներից բացի ոչինչ չի տեսնի:

Լ.Կ.- Որովհետև այդ տարածքը չկա:

Հ.Ս.- Այո: Իսկ ի՞նչ է անում հայ գրողը: Դիմում է պատմությանը: Պատմությունը պատրաստի անոթ է, որը հեշտ է լցնել, հեշտ է զուգահեռներ տեսնել անցյալի ու ներկայի միջև, կամ Կորտասարի բառերով ասած, «հետադարձ մարգարեություններ» կատարել, կամ բացահայտել անցյալի խորհուրդը, կամ պատմության դասը, բայց այլևս ծիծաղելի է, որ գրականությունն այդպիսի գործառույթներ կատարի: Մի ժամանակ ես պատմավեպեր էի հավաքում. հայ պատմավեպերի մի ամբողջ գրադարան ունեմ, բայց հիշում եմ, որ փոքր ժամանակ ինձ չէին էլ հետաքրքրում դրանց պատմական դասերը, կամ զուգահեռները, ինձ դուր էր գալիս ներկայում գտնվելով պատմական անցյալում ապրելու պատրանքը: Ինչևէ: Ուզում եմ ավելացնել նաև, որ իրապես մեծ նշանակության վեպերը մեծ տերություններում են ստեղծվում, կետերը լճերում չեն ապրում…

Լ.Կ.- Վեպը մարդու և գրականության կատարելության ակտն է:

Հ.Ս.- Վեպը գրողին հնարավորություն է տալիս աշխարհայացքը արտահայտել ամբողջությամբ, այն աշխարհին նայելու կերպ է, այս իմաստով վեպը գրականության բոլոր ժանրերից փիլիսոփայական հայեցակարգին ամենամոտ կանգնած ժանրն է և դրա համար է, որ փիլիսոփայական հայեցակարգերը փոխարինելի են վիպական լեզվի: Քամյուն և Սարտրը իրենց փիլիսոփայությունն արտահայտում էին նաև վեպերով: Վեպի հնարավորություններն անսահման են: Վեպերի միջոցով կարող են արտահայտվել գոյի բոլոր խնդիրները, ազգ, գիտակցություն, մարդ, պատմություն… Ջոյսը փորձում էր բացարձակ վեպ ստեղծել, հասնել վիպական կատարելության, և կատարելության հասնելու միջոց որպես ընտրեց հերոսի ներքին աշխարհը, մարդկային գիտակցությունը և հասավ այդ կատարելությանը՝ ստեղծելով մարդկային ներաշխարհի մի ամբողջ տիեզերք: Ընդ որում բացարձակ վեպի փորձ էր նաև Օշականի «Մնացորդացը»: Ե՛վ ազգային, և՛ խորապես ներքին գիտակցության վեպ, բայց վեպ, որ չէր կարող հայ վեպի ապագա ուղին կանխորոշել, որովհետև ժամանակակից վեպը ներքին այլ ռիթմ ունի, և Օշականն ինքն էլ գիտեր, որ «Մնացորդացը» դատապարտված է չընթերցվելու: Ոչ մի վեպ կատարյալ չի կարող լինել, որովհետև կատարելության ընկալումը փոփոխական է: Ժամանակները անցնում են, վիպական տեխնիկան զարգանում, կատարելագործվում է, փոխվում են վեպի, հետևաբար և ժանրի կատարելության մասին պատկերացումները, հետևաբար վեպի կատարելության ցուցիչը ինքնաբավությունն է, ամբողջականության տպավորությունը, իսկ այդպիսի վեպեր կան: Վիպագրի գերագույն խնդիրը ամբողջական տպավորություն թողնելն է: Որքան ամբողջական է տպավորությունը վեպից, այնքան կատարելության պատրանքը մեծ է:

Լ.Կ.- Երբ կարդում էի «Երկվորյակների արևը», մտածում էի, որ դու հավատում ես  հարությանը, հետևաբար հավատում ես Աստծուն, որովհետև հարությունը քրիստոնեության մեծագույն հրաշքն է:

