Նարե Կարոյան. Լռությունը շատ կարևոր է մարդու ու բնության համար

Երևանում ծնված դաշնակահարուհի Նարե Կարոյանը տարիներ առաջ տեղափոխվել է Գերմանիա: Նրա հետ զրուցել ենք երաժշտության, մի քիչ էլ՝ մարդկանց ու աշխարհի մասին:

- Նարե, ինչպե՞ս տեղափոխվեցիք Գերմանիա ու ինչո՞վ եք այդտեղ զբաղվում:

 - Գերմանիա եկա 16 տարեկանում՝ սովորելու: Բեռլինի կոնսերվատորիայում զրոյական կուրսում էի սովորում, հետո տեղափոխվեցի Քյոլն ու ուսումը սկսեցի արդեն այստեղի կոնսերվատորիայում: Ինձ թվում է՝ քաղաքից քաղաք տեղափոխվելս ճիշտ էր, որովհետև 3-4 տարին մեկ երաժիշտը զգում է, որ իրեն փոփոխություն է պետք: Փոփոխությունների արդյունքում մենք որոշակի աճ ենք ապրում: Հիմա արդեն մի քանի տարի է` Քյոլնում եմ ու այս պահի դրությամբ տեղափոխվելու միտք չկա: Ավարտել եմ ուսումս, այստեղ դասավանդում եմ, դրան զուգահեռ համերգներ եմ ունենում, հոդվածներ գրում ու ղեկավարում մի մշակույթի կենտրոն: Կենտրոնում հիմնականում համերգներ ենք կազմակերպում, որոնք այս պահին, իհարկե, չեղարկված են կարանտինային իրավիճակի հետ կապված: Հիմա նաև դոկտորոկան աշխատանքս եմ գրում՝ Տիգրան Մանսուրյանի «Ռեքվիեմի» մասին:

 - Աշխարհը «փակ է» այս օրերին: Ի՞նչ զգացողություններ ունեք այս առումով, ինչ-որ տրանսֆորմացիաներ նկատո՞ւմ եք մարդկանց մեջ:

 - Ճիշտն ասած, մի քիչ բարդ է ինձ համար այս հարցին պատասխանելը: Բնականաբար, առաջին արտաքին փոփոխությունները կան: Ամբողջ աշխարհն այս պահին նույն իրավիճակում է: Աշխարհի տարբեր մասերում, ում հետ խոսում ես՝ բոլորը մի տեսակ նույն առօրյայով են ապրում: Նման բան երբեք չի եղել նախկինում: Դա է հետաքրքիր:
Բայց, թե այս փոփոխությունները մարդկանց մոտ իրականում ինչի կբերեն՝ հնարավոր չէ իմանալ այսքան կարճ ժամանակահատվածում: Այսինքն, երբ դռները նորից բացվեն ու մարդիկ կարողանան նախկին կյանքը վարել, չգիտեմ, թե այս փակ ժամանակահատվածի, այսպես ասած, ձեռքբերումներից ինչ կմնա, ինչ չի մնա: Հիմա, գուցե, մարդիկ ստիպված ինչ-որ փոփոխություններ են կատարել իրենց սովորություններում, առօրյայում, որոնք դրական են, իրար հանդեպ ավելի ուշադիր են դարձել, բայց թե մարդկանց առօրյայի կամ աշխարհայացքի փոփոխությունն ինչքան երկարաժամկետ կլինի՝ չգիտեմ:
Ճիշտն ասած, շատ չեմ վստահում: Ոչ այն պատճառով, որ ընդհանուր բացասական եմ տրամադրված, այլ ուղղակի որոշակի փորձի հիման վրա տպավորություն ունեմ, որ մարդիկ ինչ-որ իրավիճակներից հետո շատ հաճախ ուղղակի վերադառնում են իրենց սովորական առօրյային և շատ բաների նկատմամբ էլի անուշադիր դառնում:

 - Համերգները չեղարվում են, բայց տպավորություն ունեմ, որ աշխարհը լիքն է երաժշտությունով: Գուցե, նույնիսկ ավելի շատ, քան սովորական օրերին: Մարդիկ Իտալիայի պատշգամբներում, համացանց տեղափոխված համերգներ, բակերում նվագող երաժիշտներ. անընդհատ ստեղծվում ու սպառվում է երաժշտություն: Ինչո՞վ  կպայմանավորեք երաժշտության այս տեսակ կարիքը մարդկանց մոտ: 

 - Մինչև այն ժամանակները, երբ մարդիկ սկսեցին «iPod» ունենալ ու երաժշտության համընդհանուր սպառողական վիճակին անցնել, ինձ համար մարդու այդ ցանկությունն ավելի բնական էր: Մարդն այդ ժամանակ ուզում էր որոշակի բաներ լսել, որոնք, երևի, իր տրամադրությունն էին արտացոլում, իր մտքերը կամ հիշողությունները: Բայց վերջին մոտ 15 տարվա ընթացքում տպավորություն ունեմ, որ շատ մարդիկ երաժշտությունը սպառում են հենց այնպես, շատ անգիտակից ձևով:
Այսինքն՝ ֆոնային. ականջներին անընդհատ դրված է ինչ-որ բան և իրենք հաճախ չեն էլ նկատում՝ ինչ է միացրած ու ժամերով դա լսում են: Կամ ռեստորաններում, խանութներում. մենք սովոր ենք, մեզ միշտ ֆոնային երաժշտություն է պետք:
Չգիտեմ, մարդիկ երևի ուղղակի չեն դիմանում իրենք իրենց: Խուսափում են իրենք իրենց հետ մենակ մնացած ժամանակ իրենք իրենց ինչ-որ հարցեր տալ ու ստիպված են լինում զբաղեցնել իրենց: Ամենահեշտ ձևն այս դեպքում երաժշտությունն է:

 - Այսինքն, երաժշտությունը հաճախ հենց երաժշտություն չէ, այլ՝ լռությունը կոտրելու տարբերակ:

 - Շատ մարդկանց համար, այո: Ես դա եմ նկատում: Մյուս կողմից էլ, նկատում ես մարդկանց, որոնք հստակ ձևով ինչ-որ բաներ են որոշում երաժշտության առումով: Հստակ ուզում են սա լսել կամ այս մարդու համերգին գնալ: Բայց համընդհանուր տենդենցն ամեն դեպքում կա, որ մարդիկ երաժշտություն սկսել են լսել ուղղակի ժամանակ լցնելու համար, օրինակ՝ տրասնպորտում 30 րոպե երթևեկելու ընթացքում: Սա է իմ զգացողությունն ու մեկ-մեկ մտածում եմ՝ մարդիկ ֆիզիկապես ինչպե՞ս են կարողանում անընդհատ ինչ-որ բան լսել: Առավոտյան 8-ից լսել նույն ռիթմն՝ առանց հատուկ ուշադրություն դարձնելու, թե ինչ է առհասարակ միացված ականջակալներում: Այդ դեպքում երաժշտության ամբողջ «մեսիջը» կորում է:
Դրան ես մի քիչ բացասական եմ վերաբերվում, որովհետև ինձ թվում է՝ լռությունը շատ կարևոր է մարդու ու բնության համար: Լռությունն ամեն ինչի համար է կարևոր:
Երբ այն չկա, մենք ուղղակի մեզ ենք կորցնում:

- Երաժշտության «մեսիջի» մասին: Ամեն երաժշտություն, ամեն մարդու համար իր էմոցիան ունի: Դուք՝ որպես երաժշտություն ստեղծող ու փոխանցող, փորձո՞ւմ եք կամ խնդիր դնո՞ւմ եք դահլիճ փոխանցել ձեր ներդրած էմոցիան, թե՞ պետք է այնպես նվագել, որ յուրաքանչյուրի մոտ իր էմոցիան արթնանա:  

 - Ինձ թվում է՝ հնարավոր չէ որոշել, թե ուրիշներն ինչ են լսում, երբ դու նվագում ես: Ինչքան էլ կատարողը որոշակի ցանկություններ ունենա ու որոշակի ուղղությամբ աշխատի, երբեք չի իմանա՝ մյուսներն ինչ են դրա տակ պատկերացնում: Երաժշտության էմոցիոնալ արձագանքը շատ բաղադրիչներ ունի, կախված նրանից, թե մարդն առհասարակ ինչ է լսում, ինչ կրթվածություն ունի, ինչպես է իրեն զգում ու ինչ հույզեր ունի հենց այդ պահին: Բայց, իմ կարծիքով, կատարողի հիմնական աշխատանքը չպետք է լինի սեփական զգացողությունների վրա հիմնվելն ու երաժշտությունն ըստ այդմ նվագելը: Մտածում եմ, որ մեր գործի կենտրոնում երաժշտությունն է, այն որոշակի «տեքստը», որը կոմպոզիտորի գրածի արտացոլումն է: Մեր գործը պետք է լինի փորձել հնարավորինս մոտենալ կոմպոզիտորի աշխատանքին, նրա մտքերին, ոչ թե մենք մեզ անընդհատ առաջ մղենք:
Հատկապես այս ժամանակներում, երբ բոլորն իրենց են առաջ տանում, իրենց են փորձում, այսպես ասած, «սելֆի անել»: Ինձ թվում է՝ կատարողի դերը չպիտի դա լինի: Այո, գործը, բնականաբար, չի հնչի ու մարդկանց չի հասնի, եթե այն չնվագենք, բայց մենք, ըստ իս, պետք է փորձենք հասկանալ հենց երաժշտությունը, ոչ թե փորձենք հասկանալ մեզ՝ այդ երաժշտության միջոցով:

 - Գերմանիայում համերգների ժամանակ հաճախ նաև հայկական երաժշտություն եք ներկայացնում: Հետաքրքիր է՝ գերմանացի ու ընդհանրապես օտարերկրացի լսողի մոտ հայկական երաժշտությունն ի՞նչ արձագանք է ստանում: Օրինակ՝ Կոմիտասը հայի մոտ միանգամից հատուկ ասոցիացիաներ, էմոցիաներ կառաջացնի, որովհետև բուն երաժշտությունից բացի, գիտենք այն ստեղծողի պատմությունը: Բայց օտարերկրացին, ով լսում է մաքուր, առանց նախապատմության երաժշտությունն, ինչպե՞ս է արձագանքում:  

 - Քանի դեռ Հայաստանում էի, հայկական երաժշտություն շատ քիչ էի նվագում: Բայց ինչքան երկարեց այստեղ մնալս, այդքան ավելի ու ավելի ցանկություն առաջացավ ծանոթանալ հայկական երաժշտությանը: Սկսեցի ավելի շատ նվագել հայկական երաժշտություն ու հատկապես՝ Կոմիտաս: Նկատում եմ, իհարկե, որ իրենք այլ կերպ են լսում այդ երաժշտությունը, որովհետև չգիտեն այն ամբողջ պատմությունը, որը Կոմիտասի հետ կապված գիտենք մենք: Բայց առանց նախապատմության էլ, նրա երաժշտությունն այնքան ուժեղ է, այնքան մարդկային ու համամարդկային՝ հայկական լինելուն զուգահեռ: Բոլորը շատ էմոցիոնալ են ընդունում: Մի պատմություն հիշեցի:
Մի քանի տարի առաջ «PEN» կազմակերպության միջոցառմանը պետք է մասնակցեի: Այս կազմակերպությունն ամբողջ աշխարհում զբաղվում է գրողների, լրագրողների ազատ խոսքի ճնշումների հարցը բարձրաձայնելով: Այդ անգամ թեման Թուրքիայում ազատ խոսքի ճնշումներն էին, մասնակիցները՝ թուրք գրողներ ու լրագորղներ:
Ես ցեղասպանության միջով անցած ընտանիքի հետնորդ եմ, միշտ փորձել եմ հնարավորինս քիչ շփվել թուրքերի հետ, այն դեպքում, երբ Գերմանիայում նրանք շատ են: Այս առումով բավականին լարված էի: Ամեն դեպքում, ինձ խնդրեցին մասնակցել միջոցառմանը, նվագել՝ որպես Թուրքիայում այսօր ապրող ազգային փոքրամասնություններից մեկի ներկայացուցիչ: Համաձայնեցի: Ծանոթեներիցս մեկը՝ թուրք շատ լավ կոմպոզիտոր Զեյնեպ Գեդիզլիօղլուն, ինձ համար մի գործ գրեց, որ նվագեմ այդ օրը: Սա էլ էր շատ սիմվոլիկ: Այդ գործի հետ մեկտեղ ես Կոմիտաս նվագեցի: Միջոցառումից հետո ինձ արցունքոտված աչքերով թուրքեր էին մոտենում, նրանց հուզել էր Կոմիտասը: Սա ինձ ցույց տվեց, որ նույնիսկ մարդիկ, ովքեր ընդհանուր առմամբ պիտի որ անհաղորդ լինեն հայկական մշակույթին, շատ էմոցիոնալ ընդունեցին այս երաժշտությունը: Այդ օրվանից հետո ինձ համար էլ որոշակի ճշգրտումներ եղան՝ հայ, թուրք կամ գերմանացի հասկացությունների մեջ:

 - Նշեցիք, որ ցեղասպանության միջով անցած ընտանիքի հետնորդ եք: Մանկությունից լսած այդ պատմություններն ինչ-որ կերպ ազդել են աշխարհին նայելու ձեր ձևի վրա:

 - Ճիշտն ասած, մինչև ընդամենը մի քանի տարի առաջ, ես չէի հանդիպել ինչ-որ մեկին, ում ընտանիքը կապված չլիներ ցեղասպանության հետ: Ընտանիքս երկու կողմից էլ արևմտահայեր են: Ցեղասպանությունն իմ ամբողջ ընտանիքի համար զրոյական կետի պես մի բան էր, ու նույնն էլ՝ շուրջս եղած մարդկանց ընտանիքներում էր: Բնականաբար, սա չէր կարող ազդեցություն չթողնել: Այդ թվում՝ պատկերացումներիս, աշխարհայացքիս վրա. ամեն ինչ, կարծես, իր «դարակը» դնելու ցանկություն ունեի, որ գերմանացիներն այսպիսին են, թուրքերն՝ այսպիսին, հայերն՝ այսպիսին: Վերևում պատմեցի միջոցառման մասին, որը 2011թ.-ին էր: Դրանից հետո ես երևի առաջին անգամ հասկացա, որ հենց այդ նույն ժողովրդի մի մասն էլ կարող է իր ասածի, գործունեության հետևանքով, իր իսկ երկրում հայտնվել տուժողի, զոհի դերում: Բավականին վերանայեցի իմ պատկերացումներն, ամեն ինչ միայն սևի ու սպիտակի բաժանելու ձգտումը: Երբ գալիս ես Գերմանիա, թուրքերով ես շրջապատվում: Դու ամեն ինչ անում ես, որ նույնիսկ թուրքերի փողոցներով չանցնես, և սա ես անում էի, որովհետև ծնվածս օրվանից լսում էի այդ պատմությունները: Բայց,  օրինակ, իմ մորական կողմի տատիկին իրենց հարևաններն էին փրկել, ովքեր թուրքեր էին ու այսպիսի պատմություններ էլ շատ կան: Սա ասում եմ միայն մի բանի համար՝ մարդ լինելը կամ չլինելն ազգության խնդիր չէ:

 - Ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրն ապրիլի 24-ն է. հայ մտավորականների ձերբակալության օրը: Սա ընդգծում է, թե ազգի համար ինչ դեր ունի կամ կարող է ունենալ մտավորականությունը: Ճիշտ է, հիմա Հայաստանում չեք, բայց առհասարակ մեր հասարակությանը ծանոթ եք, ձեր ծնողներն էլ արվեստագետներ են ու այստեղ են: Հայաստանում հիմա մտավորականի տեղն ու դերը կա՞: Մարդու, ում խոսքն արժեք ունի, կարող է բարդ իրավիճակներում կողմնորոշիչ լինել հասարակության համար:  

 - Տպավորություն ունեմ, որ կան նման մարդիկ: Մի քանի մարդ, ովքեր, այսպես ասած, «իկոնայի» դեր ունեն, այդ թվում՝ օրինակ Տիգրան Մանսուրյանը: Այդ մարդկանց կարծիքը երբեմն հարցնում են: Բայց կարծիք հարցնելը չի նշանակում, որ այն ինչ-որ բան կփոխի իրականության մեջ: Կարծիք են հարցնում, որովհետև դա ընդունված է, շատ երկրներում այդպես են անում: Բայց իրականում, երբ որոշումներ կայացնելու ժամանակն է, դրանք կայացվում են այնպես, ինչպես  որոշում կայացնողին ձեռնտու է:
Այս պայմաններում ինձ չի թվում, որ մտավորականներն, արվեստի գործիչներն ինչ-որ իրական, շոշափելի տեղ են գրավում հասարակությունում: Այսինքն, իրենք իրենց տեղն ունեն, բայց ընդհանուր հասարակությունն ու քաղաքականությունն իրենց արժեքը, կարևորությունը շատ քիչ է նկատում: Արվեստի գործիչները, մտավորականներն իսկապես հասարակությունների գլուխն են, բայց, քանի որ նրանց հնարավորություններ չեն տալիս, ինչ-որ ժամանակ անց նրանք նախընտրում են լռել ու շարունակել անել իրենց գործն՝ արդեն մի փոքր խմբի համար:

 - Խոսեցինք, որ «ինքդ քեզ առաջին պլան բերելու» ժամանակներ են, չե՞ք կարծում, որ հիմա իրական մտավորականները հիմնականում լուռ են, որովհետև շատ հաճախ լսելի են ավելի բարձր խոսողները, ոչ թե միտք արտահայտողները:

- Համամիտ եմ, բայց չեմ կարծում, որ ուրիշ ժամանակ այլ կերպ է եղել: Սա մշտական հարց է: «Փոփ» արվեստն ավելի ընդունելի է, ավելի մասսայական, լայն սպառման, հեշտ ու մարսելի. սա բնական է: Այս առումով իրենք ավելի տեսանելի են, ավելի շատ գումար են ունենում ու ավելի շատ գումարը նպաստում է, որ էլ ավելի տեսանելի դառնան: Փոքր խմբի համար եղած արվեստը միշտ էլ քիչ երևացող է: Իհարկե, եղել են քաղաքական գործիչներ, ովքեր ժամանակին, ասենք, Լեոնարդոյին, Միքելանջելոյին են տեսանելի դարձրել, բայց հիմնականում նման հարցերի քիչ է ուշադրություն դարձվում:

                                                                      
                                                                                             ***
«Մի անգամ բաց եմ անում երևանյան իմ սենյակի գրապահարանի դարակներից մեկը և բազմաթիվ դպրոցական տետրերի և օրագրերի արանքում նկատում եմ մի զույգ ձեռնոց: Բրդից են: Խամրած կանաչ գույնի: Ասեղնագործ մանր ծաղիկներով:
Մատները կտրած:

90-ականների սկզբի ձմեռները քանի որ շատ ցուրտ էին, այս ձեռնոցներով էի դաշնամուր պարապում:
Փակում եմ աչքերս և վերապրում այս պատկերը:
Արդյոք կա՞ այս աշխարհը ինչ-որ տեղ» (հեղ.՝ Նարե Կարոյան)

- Զրույցից առաջ ձեր մի քանի նշումները գտա, որոնցից մեկը կտրած մատներով մի զույգ ձեռնոցի մասին էր, որոնցով 90-ականներին դաշնամուր էիք նվագում. առանց դրանց ցուրտ էր:  

- Ինչ-որ պահից սկսեցի փոքր հատվածներ գրել: Դրա արդյունքում որոշակի հիշողություններ պարզ դարձան ինձ համար ու պահպանվեցին: Երևանում՝ իմ սենյակում, տարիներ անց գտա ձեռնոցներն ու այդ տեսարանը մի ամբողջ աշխարհ բացեց իմ առաջ: Չնայած այդ տարիների բոլոր բարդություններին՝ դա իմ մանկությունն էր ու չնայած բոլոր դժվարություններին՝ ես շատ լավ մանկություն եմ ունեցել: Չգիտեմ, մի տեսակ անգին պահ ու զգացողություն էր ինձ համար: Երբ այդ պատմություններս այստեղ՝ Գերմանիայում, կարդում են, շատերի վրա դրանք ավելի շուտ ինչ-որ հորինվածքի, գեղարվեստական գրվածքի տպավորություն են թողնում. քչերն են պատկերացնում՝ դա մեր իրականությունն էր:  

- Դժվարությունները պե՞տք են մարդուն, ասում են՝ դրանք ուժեղ են դարձնում: Այդպե՞ս է, թե՞ ավելի լավ է հնարավորինս հարթ լինի ամեն բան:

- Իրականում, երբ մարդը դժվարություններ է ունենում, միշտ էլ ուզում է, որ դրանք չլինեին (ծիծաղում է- հեղ.): Եթե արվեստի տեսանկյունից նայեմ հարցին, էլի մանկությունս կհիշեմ: Ծնողներս նույնիսկ այդ տարիներին շատ ակտիվ էին, հայրս ցուցասրահ ուներ, որը քչերից, եթե ոչ միակն էր քաղաքում: Այնտեղ ցուցահանդեսներ էին լինում, մարդիկ գալիս էին:
Կամ Ֆիլհարմոնիան շաբաթը մեկ անգամ համերգ էր անում, ու դահլիճը լեփ լեցուն էր, այն նույն պատճառով, որը քննարկեցինք՝ «iPod» չկար ու մարդը չէր կարող ամեն պահի երաժշտություն լսել: Գնալ, երաժշտություն լսելն արժեք էր, արարողություն:
Հիմա կա նույն Ֆիլհարմոնիայի շենքը, նույն նվագախումբը կա, բայց շատ ավելի քիչ մարդ է գնում, լսում իրենց: Հասկանում եմ՝ մարդկանց մոտ սոցիալական շատ հարցեր կան, բայց այն ժամանակ էլ կային այդ հարցերն ու դժվարությունների միջով անցնելուն զուգահեռ, մարդիկ մի տեսակ գեղեցիկի պահանջ ունեին: Այս պահանջը քիչ նկատելի է, երբ ամեն ինչ սպառելը շատ ավելի հեշտ է դառնում ու դու դա անում ես նույնիսկ առանց նկատելու, պարզապես «կուլ ես տալիս»: Ամեն ինչ շատ արագ է փոխվում հիմա: Նույն Ֆեյսբուքում տեսնում ենք, որ մի քանի ժամ առաջ արված ու շատ պոպուլյար հրապարակումը, շատ կարճ ժամանակ անց այլևս ոչ մեկին չի հետաքրքրում: Այս պարագայում, եթե չփորձես անընդհատ ինչ-որ կերպ ներկայանալ, երևալ, այլևս ոչ մեկ չի հիշի քո մասին: Սա բերում է որակի անկման, որովհետև այդքան արագ հնարավոր չէ ինչ-որ մնայուն, արժեքավոր բան ստեղծել:

- Առաջիկայում ի՞նչ նախագծեր ունեիք, որոնք հիմա ընդհատված կամ չեղարկված են:

- Ապրիլին պլանավորել էի Երևան գալ: «Արէ» փառատոնի շրջանակներում երեք համերգ էի նախատեսել այդտեղ: Մեկը պետք է լիներ գերմանուհի երգչուհու հետ ու ամբողջ ծրագիրը կառուցված էր կին պոետների շուրջ: Մյուս երկու նախագծերս գրող Արմեն Հայաստանցու հետ էին: Մանկական ներկայացումներ էին, որոնցից մեկը պետք է լիներ Գյումրիում, մյուսը՝ արյունաբանական կենտրոնում, որտեղ երեխաներ են բուժվում: Տեսնենք՝ իրավիճակն ինչպես կփոխվի: Հուսով եմ՝ կկարողնամ իրականացնել դրանք:

Զրուցեց Յանա Շախրամանյանը

Լուսանկարը՝ Դանիլո Ռենատո Ֆլորեանիի