Հ.Ս. - Այո՛, ճիշտ է: Ասեմ, որ վեպի թիրախներից մեկին դիպել ես, որովհետև երբ այս վեպը էքզիստենցիալիզմի մեջ են մեղադրում, անտեսում են, որ այստեղ մահվան խնդիրը այլ է: էքզիստենցիալիզմի հերոսը՝ նույն Քամյուի և Սարտրի հերոսները՝ Պատրիս Մյորսոն և Անտուան Ռոկանտենը, չէին հավատում այնկողմնային աշխարհի գոյությանը: Մահ ու վերջ: Մահը հավասարազոր է չգոյության: Իսկ իմ վեպի պատկերները՝ հայելին, թունելը, կյանքի անդինական անդրադարձն են խորհրդանշում: Թունելը ոչ միայն ելք է, այլև մուտք` այս աշխարհից մեկ ուրիշ աշխարհ, որ զուգահեռ գոյություն ունի: Եթե հավատանք Էմանուել Սվեդենբորգին, որը պնդում էր, թե մահացած մարդը սկզբում չի հասկանում, թե ինչ է կատարվել իր հետ, սովորականի պես շարունակում է իր գործողությունը, և միայն ինչ-որ մի պահի գույների պայծառությունից սկսում է հասկանալ, որ ինքը մահացած է: Սկսում է հասկանալ, որ ինքը մահացած է, բայց գտնվում է նույն աշխարհում, շրջապատված նույն իրերով: Վեպիս փոքրիկ հերոսը՝ Արեգը, ձայն է տալիս և թունելից լսում իր ձայնի արձագանքը և մտածում է, որ թունելի ետևում էլ այդ նույն աշխարհն է ինչպես հայելու մեջ: Հնարավոր է Սվեդենբորգը ճիշտ էր, իմ վեպը չի բացառում անդինականի սվեդենբորգյան պատկերացումը: Բայց հնարավոր է, որ թունելի հակառակ կողմում ուրիշ իրականություն է, քանի որ Արեգը այդպես էլ չի մտնում թունել, հնարավոր է նաև, որ թունելի հակառակ կողմում ոչինչ էլ չկա, քանի որ Արեգը փշրում է հայելին, արդեն ասացի, որ հայելին ու թունելը նույնն են, և հայելու ետևում, պարզվում է, ոչինչ չկա: Այս վեպը ներծծված է երկիմաստությամբ, որ առաջին հայացքից կարող է հակասականություն ընկալվել:

Լ.Կ.- Ընդ որում նախքան թունելի պատկերը վեպի սկզբում դու ասում ես. «Մամուռն ուզում է կենդանություն առնել` դառնում է գորտ, քարն ուզում է կենդանություն առնել՝ դառնում է խլեզ, ստվերն ուզում է կենդանություն առնել` դառնում է սև թիթեռ»: Այստեղ ևս ապրելու գաղափարն է:

Հ.Ս.- Վեպում յուրաքանչյուր դետալ հայելային արտապատկերման սկզբունքով է ստեղծած, որ ես դիտմամբ չեմ արել, պարզապես գեղարվեստական իրականության իմ ընկալումը այդ իմաստով երկրաչափական է: Վեպում ամեն ինչ ունի իր կրկնակ դետալը: Դրա համար ես երկար ժամանակ չէի կարողանում ավարտել այս գործը, քանի որ յուրաքանչյուր դետալ չէր ստացել իր երկրաչափական լրումը, չէր գտել իր հայելային արտապատկերումը:

Լ.Կ- Դու, այնուամենայնիվ,  էքզիստենցիալիստ չես:

Հ.Ս.- Իհարկե վեպն ունի էքզիստենցիալ խնդիրներ, էլ ի՞նչ գրականություն, եթե գոյի խնդիրներ առաջ չի քաշում: Գրողը ստեղծում է իրականություն, որն օժտված է սեփական մետաֆիզիկայով, էքզիստենցիայով, բայց էքզիստենցիան դեռ չի նշանակում էքզիստենցիալիզմ: Զավեն Բոյաջյանի այն բնութագիրը, որ «Երկվորյակների արևը» մետաֆիզիկական վեպ է, ավելի հարազատորեն է վերարտադրում վեպիս էությունը: էքզիստենցիալիզմը գոյաբանական խնդիրների ամբողջություն է և հատկապես այդ խնդիրների մեկնակերպ: Էքզիստենցիալիզմում կյանքը մահվան սպասում է, իսկ մահը՝ շնորհ, բացարձակ ոչնչացում, իսկ իմ վեպում մահը չի հերքում այնկողմնային կյանքի հավանական գոյությունը, որին ես հավատում եմ: Ընդ որում էքզիստենցիալիզմում մահվան լույսի տակ կյանքը երևում է անհեթեթ, քանի որ մահից հետո ոչինչ չկա, և աբսուրդը էքզիստենցիալիզմի կարևոր մոտիվներից է, իսկ ինձ մոտ մահվան լույսի ներքո կյանքը խորհրդավոր, միստիկ է ներկայանում:

Լ.Կ.- Չգիտեմ՝ քեզ ավելի հաճախ ինչ են ասում` դու հե՞շտ, թե՞ դժվար ընթերցվող գրող ես, բայց ես վեպիդ ուղիղ կեսը կարդացել եմ մեկ օրվա ընթացքում: Կարդալու ժամանակ ոչ միայն քեզ որպես ֆիզիկական անձ էի մոռացել, այլև վերնագիրը: Մոռացա, որ վեպ եմ կարդում, հետո մոռացա, որ ես առհասարակ կարդում եմ: Իհարկե հաջորդ օրերին կարճ հատվածների և երկար ընդիմիջումներով ընթերցանության պարագայում տպավորությունը, բնականաբար, այսպիսին չէր: Քո վեպը ամբողջովին կտրում է իրականությունից:

Հ.Ս.- Էլի եկանք այն կետին, որ ես փորձել եմ իրականություն ստեղծել, որի մեջ դու հայտնվես: Գրականությունը հեռազդեցության տեսակ է, գրողը խոսքի միջոցով կախարդում է, հիպնոսացնում, ընթերցողը պետք է պատրաստ լինի հիպնոսության սեանսի, ես այդպիսին եմ պատկերացնում լավ գրականության հետ հաղորդակցվել փորձող լավ ընթերցողին, ընթերցողի ամենանվիրական ցանկությունը պետք է իրականության իր հենակետը կորցնելը լինի, բայց դրա համար վեպը պետք է պատկերի մի ամբողջական աշխարհ, աուրա, կենսոլորտ՝ իմ վեպի մեջ դա անսովոր, ապոկալիպտիկ տապն է, սկզբից մինչև վերջ, վեպը պետք է գրված լինի առանց լեզվական խութերի, նույն ռիթմով: Ինչ վերաբերում է ռիթմին, ապա վերջին տարբերակում փորձել եմ վեպիցս ստանալ պոեմ, որպեսզի ռիթմը տանի ընթերցողին, և ընթերցողը չարթնանա հանկարծ: Այս մեկն ինձ համար խնդիր է եղել ու եթե ասում ես, որ այդպես ես կարդացել, ուրեմն հաջողվել է լուծել այդ խնդիրը: Եվ հետո, ես փորձել եմ գրել մեկ օրում ընթերցվող վեպ, որպեսզի ընթերցողը կիսատ չթողնի վեպը, չհետաձգի ընթերցումը և իմ ստեղծած իրականությունից չարթնանա Աստծո ստեղծած իրականության մեջ և հետո այդ իրականությունից վեպի իրականություն մտնելու դեպքում դիմադրության չհանդիպի, որովհետև Աստծո ստեղծած աշխարհն ավելի համոզիչ է գտնվում: Այդպես է նաև երազը: Ամբողջական երազը ընդհատումներով տեսած երազից տպավորիչ է: Ուրեմն վեպը ոչ միայն հեքիաթ է, այլև երազ: Ես փորձել եմ կարդալ իմ գրած վեպը, այն կարդացվում է 6-7 ժամում, ուրեմն մեկ օրում ընթերցվող վեպ եմ փորձել գրել: Ինձ մի անգամ հարցրել են, թե ինչ խորհուրդ կտաս վեպիդ ընթերցողին, հիմա պատասխանում եմ՝ «Երկվորյակների արևը» կարդացեք մեկ օրվա ընթացքում: Ես ուզում եմ, որ այս վեպը ընթերցողի հիշողության մեջ մնա որպես անսովոր երկար երազ: Ընդհանրապես ես հաճախ եմ երազներում արյուն տեսնում: Եթե նկատել ես, վեպի ամբողջ ընթացքում կարմիր թելի պես արյան մետաֆորն է անցնում:

Լ.Կ.- Ու հենց այդպես է ավարտվում:

Հ.Ս- Այո: Ուրիշ ոչ մի խորհրդանիշ չէր կարող այդպես մեկտեղել կյանքը և մահը: Կարծում եմ` վեպում որքան մահ, այնքան էլ կյանք կա:

Լ.Կ.- Երբ տղան տեսնում է գորտի կարմիր արյունը, ու չնայած գորտը սատկած է, այդտեղ կյանք կա, որովհետև տղայի երակներով հոսող արյունը նույնքան կարմիր է, որքան գորտի արյունը:

Հ.Ս.- Այո՛, ճիշտ է: Ուզում եմ ավելացնել նաև, որ ամեն վեպ պետք է ունենա իր գույնը, իմ վեպի գույնը կարմիրն է:

Լ.Կ.- Հրաչ, երբևէ արյուն հանձնե՞լ ես:

Հ.Ս. - Միշտ վախեցել եմ իմ արյունը սրվակների մեջ տեսնելուց ու միշտ խուսափել եմ. անգամ իմ արյան կարգը չգիտեմ: 

                              Լուսանկարները` ըստ «Երկվորյակների արևը» վեպի նկարազարդումների

                                                                                                          Զրուցեց Լիլիթ Կարապետյանը

  • Created on .
  • Hits: 4397

Կայքը գործում է ՀՀ մշակույթի նախարարության աջակցությամբ։

© 2021 Cultural.am. Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են ՀՀ օրենսդրությամբ: Կայքի հրապարակումների մասնակի կամ ամբողջական օգտագործման ժամանակ հղումը կայքին պարտադիր է: